Essays & Culture

Ό,τι είναι μετά είναι περισσότερο απ' ό,τι ήταν πριν, όχι επειδή το μετά περιέχει ή, έστω, προεκτείνει το πριν, αλλά επειδή το μετά πηγάζει κατ' ανάγκην από το πριν και φέρει στο περιεχόμενό του την αείποτε μοναδική σφραγίδα της ανωτερότητάς του. Υπάρχει στο μετά περισσότερη συνείδηση -και δεν είναι η ίδια συνείδηση. Ο όρος «συνείδηση» δεν είναι μονοσήμαντος στην εφαρμογή του. Δεν υπάρχει συνείδηση που να παράγει τα έργα της, ή που να είναι απλώς εμμενής σε αυτά, αλλά βρίσκεται κάθε φορά στο άμεσο της ιδέας, χάνεται σε αυτή και χάνεται μαζί της, και δεν συνδέεται με άλλες συνειδήσεις παρά μόνο με τους εσωτερικούς δεσμούς των ιδεών στις οποίες ανήκουν αυτές. Δεν είναι μια φιλοσοφία της συνείδησης, αλλά μια φιλοσοφία της έννοιας αυτή η οποία μπορεί να δώσει μια θεωρία της επιστήμης. Η γενεσιουργός αναγκαιότητα δεν είναι η αναγκαιότητα μιας δραστηριότητας, αλλά μιας διαλεκτικής. Jean Cavailles
Ένας φιλόσοφος μαθηματικός οπλισμένος με εκρηκτικά, με νηφάλια τόλμη και με μια αποφασιστικότητα χωρίς αισιοδοξία. Αν αυτό δεν είναι ήρωας, τι είναι; Georges Canguilhem

Το έργο του Έντμουντ Χούσσερλ "Για τη φαινομενολογία της συνείδησης του εσωτερικού χρόνου", που μεταφράζεται για πρώτη φορά στα ελληνικά, έχει χαρακτηριστεί "το πιο όμορφο κείμενο φιλοσοφίας του 20ού αιώνα". Εστιάζει σε μια θεμελιώδη θεματική της φαινομενολογίας και της φιλοσοφίας εν γένει, αυτήν του χρόνου. Ο Χούσσερλ καταπιάνεται με το ζήτημα του χρόνου σε μια εντυπωσιακή απόπειρα να εισχωρήσει μέχρι τα βαθύτερα και πιο πρωταρχικά στρώματα της βιωματικής ζωής μας. Η μελέτη του, απόσταγμα της απόπειρας αυτής, επιτρέπει στον αναγνώστη να ακολουθήσει τις απαράμιλλες αναλύσεις του Χούσσερλ και να απολαύσει τη μνημειώδη φιλοσοφική λεπτότητα με την οποία επέστρεφε "στα ίδια τα πράγματα", στα ίδια τα υπό εξέταση φαινόμενα.
Οι γοητευτικές διαδρομές που ακολουθούν οι αναλύσεις του, σε συνδυασμό με το βάθος στο οποίο διεισδύουν εξερευνητικά, τις καθιστούν, όπως έχει δείξει η ιστορία της σύγχρονης φιλοσοφίας μέχρι σήμερα, βασικό σημείο αναφοράς για όλους όσοι ασχολούνται με το ζήτημα του χρόνου.

Το ανά χείρας βιβλίο περιλαμβάνει την πρώτη -διεθνώς- σταχυολόγηση των θέσεων του Νίτσε για τη Φιλολογία (και τους θεράποντές της). Η Φιλολογία στην περίπτωση αυτή νοείται ως δυνατότητα και ως πραγματικότητα. Ενσωματώνονται δηλαδή οι θεωρητικές αρχές του Νίτσε για την επιστήμη -τη μοναδική επιστήμη- που σπούδασε αλλά και το πώς έβλεπε τη Φιλολογία και τους φιλολόγους του καιρού του. Η επιλογή των αποσπασμάτων και των αφορισμών έγινε από ένα μεγάλο εύρος έργων του που εκτείνεται σε όλη την παραγωγική εικοσαετία του: από μία επιστολή στον φίλο και συμφοιτητή του Πάουλ Ντόυσεν του 1868, όταν ο Νίτσε ήταν είκοσι τεσσάρων ετών, ως το Ecce homo του 1888, τελευταίας χρονιάς πριν από την πνευματική του κατάρρευση.
Κατανόηση της Αρχαιότητας και κριτική της Νεωτερικότητας παραμένουν αδιαχώριστα αιτήματα στη σκέψη του Νίτσε ως το τέλος του συνειδητού βίου του. Η Φιλολογία δεν είναι απλώς η επιστήμη που σπούδασε στα νιάτα του αλλά ερμηνευτικός μοχλός όλης της δικής του κοσμοθεώρησης και πολιτισμικής κριτικής. Δεν εγκατέλειψε τη Φιλολογία για να μεταστραφεί στη Φιλοσοφία - η φιλοσοφία του ήταν εξέλιξη της φιλολογίας του.

