Essays & Culture

Ἡ ἀνέκδοτη ἀλληλογραφία τοῦ Μ. Καραγάτση μὲ τοὺς συμφοιτητές του Γιῶργο Ρωμανὸ καὶ Νικόλαο Κάλας μᾶς ἀποκαλύπτει ἄγνωστες πτυχὲς τῆς προσωπικῆς ἱστορίας του, ποὺ ἀφοροῦν –μεταξὺ ἄλλων– καὶ στὴ συγγραφὴ τοῦ Συνταγματάρχη Λιάπκιν (1933): «Τὸ ἔργο μου μᾶλλον θὰ ἐκδοθεῖ. Εἶναι καθαρὰ κομμουνιστικό. Μοῦ φαίνεται ὅτι σοῦ ἀνάγγειλα τὴν προσχώρησή μου στὶς ἰδέες τῆς Γʹ Διεθνοῦς», γράφει στὸν Ρωμανό, ἐνῶ παράλληλα πληροφορεῖ τὸν Κάλας γιὰ τὴν ἀναστάτωση ποὺ ἐπικρατεῖ στὸ θεσσαλικὸ κάμπο, προσδοκώντας τὴν «ἐπανάσταση». Ὁ Καραγάτσης γοητεύεται ἀπὸ τὶς ἰδέες τῆς κομμουνιστικῆς Ἀριστερᾶς σπρωγμένος ἀπὸ τὴ νεανικὴ ροπή του πρὸς τὴν ἀμφισβήτηση τῶν κοινωνικῶν στερεοτύπων, ἀλλὰ καὶ ἐπειδὴ θεωρεῖ τὸν ρεαλισμὸ ὡς τὴν ἐνδεδειγμένη μέθοδο γιὰ τὴν καλλιέργεια τοῦ νεοελληνικοῦ μυθιστορήματος. Οἱ ἐπιστολὲς ἀλλὰ καὶ οἱ ἡμερολογιακὲς σημειώσεις τοῦ 1931, ὅπως καταδεικνύει καὶ στὸ Ἐπίμετρό της ἡ Χριστίνα Ντουνιᾶ, δὲν μᾶς προσφέρουν μόνο ἐνδιαφέρουσες πληροφορίες γιὰ τὴ βιογραφία τοῦ Καραγάτση, ἀλλὰ ἐμπλουτίζουν τὶς γνώσεις μας σχετικὰ μὲ τὴ διαμόρφωση τοῦ λογοτεχνικοῦ πεδίου, στὶς ἀρχὲς μιᾶς κρίσιμης δεκαετίας καὶ συνεισφέρουν στὴν καλύτερη κατανόηση τοῦ ἔργου του.

Μια ψυχαναλυτική συνεισφορά στο αίνιγμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας μέσω του καβαφικού έργου Η καλλιτεχνική δημιουργία και η τέχνη παραμένουν αινιγματικές περιοχές σε ό,τι αφορά τις ψυχικές διαστάσεις. Ποιες είναι οι εμπλεκόμενες ψυχικές διεργασίες στον δημιουργό, η κατάληξη των οποίων είναι το έργο τέχνης; Τι συμβαίνει στην περίπτωση του αριστουργήματος, όπου το βίωμα του αποδέκτη του έργου Τέχνης αγγίζει τα όρια μιας εκστατικού τύπου εμπειρίας, πώς ο δημιουργός επιτυγχάνει ένα τέτοιο αποτέλεσμα που τροποποιεί την ίδια την ύπαρξη; Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να αρθρώσει απαντήσεις με ενδιάμεσο υλικό το συγκλονιστικό καβαφικό έργο, το οποίο προσεγγίζεται διαθέτοντας ως εργαλείο τη φροϋδική ψυχαναλυτική οπτική. Αντιστοίχως, η ίδια η θεωρητική πρόταση του Φρόυντ, που αφορά στις ψυχικές διαστάσεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας, επανεξετάζεται μέσα από το καβαφικό έργο. Ο αμοιβαίος φωτισμός που προκύπτει έτσι οδηγεί σε μία αναπάντεχη θεώρηση του φαινομένου της τέχνης και της καλλιτεχνικής δημιουργίας σε ό,τι αφορά τις αθέατες ενδοψυχικές διαστάσεις.

