Λογοτεχνία - Γραφή

Σ' αυτό το μικρό αλλά μεστό βιβλίο της, η Ζακλίν ντε Ρομιγί μοιράζεται μαζί μας μιαν ανακάλυψή της. Όταν μερικές, μετρημένες στα δάχτυλα, στιγμές της ζωής της επανήλθαν τελείως απρόσμενα στη μνήμη της, έμεινε έκθαμβη: Το νόημα αυτής της θάμβης γυρεύει να κατανοήσει στις σελίδες του. Ο χρόνος στον οποίο ζούμε είναι άραγε ο μοναδικός; Μήπως υπάρχει και κάποιος άλλος που δεν τον βλέπουμε, ένας χρόνος διαφορετικός; "Φαντάζομαι λοιπόν", μας λέει, "πως ό,τι ζούμε εγγράφεται ολόκληρο στο κινητό πλαίσιο του παρόντος και της γοργής εξέλιξής του, που λίγο ως πολύ προορίζονται στη λήθη, αλλά επίσης και σε ένα άλλο επίπεδο, στο οποίο κανονικά δεν έχουμε πρόσβαση και όπου διατηρούνται στο χρόνο εντυπώσεις που θεωρούμε φευγαλέες επειδή η άποψή μας για τα πράγματα δεν είναι πλήρης. Τούτη τη διαρκή και άγνωστη σε μας όψη μπορούμε να την ονομάσουμε πολύ απλά Αιωνιότητα". Η μεγάλη ελληνίστρια αποφεύγει να δώσει μια θρησκευτική εξήγηση στη συγκεκριμένη εμπειρία. Αρκείται να την ενσωματώσει στην ακλόνητη πεποίθηση που τη συνόδευσε σε όλη τη διάρκεια του μακρόχρονου βίου της και η οποία καθόρισε πολλές φορές τη στάση της: "Υπάρχει κάτι άλλο".

Τριάντα έξι σύντομα κείμενα για ό,τι καλύτερο μου έχει συμβεί, από την οικογένεια και τους φίλους μου ως το πάθος με το γράψιμο. Μια επιλεκτική αυτοβιογραφία.

Το OuLiPo [Ouvroir de Litterature Potentielle (Εργαστήριο Δυνητικής Λογοτεχνίας)], ένα από τα πιο συναρπαστικά και κυριολεκτικώς ψυχαγωγικά λογοτεχνικά κινήματα του 20ού αιώνα, γεννήθηκε στη Γαλλία, το 1960, από τους Raymond Queneau και Francois Le Lionnais, και γρήγορα στρατεύτηκαν στις τάξεις του σημαντικοί συγγραφείς και καλλιτέχνες,. Γάλλοι και μη, ανάμεσα στους οποίους εξέχουσα θέση κατέχουν ο Jacques Roubaud, ο Jacques Bens, ο Marcel Benabou, ο Αμερικανός Harry Mathews, ο Ιταλός Italo Calvino και, εξοχότερος όλων, ο Αναγεννησιακός Georges Perec. Το OuLiPo, μότο του οποίου θα μπορούσε να είναι η φράση του Robert Louis Stevenson "Η λογοτεχνία είναι παιχνίδι, αλλά πρέπει να παίζεται με τη σοβαρότητα την οποία αποδίδουν στο παιχνίδι τους τα παιδιά|, έδωσε στην παγκόσμια γραμματεία αριστουργήματα όπως το πολυσονέτο του Queneau "Εκατό τρισεκατομμύρια ποιήματα", το πολυδαίδαλο "Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης..." του Calvino και, κορυφαίο, το πολυμυθιστόρημα "Ζωή οδηγίες χρήσεως" του Perec