Τα κείμενα που έχουν συγκεντρωθεί σε αυτόν τον τόμο, έχουν αποκλειστικό θέμα τα βιβλία, τα έντυπα βιβλία και τον κόσμο τους, τον πολιτισμό που γεννιέται και περιστρέφεται γύρω από αυτούς τους άξονες. Η συγγραφέας, μια φανατική των βιβλίων, μοιράζεται τις σκέψεις της και τα συναισθήματά της που σχετίζονται με βιβλία που διάβασε. Τα φυσικά μέρη του βιβλίου (ράχες, εξώφυλλα, αυτιά), οι τόποι που διακινούνται (βιβλιοπωλεία, εκθέσεις, παζάρια, καρότσια), οι βιβλιοθήκες και οι τρόποι φροντίδας των βιβλίων (ταξινόμηση, συντήρηση), οι συνήθειες των αναγνωστών (υπογραμμίσεις, αφιερώσεις, αποκόμματα) αναδύονται από τις σελίδες και γίνονται πρωταγωνιστές. Τα βιβλία και ο κόσμος τους είναι μέσα σε όλα και πάνω από όλα. Πρόκειται για ένα βιβλίο αφιερωμένο στην αγάπη των βιβλίων.

Ο Mario Tronti [1931-2023] υπήρξε ένας από τους πλέον διορατικούς και επιδραστικούς πολιτικούς φιλοσόφους, περισσότερο γνωστός για την συγκρότηση του ιταλικού operaismo και τις μελέτες του πάνω στην αυτονομία του πολιτικού. Παρότι το έργο του υπήρξε σημαντικό για την κατανόηση και τη συγκρότηση του ιστορικού τρόπου παρουσίας της κοινωνικής μορφής της δυτικής υποκειμενικότητας, εντοπισμένη κυρίως στη φιγούρα της εκμεταλλευόμενης εργατικής υποκειμενικότητας, στις όψιμες παρεμβάσεις του παραδέχεται την ήττα αυτής της θεωρητικής και στρατηγικής προσέγγισης της νεοφιλελεύθερης πραγματικότητας. Η συνέντευξη, Για την αποσυντάσσουσα εξουσία, που κυκλοφόρησε το 2008 και δόθηκε με αφορμή τις ταραχές στα γαλλικά προάστια το 2005, ανήκει στην προσπάθεια να κατανοηθεί πως στην φαινομενική καταστροφικότητα των ταραχών από εξαθλιωμένες και υποτελείς υποκειμενικότητες οφείλουμε να διαγνώσουμε την κατάρρευση του δυτικού υποκειμένου εν γένει, γεγονός που σημαίνει να διαγνώσουμε επίσης την κατάρρευση της συντακτικής εξουσίας της Αριστεράς, δηλ., εκείνης της διαχειριστικής εσχατολογίας για την οποία η μοντελοποίηση του μέλλοντος λειτουργούσε συχνά ως άλλοθι για ειρήνευση και συμβιβασμό. Η θεωρητική σύλληψη της αποσυντάσσουσσς εξουσίας ξεκινά το 2001 από την Colectivo Situaciones με αφορμή το περίφημο argentinazo και φτάνει μέχρι την εξέγερση του George Floyd στις Η.Π.Α. και εντοπίζεται στις μορφές-ζωής που διαφεύγουν της κυβερνησιμότητας, καταστρέφουν, δηλαδή, εκείνες τις δεσμευτικές αναπαραστάσεις ή μεταφυσικές αρχές που προηγουμένως συγκέντρωναν λέξεις, πράξεις και καταστάσεις σε ένα συνεκτικό ιστορικό καθεστώς παρουσίας. Το κείμενο του Tronti μέχρι τις πρόσφατες μεταφράσεις του επηρέασε υπογείως όσο κανένα άλλο τις θεωρητικές διεργασίες για μια σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία που να αντιτίθεται στην υιοθέτηση εύκολων και ηγεμονικών πλαισίων νοήματος που ενισχύουν τις νεοφιλελεύθερες μορφές διακυβέρνησης της εποχής μας. Η Εισαγωγή του Idris Robinson εκτός από το σχολιασμό των θέσεων του Tronti προσφέρεται και ως μια πρώτη συνεκτική εισαγωγή σε μια θεωρητική έννοια που καθώς φαίνεται θα μας συντροφεύσει για πολύ καιρό, καθώς οι συνθήκες ζωής που περιγράφει ορίζουν το τέλος του οντολογικού ορίζοντα της μοντέρνας εποχής και μας εισάγουν στην κατανόηση της ιστορικής διάρκειας της εποχής μας.