"Αγαπημένη μου ψυχούλα!" -έτσι προσφωνούσε για περισσότερα από πενήντα χρόνια ο Μάρτιν Χάιντεγκερ τη μνηστή και αργότερα σύζυγό του Ελφρίντε. "...τα γράμματα που ανταλλάσσουμε εσύ κι εγώ έχουν κάτι απόλυτο όσο δεν μπορούμε ακόμη να πραγματοποιήσουμε τις συνθήκες μιας ανεμπόδιστης ζωής με ζωντανή εγγύτητα όλες τις ώρες. Τα γράμματα είναι ένας τρόπος να είμαστε ψυχοπνευματικά μαζί, βέβαια κάπως χλωμά, αλλά από την άλλη ανεμπόδιστα και ολοκληρωμένα», της έγραφε λίγο πριν τον γάμο τους. Στα σχεδόν εξήντα χρόνια γάμου το ζευγάρι έζησε συχνά χωριστά, έτσι ώστε η αλληλογραφία ήταν σχεδόν μέχρι τέλους μια σημαντική μορφή επικοινωνίας. Οι επιστολές του αποτελούν στιγμιότυπα όπου καταδεικνύονται η αρχή, οι κορυφώσεις, τα σημεία καμπής, οι κρίσεις και η καθημερινότητα της ζωής του φιλοσόφου -η κατασκευή της περίφημης καλύβας στο Τοντνάουμπεργκ, οι δυσκολίες για τη μετάκλησή του στην έδρα φιλοσοφίας του Μάρμπουργκ, τα οικονομικά προβλήματα, η εικόνα του για τις γυναίκες, ο τρόπος εργασίας του. Η Ελφρίντε φύλαξε σ’ ένα κουτί τις αναρίθμητες κάρτες και τα γράμματα, εκτός από τρία που βρίσκονται στα κατάλοιπα του Μάρτιν Χάιντεγκερ στο Γερμανικό Αρχείο Λογοτεχνίας του Μάρμπουργκ. Το 1977, μετά από έναν τελευταίο έλεγχο, η Ελφρίντε παρέδωσε στην εγγονή της, Γκέρτρουντ Χάιντεγκερ, το κλειδί αυτού του κουτιού με τον όρο να ανοιχτεί μετά τον θάνατό της. Η επιλογή από τα πολυάριθμα γράμματα του Μάρτιν Χάιντεγκερ στη φίλη, μνηστή και σύζυγό του επιτρέπει να ρίξουμε μια ματιά στη συζυγική ζωή, τις φιλίες, τη σκέψη και τις πεποιθήσεις του.

Τα κείμενα του βιβλίου προέρχονται από απομαγνητοφωνήσεις τηλεοπτικών εκπομπών στην ΕΤ1. Δεκαοχτώ καλλιτέχνες, διευθυντές μουσείων και επιμελητές τέχνης συζητούν με την Κατερίνα Ζαχαροπούλου. Είναι όλοι τους βαθιά στοχαστικοί. Και παρότι από τη μορφή με την οποία παρουσιάζονται οι συνεντεύξεις απουσιάζουν τόσο η εικόνα των έργων όσο και η αύρα της ζωντανής παρουσίας τους, ωστόσο αναδεικνύονται οι λόγοι για τους οποίους κάνουν τέχνη, ή είναι μέσα σ' αυτήν.

Από το Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επιστημών Το βιβλίο αυτό, παρουσιάζει μια συνοπτική, εικονογραφημένη ιστορία της δημιουργίας του Κέντρου Πυρηνικών Ερευνών "Δημόκριτος", από τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια, όταν η χώρα μας προσπαθούσε να κλείσει τις πληγές τις και να ανοίξει τα φτερά της, μέχρι τις μέρες μας. Η Ελλάδα, από τα πρώτα ιδρυτικά μέλη του Ευρωπαϊκού Κέντρου Πυρηνικών Ερευνών (CERN), αποφάσισε, παρά τις τεράστιες δυσκολίες, τη δεκαετία του πενήντα, να μπει δυναμικά στον άγνωστο γι’ αυτήν τομέα της πυρηνικής επιστήμης, δημιουργώντας την Ελληνική Επιτροπή Πυρηνικής Ενέργειας και το Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών "Δημόκριτος" με πυρηνικό αντιδραστήρα, που παρόμοιο λίγα κράτη στην Ευρώπη διέθεταν. Το βιβλίο περιγράφει πώς και κάτω από ποιες δυσκολίες οι άνθρωποι που πίστευαν ότι ένα τέτοιο έργο θα επιτάχυνε τον βηματισμό της ελληνικής επιστήμης, το πέτυχαν, παρά τα δραματικά για τη χώρα πολιτικά γεγονότα. Ήταν η πίστη, κυρίως των νέων, ότι αγωνίζονταν για ένα έργο που θα έμενε και έμεινε. Έμεινε ως Εθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επιστημών "Δημόκριτος". Το Κέντρο που άνοιξε τις πύλες για τη μοντέρνα επιστήμη και τεχνολογία στη χώρα μας.