Ένα ταξίδι στη ζωή αυτού του συναρπαστικού αντικειμένου που επινοήσαμε ώστε να διασχίζουν οι λέξεις τον χώρο και τον χρόνο. Η ιστορία της κατασκευής κάθε είδους βιβλίου που έχουμε χρησιμοποιήσει σε σχεδόν τριάντα αιώνες: βιβλία φτιαγμένα από καπνό, από πέτρα, από λάσπη, από καλάμια, από μετάξι, από δέρμα, από δέντρα, και, πιο πρόσφατα, από πλαστικό και φως. Παράλληλα πρόκειται για ένα ταξιδιωτικό βιβλίο. Μια πορεία με ενδιάμεσες στάσεις στα πεδία της μάχης του Αλέξανδρου και στη Βίλα των Παπύρων, κάτω από τη λάβα του Βεζούβιου, στα ανάκτορα της Κλεοπάτρας και στη σκηνή της δολοφονίας της Υπατίας, στα πρώτα γνωστά βιβλιοπωλεία και στα εργαστήρια χειρόγραφης αντιγραφής, στις πυρές όπου κάηκαν απαγορευμένοι κώδικες, σε γκουλάγκ, στη βιβλιοθήκη του Σεράγεβο και στον υπόγειο λαβύρινθο της Οξφόρδης το έτος 2000. Ένα νήμα που ενώνει τους κλασικούς με τον ιλιγγιώδη σύγχρονο κόσμο, συνδέοντάς τους με θέματα σημερινά: ο Αριστοφάνης και οι διώξεις κατά της σάτιρας, η Σαπφώ και η λογοτεχνική φωνή των γυναικών, ο Τίτος Λίβιος και το φαινόμενο των φανατικών οπαδών, ο Σενέκας και η μετα-αλήθεια… Αλλά, πάνω απ’ όλα, πρόκειται για μια συναρπαστική συλλογική περιπέτεια με πρωταγωνιστές χιλιάδες πρόσωπα τα οποία, στο βάθος των αιώνων, συνέβαλαν στη δημιουργία και στην προστασία των βιβλίων: αφηγήτριες, γραφείς, εικονογράφοι, μεταφράστριες, πλανόδιοι πωλητές, δασκάλες, λόγιοι, κατάσκοποι, εξεγερμένοι, μοναχές, σκλάβοι, τυχοδιώκτριες… αναγνώστες σε κορυφές βουνών και δίπλα στη θάλασσα που λυσσομανάει, στις πρωτεύουσες που σφύζουν από ζωή και σε απομακρυσμένους θύλακες όπου βρίσκει καταφύγιο η γνώση σε χαοτικούς καιρούς. Οι κοινοί άνθρωποι των οποίων τα ονόματα συχνά δεν καταγράφει η Ιστορία, αυτοί είναι οι αυθεντικοί πρωταγωνιστές αυτού του βιβλίου.

Εστιάζοντας στο λαϊκό παραμύθι ως ένα σύνολο πολύσημων συμβόλων, κοινωνικών πρακτικών, αισθητικών κανόνων και προσωπικών επιλογών και συναισθημάτων, το βιβλίο αυτό εξετάζει κάποια από τα πιο δυναμικά αφηγηματικά σχήματα που διατρέχουν την καθημερινή ζωή και την προφορική επικοινωνία των ελληνικών αγροτικών κοινοτήτων στη διάρκεια του μεταβατικού 20ού αιώνα, όταν οι αλλαγές στους οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς μηχανισμούς κοινωνικής συγκρότησης αλλάζουν επίσης και τις αφηγηματικές συνήθειες. Η έρευνα επικεντρώνεται σε ένα σώμα παραμυθιακών παραλλαγών που καταγράφηκε στη διάρκεια μιας μακροχρόνιας επιτόπιας έρευνας σε δύο χωριά της Ρόδου –Αφάντου και Αρχάγγελο–, συγκριτικά με αντίστοιχες προφορικές αφηγήσεις που συγκεντρώθηκαν σε άλλες περιοχές (Μακεδονία, Θράκη, Θεσσαλία, Σποράδες, Κυκλάδες, Κρήτη, αλλά και από προσφυγικούς μικρασιατικούς πληθυσμούς). Με έμφαση στη λαογραφική θεωρία των ειδών, την ιστορικογεωγραφική μέθοδο, τη μελέτη των κοινωνικών και παραστασιακών πλαισίων της αφήγησης και τη συγκριτική ανάλυση θεμάτων, μοτίβων και υφολογικών στοιχείων κάθε παραμυθιού και κάθε αφηγητή, στο πλαίσιο της ευρύτερης ελληνικής, ευρωπαϊκής-μεσογειακής και διεθνούς παράδοσης, η συγγραφέας υπογραμμίζει ότι αφηγητές και ακροατές μοιράζονταν την πεποίθηση ότι τα παραμύθια, αν και ολοφάνερα συνδέονταν με την ψυχαγωγία και έναν κόσμο φαντασιακής εκπλήρωσης των επιθυμιών, κυρίως αξιολογούνταν σε σχέση με τις ίδιες τις ζωές τους, ως ένα μεταμφιεσμένο σύστημα πραγμάτευσης κοινωνικών ρόλων και συμπεριφορών. Από αυτήν την άποψη, οι ψυχολογικές εντάσεις και οι αισθητικές αντιθέσεις του λαϊκού παραμυθιού σχολιάζουν πλευρές της συλλογικής ζωής, από τις οικογενειακές σχέσεις και τις σχέσεις των φύλων έως κοινωνικά-ταξικά, οικονομικά και ηθικά ζητήματα.

