Λογοτεχνία - Γραφή

Σήμερα ο μεταφραστής λογοτεχνίας δεν είναι μια αινιγματική μορφή, αλλά ένας απο τους βασικούς συντελεστές του πολιτισμού μας, ο οποίος ευλόγως διεκδικεί τον ρόλο του συν-συγγραφέα. Αν και το επάγγελμά του σπουδάζεται πλέον και ο ίδιος γίνεται αντικείμενο σπουδών, σπάνια του δίνεται η ευκαιρία να μιλήσει για τη δουλεία του σε πρώτο πρόσωπο, να μοιραστεί τις εμπειρίες του και τον αναστοχασμό του. Στο συλλογικό αυτό βιβλίο, καταξιωμένοι μεταφραστές κοινωνούν τους προβληματισμούς τους, ανοίγουν το εργαστήριο τους και την καρδιά τους στους αναγνώστες των μεταφράσεών τους, συνομιλούν με τους ομοίους τους και ανακαλύπτουν τις αρκάνες ενός απο τα παλαιότερα επαγγέλματα της ανθρώπινης ιστορίας.

Στις 15 Ιουνίου 1930 ο Μπέκετ ενημερώνεται την τελευταία στιγμή για έναν διαγωνισμό ποίησης με θέμα τον χρόνο. Η προθεσμία είναι τα μεσάνυχτα της ίδιας μέρας. Θα υποβάλει ένα ποίημα 98 στίχων και θα κερδίσει το πρώτο βραβείο, εντυπωσιάζοντας τα μέλη της επιτροπής. Λίγες εβδομάδες αργότερα θα του προτείνουν να γράψει μια μονογραφία για τον Μαρσέλ Προυστ, με μέγιστη έκταση 17000 λέξεις. Ο Μπέκετ θα δεχθεί. Είναι είκοσι τεσσάρων ετών και ήδη στις δημοσιεύσεις του στα διάφορα περιοδικά εμφανίζεται ως Ιρλανδός ποιητής και δοκιμιογράφος. Η μονογραφία για τον Προυστ θα είναι μια καλή ευκαιρία να συνυπάρξουν σε ένα κείμενο η αγάπη του για τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία και την ποίηση, με αφορμή το έργο ενός συγγραφέα· αλλά και η ευκαιρία να εμβαθύνει στο Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο. Το δοκίμιο του Μπέκετ για τον Προυστ θα προκαλέσει αρκετή αμηχανία. Απαντάει εμμέσως σε όλες τις κριτικές της εποχής, αλλά ταυτόχρονα προεκτείνει και τις θέσεις του ίδιου του Προυστ. Η πρωτοτυπία της ανάγνωσής του οφείλεται στη μεγάλη χρονική απόσταση που δείχνει να παίρνει από το έργο. Ο Μπέκετ εμφανίζεται ως παρατηρητής-αναγνώστης που διαβάζει μάλλον έναν κλασικό συγγραφέα παρά κάποιον σύγχρονό του. Είναι επίσης ο πρώτος αναγνώστης και κριτικός του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο που κινητοποιεί τόσο πολλούς φιλοσόφους και ρεύματα σκέψης. Θα υποδείξει, για πρώτη φορά, συγγένειες του έργου του Προυστ με τον Λόγο περί μεθόδου του Καρτέσιου, τη Μοναδολογία του Λάιμπνιτς και τη θεματική της φιλίας στον Νίτσε. Ωστόσο, μεγαλύτερη συνεισφορά του μπορεί να θεωρηθεί η ανάδειξη της συνάφειας που υπάρχει ανάμεσα στο έργο του Προυστ και τη σκέψη του Σοπενάουερ: Είμαστε μόνοι. Δεν γνωρίζουμε και δεν μπορούν να μας γνωρίσουν.

«Η λογοτεχνία διαφέρει από τη ζωή επειδή η ζωή είναι γεμάτη από αταξινόμητες και άμορφες λεπτομέρειες και πολύ σπάνια μας κατευθύνει προς αυτές, ενώ η λογοτεχνία μας διδάσκει να τις παρατηρούμε. Αυτή η διδασκαλία είναι διαλεκτική. Η λογοτεχνία μας κάνει να παρατηρούμε καλύτερα τη ζωή· στην πορεία ασκούμαστε στην ίδια τη ζωή· πράγμα που με τη σειρά του μας κάνει να διαβάζουμε καλύτερα τη λεπτομέρεια στη λογοτεχνία· που με τη σειρά του μας κάνει καλύτερους αναγνώστες της ζωής, και ούτω καθεξής.» Ο Τζέημς Γουντ μιλά με ενθουσιασμό για θεμελιώδεις έννοιες της πεζογραφίας, για την αφήγηση και τον αφηγητή, τη σημασία της λεπτομέρειας, τους χαρακτήρες και το διάλογο, τη μορφή, το ρυθμό και τη μουσική, επιμένοντας ότι η λογοτεχνία είναι αυτό που βρίσκεται πιο κοντά στη ζωή.