Μέσα στην τρικυμία των γεγονότων, καράβι σωτηρίας ανήμπορο τώρα πια η τέχνη, και ο καλλιτέχνης αυτοδίδακτος καπετάνιος, πότε ναυαγός διακεκριμένης θέσης και πότε απόκληρος μιας αυτάρκους επικαιρότητας. Ένας σκύλος που γαβγίζει ή ένα πουλί που κελαηδάει μέσα στην οχλοβοή, πιστεύοντας ότι θα μπορούσε η φωνή του να καλύψει τη βαβούρα του κόσμου και να της δώσει ρυθμό και νόημα. Και όσο πιο πολύ συνειδητοποιεί την αδυναμία του, είτε απελπίζεται και σωπαίνει για πάντα (προς ικανοποίηση των άσπονδων φίλων του) ή εξακολουθεί να γαβγίζει ακόμα πιο δυνατά, να τραγουδάει γλυκύτερα, μέχρι να σκάσει. Μόνη του πιθανή ανταμοιβή, οι φευγαλέοι σχολιασμοί των άλλων για την περίπτωσή του. Σπάνια μια μαρτυρία ιστορική, όπως διακαώς ελπίζει. Κατά τα κέφια του ανοικτίρμονος Θεού.

Αυτό που δημιουργεί τη δύναμη και τη μοναδική γοητεία των έργων του Νίκου Καββαδία είναι βέβαια πρώτα μια ειδική, εντελώς πρωτότυπη ευαισθησία, και μαζί μια εξίσου πρωτότυπη -πρωτοφανής, τουλάχιστον ως σύνολο- μυθολογία και μια απέραντη σειρά από αξέχαστες εικόνες, μέσω των οποίων εκφράζεται αυτή η μυθολογία.Το παρόν βιβλίο προτείνει μια συνθετική προσπέλαση του όλου έργου του Καββαδία, συμπεριλαμβανομένων των σκόρπιων κειμένων, ποιητικών και πεζών, που δεν έχουν συμπεριληφθεί σε συλλογές, και αποδίδει κεντρική θέση στη Βάρδια. Εξετάζοντας τα διάφορα μοτίβα και επεισόδια, αλλά και πιο εξωτερικά στοιχεία, όπως τα μότο, τους τίτλους, τις αφιερώσεις, και συγκρίνοντας τα κείμενα μεταξύ τους, καταλήγει σε λεπτότερη ανάγνωση ορισμένων θεμάτων (λ.χ. στενή σχέση, εκ των προτέρων, του ταξιδιού με το θάνατο), αλλά προπαντός παρατηρεί μια οργάνωση των θεματικών ενοτήτων γύρω από τον πυρήνα της ενοχής. Έτσι, στο έργο του ποιητή, τα χρώματα και η ζωγραφική σχετίζονται με τον κόσμο της πορνείας και της αμαρτίας, υπάγονται δηλαδή στο μύθο του απαγορευμένου βλέμματος, και αφετέρου η εξομολόγηση και η αναζήτηση της αλήθειας είναι αδιαχώριστες από τη μόνιμη υπονόμευση της αλήθειας, φαινόμενα που ανήκουν κι αυτά στο μύθο του Οιδίποδα. Ολόκληρο το έργο του Καββαδία διέπεται από μια ανυπόφορη ενοχή. Το αιμομικτικό στοιχείο είναι έντονα παρόν στο έργο του και παίρνει, όπως είναι φυσικό, ιδιάζουσες μορφές. Γενικότερα, ο κόσμος της παράβασης εκφράζεται μέσω πλούσιου συμπλέγματος από μύθους, από τους οποίους οι περισσότεροι, ενώ παίζουν σημαντικό ρόλο στο μυθικό σύνολο, εμφανίζονται μόνο υπαινιχτικά, ή προκύπτουν απλώς αντικειμενικά από τα γεγονότα, χωρίς κανένα υπαινιγμό. Αυτός ο κόμβος εκφράζει ακριβώς τη θεμελιακή ενοχή του ποιητή, την πηγή της και τις διάφορες όψεις της και εξηγεί την παρουσία της σύφιλης και της σαπίλας, και την απανταχού παρούσα αηδία. [...]