"έχω επαναλάβει πλειστάκις ότι διηγούμαι εικονογραφίες λόγου, το έπος των ανύπαρκτων ανθρώπων και το πάθος των ιλαρών αισθημάτων" Τα κείμενα που παρελαύνουν εδώ σχηματίζουν ένα είδος φιλολογικής αυτοβιογραφίας με πρόσχημα (συνήθως) κάποιο βιβλίο, ένα λογύδριο, έναν κατά παραγγελία πρόλογο ή μια αιφνίδια ιδέα. Συμπολεμιστές του ρέοντος συλλογικού, σύμμαχοι εν λόγοις, συμπαραταγμένοι στο μέτωπο του κενού, πόσο απέχουμε εν τέλει "ανάμεσό μας"; Ο συγγραφέας προσπαθεί απεγνωσμένα, πίσω από τη διατύπωση Παρασάγγες (φαρσάγκ: λέξηπερσική, 30 στάδια= 5.350 μέτρα) να αποκαλύψει -ή μήπως να συγκαλύψει- τα σκάνδαλα της προσέγγισης με αναφορές σε μια στρατιά (νυν ή πρώην) φίλων, αλλά ο αναγνώστης δε θα χάσει την ευκαιρία να τον αγνοήσει και να διακλαδιστεί στους πλαταγισμούς των κατεσπαρμένων του βεγγαλικών απογειώσεων. "Το βιβλίο δεν περιλαμβάνει τί μου είπαν εκείνοι, ή τί λέω εγώ για τους ανθρώπους που θα ήθελα να έχω γνωρίσει, αλλά τι ψιθυρίζουν μεταξύ τους καμιά φορά στα όνειρά σας".

Το καλοκαίρι που πέθανε ο Κολτρέιν, το καλοκαίρι της αγάπης και των ταραχών. Μια τυχαία συνάντηση στο Μπρούκλιν οδηγεί δύο νέους στο μονοπάτι της τέχνης, της αφοσίωσης και της μύησης. Η Πάτι Σμιθ θα γίνει ποιήτρια και μουσικός και ο Ρόμπερτ Μέιπλθορπ θα διοχετεύσει το ακραία προκλητικό στιλ του στην τέχνη της φωτογραφίας. Ενωμένοι με τα δεσμά της αθωότητας και του ενθουσιασμού διασχίζουν τη Νέα Υόρκη από το Κόνι Άιλαντ μέχρι την 42η Οδό. Το 1969 το ζευγάρι καταλύει στο περίφημο Hotel Chelsea. Είναι μια εποχή έντονης ευαισθητοποίησης. Ο κόσμος της ποίησης, του ροκ εν ρολ, της τέχνης και της σεξουαλικής απελευθέρωσης εκρήγνυται.