[...] Αναλύοντας με μεγάλη πειστικότητα περιστάσεις στις οποίες είμαστε αναγκασμένοι να μιλάμε για βιβλία που δεν έχουμε διαβάσει, ο Γάλλος συγγραφέας, αντλώντας από την προσωπική του εμπειρία, μας προσφέρει μια σειρά από συμβουλές που μας επιτρέπουν να αντιμετωπίσουμε δραστικά αυτό το πρόβλημα «επικοινωνίας» και να στοχαστούμε με μεγαλύτερη διαύγεια και ειλικρίνεια γύρω από τη δραστηριότητα της ανάγνωσης και τη σημασία της. Τελικά, αξία δεν έχει μόνο το βιβλίο, αλλά και ο πολιτισμικός του αντίκτυπος, το ειδικό βάρος που έχει στο πλαίσιο της κουλτούρας της εποχής του. Μπορεί να μην έχουμε διαβάσει όλα τα βιβλία για τα οποία μιλάμε, γνωρίζουμε όμως ότι χωρίς αυτά θα ήμασταν φτωχότεροι· επομένως, έστω και με αυτόν τον τρόπο τους παραχωρούμε εξέχουσα θέση στη ζωή μας.

Ο Ρομαντισμός δεν αποτελεί απλώς μια καλλιτεχνική τάση, όπως νομίζουμε οι περισσότεροι. Συνιστά πρωτίστως μια κοσμοαντίληψη η οποία αναδύεται σταδιακά στη δυτική Ευρώπη μεταξύ του 1755 και του 1825 περίπου και αντικατοπτρίζει μια "κρίση" στην ευρωπαϊκή συνείδηση, ένα ευρύτερο κοινωνικό, ανθρωπολογικό, ηθικό και πολιτιστικό φαινόμενο. Οι συγγραφείς παρουσιάζουν το κίνημα του Ρομαντισμού αναλύοντας το συγκείμενό του, τη θεματολογία του, τους κώδικές του. Το βιβλίο περιέχει μεταφράσεις ολόκληρων έργων καθώς και πληθώρα αποσπασμάτων από έργα των κορυφαίων εκφραστών του Ρομαντισμού, εμπλουτισμένα με εξαιρετικά κατατοπιστικές σημειώσεις, γεγονός που το καθιστά εγχειρίδιο αναφοράς για όσους επιθυμούν να εμβαθύνουν στο σύνθετο αυτό φαινόμενο στα πλαίσια των σπουδών τους ή της προσωπικής τους αναζήτησης. Μια ενημερωμένη βιβλιογραφία ανοίγει πεδία για περαιτέρω μελέτη.

Μπορείς να εφαρμόσεις οποιοδήποτε ερμηνευτικό κλειδί στον Σαίξπηρ, και θα δεις ότι τα "έργα" θα φωτίσουν την ερμηνεία σου - όχι το αντίστροφο. Μολονότι οι επαγγελματίες μνησίκακοι επιμένουν πως η αισθητική στάση συνιστά από μόνη της άλλη μιαν «ιδεολογία», εγώ διαφωνώ, ασχολούμενος στο παρόν βιβλίο αποκλειστικά με το αισθητικό μέρος του Σαίξπηρ... Ο Χάρολντ Μπλουμ, διεισδυτικός και κριτικός, χαρίζει στο αναγνωστικό κοινό του δραματουργού λεπτομερείς αναλύσεις όλων των σαιξπηρικών έργων, συνθέτοντας ένα βιβλίο-σταθμό για τη μελέτη του αγγλικού και του παγκόσμιου Θεάτρου, μα και της Λογοτεχνίας εν γένει. Άπειρες αντιρρήσεις και συζητήσεις σηκώνουν οι απόψεις και τα συμπεράσματά του, ωστόσο έτσι είναι ο γόνιμος διάλογος, καθώς μας τον έμαθε η αρχαία ελληνική επαγωγική Σκέψη. Η κλασσική όσο και πολυπρισματική Οπτική του Αμερικανού κριτικού, διαποτισμένη από νιτσεϊκούς τόνους και πνεύμα, αλλά και από την πλούσια παράδοση του νεώτερου αγγλικού ιδεαλισμού, μας οδηγεί βήμα-βήμα, μες απ' τους Άμλετ, τους Ιάγους και τους Φάλσταφ, τις Κλεοπάτρες, τις Ρόζαλιντ και τις Ιουλιέττες, μες απ' "Όνειρα θερινής νυκτός" και "Τρικυμίες", Ερρίκους και Ριχάρδους, στους θαυμαστούς κόσμους του Σαίξπηρ, αναζητώντας την πεμπτουσία της δημιουργίας του. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Ο ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΣ ΔΟΝ ΖΟΥΑΝ είναι το σημείο όπου μπορούμε να σκεφτούμε πως αρχίζει η ειρωνική διάβρωση (όχι η ανατροπή) του ρομαντισμού. Απέναντι στην αξίωση αυθεντικότητας, που την αφουγκράζεται και την αισθάνεται να διαποτίζει την περιρρέουσα ατμόσφαιρα του έργου του, ο Βύρων θα επιστρατεύσει τη μηχανή της σάτιρας αλλά και τις λεπτότερες διευθετήσεις της ειρωνείας και θα τις εγκαταστήσει μέσα στον πυρήνα μιας νέας ποιητικής αυτοσυνειδησίας. Σε αυτό θα αποδειχτεί ο λιγότερο ρομαντικός από τους ρομαντικούς ποιητές, εντέλει δε, στον Δον Ζουάν, και ο λιγότερο βυρωνικός, μολονότι δεν χωρεί αμφιβολία ότι το μεγάλο κωμικό έπος αποτελεί για τον ίδιο τον Βύρωνα –όσο και για τον σημερινό αναγνώστη του–τη φυσική συνέχεια του προηγούμενου έργου του, την προέκταση και την κορύφωσή του. Αρκεί στην κορύφωση αυτή ν ̓ακούσουμε, χωνεμένο μέσα στις περιελίξεις της ειρωνείας και υπό τους τόνους μιας αφ' υψηλού θέασης των ανθρωπίνων, το ανάκρουσμα ενός τρόμου που μετά τον ρομαντισμό θα έρχεται όλο και πιο κοντά μας: τον τρόμο του μηδενισμού, της ηθικής ερήμωσης. Γι' αυτό και το μακροσκελές αυτό έπος μπορεί να είναι τόσο λυτρωτικά ανάλαφρο αλλά και τόσο βαθιά συγκινητικό τόσο καίριο για το υπόλοιπο της λογοτεχνίας, όσο διαρκέσει ακόμα, έμμετρης και πεζής.