"Ο Σεφέρης εκεί, άλλοτε σκοτεινός, άλλοτε ευανάγνωστος διέτρεχε τα χρόνια, πιο πολύ στα δύσκολα, πιο αραιά στα εύκολα, σύντροφος στα κουπιά. Πάντοτε όμως, ένας οικείος άγνωστος. Πώς θα ήταν, αναρωτήθηκα, αν άνοιγα μια κουβέντα μαζί του; Να του ζητήσω να μας πει για τη Σμύρνη, το φευγιό για την Αθήνα, την ποίηση, τη διχασμένη του καρδιά, για την πολιτική, την Κύπρο που λάτρεψε, τον Θεόφιλο και τον Μακρυγιάννη, τη μουσική, την Μαρώ, το γυρισμό του ξενιτεμένου, τον ελληνισμό στον οποίον πίστεψε τόσο πολύ;"

Μ. Χ.

Τον Αύγουστο του 1922, η Καθημερινή δημοσίευσε με διαφορά λίγων ημερών τα ιστορικά άρθρα "Οίκαδε" και "Οι Πομερανοί", που ξεσήκωσαν αμφότερα θύελλα αντιδράσεων μέσα στο έντονα πολωτικό κλίμα της εποχής του Εθνικού Διχασμού και εντυπώθηκαν έκτοτε στη συλλογική μνήμη.
Ποια ήταν όμως τα πραγματικά ελατήρια και η θέση για το Μικρασιατικό του Γεωργίου Βλάχου, εκδότη της εφημερίδας, και εντός ποιου πλαισίου ωθήθηκε η Καθημερινή στη δημοσίευση του "Οίκαδε", ενός άρθρου που υποτίθεται καλούσε τον στρατό να εγκαταλείψει τη Μικρά Ασία εν μέσω της τουρκικής επίθεσης που θα διέλυε το ελληνικό μέτωπο;
Ακόμη, πότε και υπό ποιες συνθήκες αποφασίστηκε η παραμονή του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία; Για ποιους λόγους απορρίφθηκαν οι εναλλακτικές που παρουσιάστηκαν;
Πώς αποκρυσταλλώθηκε η κυβερνητική πολιτική το κρίσιμο 1922; Ποιοι πολιτικοί συμβιβασμοί έγιναν και ποια ήταν η εμπλοκή του αρχιστράτηγου Χατζανέστη και του αρμοστή Στεργιάδη;
Τι θα αντιπροσώπευε μια αυτόνομη Ιωνική Πολιτεία και γιατί η δρομολόγησή της καθυστέρησε;
Μια διεξοδική, τεκμηριωμένη έρευνα που επιχειρεί να φωτίσει άγνωστες πλευρές και αστάθμητες παραμέτρους των τραγικών γεγονότων της Μικρασιατικής Καταστροφής. 

Επιχειρώντας να ερμηνεύσει κανείς την ευρεία και συμβολική χρήση του αριθμού 3, οδηγείται στις απαρχές της αριθμολογικής σκέψης, της φιλοσοφικής θέασης του κόσμου που στηρίζεται στα μαθηματικά και στις μυστικές, αριθμητικές αντιστοιχίες του επίγειου με το ουράνιο, του μικρόκοσμου με τον μακρόκοσμοo δηλαδή στην παράδοση που ξεκινά με τους Πυθαγόρειους και τον πλατωνικό Τίμαιο, και από τους Πατέρες της Εκκλησίας ως τους μυστικιστές της ύστερης αρχαιότητας, από τους αποκρυφιστές και αστρολόγους του Μεσαίωνα ως τον Κοπέρνικο και τον Κέπλερ, εκβάλλει στον Ρομαντισμό και στους μοντερνιστές επιγόνους του. Η αδρομερής καταγραφή, κοσμολογική και λογοτεχνική της ευρωπαϊκής θεωρίας των αντιστοιχιών, που συγκροτεί μια διαχρονική θεωρία της λογοτεχνίας, αποτελεί το πρώτο μέρος του βιβλίου. Το δεύτερο μέρος του επικεντρώνεται σε σημαντικές νεοελληνικές ποιητικές εκφράσεις αυτής της θεωρίας (δημοτικό τραγούδι, Σολωμός, Σεφέρης, Ελύτης, Εγγονόπουλος), αναδεικνύοντας το συμβολικό νόημα των λογοτεχνημένων τριάδων τους.