Το βιβλίο δεν αποτελεί απλώς την αυτοβιογραφία της Patti Smith. Γραμμένο με μυθιστορηματικό τρόπο, ξεκινάει ως ιστορία αγάπης και τελειώνει ως ελεγεία, ένας χαιρετισμός προς τη Νέα Υόρκη του τέλους της δεκαετίας του ’60 και των αρχών του ’70. Είναι όμως και το χρονικό της ανόδου δύο νεαρών άσημων καλλιτεχνών, το πρελούδιο της επιτυχίας τους.

Στην εποχή μας, σημειώνει ο Michel de Certeau στο «Η κουλτούρα στον πληθυντικό», «παράγεται μια έρημος για εκείνους τους "απάτριδες", τους πνευματικούς μετανάστες από τους οποίους οι θεσμοί στερούν τις αναπαραστάσεις. Το πνεύμα εκείνο που τις εμψύχωνε δεν έχει εξαφανιστεί. Είναι "αλλού", πέρα από τις δομές που η αποχώρησή του τις έχει μεταβάλει σε ερημωμένα θεάματα ή σε λειτουργίες απουσίας». Στο αγωνιώδες ερώτημα: «Τι να κάνουμε;», τα δοκίμια αυτά, γραμμένα στην έρημο, στέλνουν από την εξορία το μήνυμα: «Να υπερασπιστούμε με ανιδιοτελές πάθος από τη χυδαιότητα της αγοράς και της εξαγοράς τον "Συγκινημένο Άνθρωπο" του Χειμωνά και την υψηλή λογοτεχνία που του πρέπει».

Ο Νίτσε έβλεπε πλέον την Λου Αντρέας -Σαλομέ ως παντοτινή του συνομιλήτρια και σύντροφό του."... αγαπώ και σε σας τις ελπίδες μου", της έγραφε στην επιστολή, που δημοσιεύουμε στον παρόντα τόμο. Μετά την εκ μέρους της Λου απόρριψη των προτάσεων γάμου που της είχε κάνει, ο Νίτσε περιέπεσε σε κατάθλιψη και απόγνωση, όπως τα εκφράζει σε επιστολή του στον Φραντς Όβερμπεκ. Η ίδια, βέβαια, έβλεπε τον ευατό της μόνον ως μαθήτρια του. Εξ άλλου η εικοσάχρονη τότε Λου φον Σαλομέ ζούσε ακόμη γενικώς σε μια σφαίρα εξιδανικευμένης αγάπης, όπως φαίνεται και από τις ακόλουθες σκέψεις της, καταγραμμένες ήδη τον Οκτώβριο του 1882, τον καιρό δηλαδή της απομάκρυνσής της από τον Νίτσε:"Όπως ο χριστιανικός μυστικισμός (όπως και κάθε άλλος) στην ύψιστη έκστασή του καταλήγει σε χονδροειδή θρησκευτικό αισθησιασμό, έτσι και η πλέον ιδανική αγάπη μπορεί να γίνει πάλι αισθησιακή-ακριβώς δυνάμει της μεγάλης επίτασης του αισθήματος στην ιδανικότητά της". Ένα όχι συμπαθητικό σημείο αυτή η εκδίκηση του ανθρώπινου-δεν αγαπώ τα αισθήματα εκεί όπου καταλήγουν πάλι στην κυκλοτερή τους πορεία, διότι αυτό είναι το σημείο του λαθεμένου πάθους, της χαμένης αλήθειας και της εντιμότητας του αισθήματος. Είναι αυτό που με αποξενώνει από τον Νίτσε;" Αυτή την τελευταία ερώτησή της την αφήνει ωστόσο αναπάντητη.