«Ό,τι δεν µε σκοτώνει µε κάνει πιο δυνατό». Ναι, αλλά... Πόσο δύσκολο είναι να αναλογίζεσαι την ευτυχία... Το συντριπτικό βάρος όλων αυτών. Το καλύτερο είναι να σιωπήσεις για πάντα και να στραφείς προς τα υπόλοιπα. Να αποµακρυνθείς από όλα. Ελλείψει της ερήµου, η πανούκλα ή ο µικρός σταθµός του Τολστόι. Το παράδοξο της πανούκλας; Το 1ο µέρος είναι τµήµα µιας έκθεσης που θα έπρεπε να είναι ολόκληρη πάρα πολύ γρήγορη – ακόµα και στις εφηµερίδες. Ένα από τα πιθανά θέµατα: µάχη της ιατρικής και της θρησκείας: οι δυνάµεις του σχετικού (και ποιου σχετικού!) ενάντια σ’ εκείνες του απόλυτου. Θριαµβεύει το σχετικό ή, πιο συγκεκριµένα, δεν χάνει. Από το 1942 ως το 1951, ο Αλµπέρ Καµύ γράφει µεταξύ άλλων τα βιβλία Η πανούκλα, Οι δίκαιοι και Ο επαναστατηµένος άνθρωπος. Ο δεύτερος τόµος των Σηµειωµαταρίων, που αναφέρεται σ’ αυτά τα έργα εν τω γίγνεσθαι, εµπεριέχει επίσης και τις ουσιαστικές στιγµές µιας ζωής, καθώς και την Ιστορία σε εξέλιξη – την εκκαθάριση, τον Ψυχρό Πόλεµο… Εδώ ανακαλύπτουµε µια συνείδηση που δρα, έναν άνθρωπο µε όλες τις ευαισθησίες του, συνεπαρµένο από την οµορφιά.

Χρειαζόμαστε τα βιβλία που επενεργούν επάνω μας σαν δυστυχία που μας πονάει πολύ, όπως ο θάνατος κάποιου που αγαπήσαμε πιο πολύ απ' τον εαυτό μας, σαν να ήμασταν διωγμένοι σε δάση, μακριά απ' όλους τους ανθρώπους, σαν αυτοκτονία, ένα βιβλίο πρέπει να είναι το τσεκούρι για την παγωμένη θάλασσα μέσα μας. Αυτό πιστεύω εγώ». (Επιστολή του Φραντς Κάφκα στον 'Οσκαρ Πόλλακ, 27 Ιανουαρίου 1904)
Το βιβλίο "Σήμερα πάλι ωραία ημέρα" αποτελεί μία ανθολόγηση 366 αποσπασμάτων από τις σημειώσεις, τα ημερολόγια και τις επιστολές του Φραντς Κάφκα (1883-1924). Το παλαιότερο αυτών των αποσπασμάτων είναι γραμμένο τον Ιούλιο του 1900 και το νεώτερο τον Μάιο του 1924, λίγες ημέρες πριν απ' τον θάνατό του.