Ο Βασίλης Βασιλικός δεν χρειάζεται συστάσεις. Κοσμοπολίτης συγγραφέας και πληθωρική προσωπικότητα με πυρετώδη πολιτική συνείδηση σε διαρκή εγρήγορση, έχει σημαδέψει με τη συγγραφική δραστηριότητά του την ιστορία του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα σε Ελλάδα και Ευρώπη. "Συγγραφέας", λοιπόν, και με την πολύπαθη στις μέρες μας αυτή λέξη εμείς αντιλαμβανόμαστε αυτόν για τον οποίο η γραφή, ειλικρινά (ηθική κρίση που δεν είναι άμοιρη ενδιαφέροντος για τη φιλολογία) και άσχετα με τα όποια αποτελέσματα, έχει αναχθεί σε συστατική της ύπαρξής του. Η γραφή είναι η ύπαρξή του, ή, με απλούστερα λόγια, ονομάζουμε "συγγραφέα" αυτόν που "γράφει έστω και βαδίζοντας". Τέτοια είναι η περίπτωση του Βασίλη Βασιλικού. Το αποδεικνύουν οι δεκάδες βαλίτσες, γεμάτες με σημειώσεις, ιδέες, πυρήνες διηγημάτων και ολόκληρα μυθιστορήματα σε αλλεπάλληλες εκδοχές, που κρυφά και σφραγισμένες ταξίδεψαν στο εξωτερικό στις αρχές της δεκαετίας του '70. Σήμερα, 30 κουτές ή 45 κυβικά μέτρα αποτελούν τη "Συλλογή Βασίλη Βασιλικού", η οποία φιλοξενείται στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης. Κατά παρόμοιο τρόπο, αυτό δείχνουν οι εκατοντάδες σελίδες μικρών και μεγάλων χρονογραφημάτων, άρθρων και συνεργασιών του που βρίσκονται ακόμα διάσπαρτες σε ελληνικά και διεθνή έντυπα, τα δεκάδες χειρόγραφα μπλοκάκια που ξεχειλίζουν από τους φακέλους του αρχείου του που έμεινε στην Ελλάδα, γραμμένα γρήγορα και στο πόδι, κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού με το τρένο με προορισμό το Βερολίνο, για παράδειγμα, ή μέσα σ' ένα cafe στην πολύβουη Πιάτσα ντι Σπάνια της Ρώμης. Αυτό αντικατοπτρίζουν οι εκατοντάδες σελίδες απομαγνητοφωνημένων συνεντεύξεων, με τον θόρυβο των μηχανημάτων να καλύπτει τις πονεμένες ιστορίες των Ελλήνων μεταναστών, ή τα ντοκουμέντα και οι έρευνες για τους λαϊκούς ανθρώπους και τα είδωλά τους, όλα φανερώματα ενός αδιαμεσολάβητου λόγου και τεκμήρια μιας εποχής που τόσο γοήτευε ανέκαθεν τον συγγραφέα. Αυτό το υλικό, μαζί με επιστολές, φωτογραφίες και άλλα τεκμήρια, φυλάσσεται σήμερα στο αρχείο του Βασίλη Βασιλικού στη Γεννάδειο. Για να μη μακρηγορούμε, αυτό αποδεικνύουν, τέλος, και οι χιλιάδες, ανέκδοτες ακόμα σελίδες ενός αποσπασματικού ημερολογίου που ξεκίνησε να γράφεται στην πολύβουη ησυχία μιας σοφίτας κάπου στο Παρίσι, και συνεχίζεται μέχρι σήμερα κατακλύζοντας τα ερμάρια του γραφείου του συγγραφέα, αποτέλεσμα μιας μοναχικής συνομιλίας με τη γραφομηχανή του, αυτήν με το γνωστό ελάττωμα στο γράμμα /α/, που προκάλεσε κάποτε την εμπλοκή του σε σκοτεινές υποθέσεις. Αποτέλεσμα αυτής της απόλυτης συγγραφικής ιδιοσυγκρασίας, που αγγίζει τα όρια της εμμονής με τη γραφή και τον ήχο της γραφίδας στο χαρτί [...] είναι ο τεράστιος όγκος του συγγραφικού έργου του Βασίλη Βασιλικού. [...]