"Αυτό που θα ήθελα εγώ να επιχειρήσω να συλλάβω είναι η εξουσία. Όχι όπως την αντιλαμβανόμαστε συνήθως, αποκρυσταλλωμένη σε θεσμούς ή σε μηχανισμούς, αλλά, αν θέλετε, η εξουσία όπως υπάρχει διαμέσου ενός ολόκληρου κοινωνικού σώματος, ως το σύνολο αυτού που θα αποκαλούσαμε "ταξική πάλη". Για εμένα, οριακά η εξουσία είναι -θα έλεγα- η ταξική πάλη, δηλαδή το σύνολο των σχέσεων δύναμης, δηλαδή σχέσεων αναγκαστικά ανισοτικών αλλά εξίσου μεταβαλλόμενων, που μπορούν να υπάρχουν σε ένα κοινωνικό σώμα και να αποτελούν τις ενεργοποιήσεις, τα καθημερινά δράματα της ταξικής πάλης." Τι είναι η εξουσία και πώς ασκείται; Ποια είναι η σχέση ανάμεσα σε εξουσία και ταξική πάλη; Μπορούμε να μιλήσουμε για μια θετική, παραγωγική μηχανή της εξουσίας αντί για μια κυρίως αρνητική ή απαγορευτική λειτουργία της; Ποια η σχέση της με την καταστολή και τη σεξουαλικότητα, αλλά και ποια η σχέση ανάμεσα σε εξουσίες, σχέσεις δυνάμεων και αντιστάσεις; Η αδημοσίευτη συζήτηση του Μισέλ Φουκώ με μέλη της LCR το καλοκαίρι του 1977 συνιστά μια συμπυκνωμένη εισαγωγή στη θεωρητική παρέμβαση του Γάλλου φιλοσόφου για την εξουσία και ταυτόχρονα έναν διάλογο με το έργο του Μαρξ.

Η νεωτερική έννοια της επανάστασης, αναπόσπαστα δεμένη με την ιδέα ότι η ιστορική πορεία κάνει ξαφνικά μια νέα αρχή, ότι μια εντελώς νέα ιστορία που ποτέ δεν ήταν γνωστή και ποτέ δεν είχε ειπωθεί πρόκειται να εκτυλιχθεί, ήταν άγνωστη πριν από τις δύο μεγάλες επαναστάσεις στα τέλη του 18ου αιώνα. Προτού εμπλακούν σ΄ αυτό που κατέληξε να αποτελέσει επανάσταση, κανένας από τους πρωταγωνιστές δεν είχε την παραμικρή προαίσθηση ποια θα ήταν η πλοκή του νέου δράματος. Ωστόσο, από τη στιγμή που οι επαναστάσεις άρχισαν να διανύουν την πορεία τους, και πολύ πριν μπορέσουν εκείνοι που συμμετείχαν σ΄ αυτές να ξέρουν αν το εγχείρημά τους θα κατέληγε σε νίκη ή σε όλεθρο, η καινοτομία του δράματος και το βαθύτερο νόημα της πλοκής του γίνονταν έκδηλα σε ηθοποιούς και θεατές. Όσο για το σενάριο, ήταν χωρίς αμφιβολία η ανάδυση της ελευθερίας: το 1793, τέσσερα χρόνια μετά το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης, σε μια στιγμή που ο Ροβεσπιέρος μπορούσε να προσδιορίσει την εξουσία του ως το «δεσποτισμό της ελευθερίας» χωρίς να φοβάται μήπως κατηγορηθεί για παραδοξολογία, ο Κοντορσέ συνόψισε αυτό που όλοι ήδη γνώριζαν: «Η λέξη ΄επαναστατικός΄ μπορεί να εφαρμοστεί μόνο σε επαναστάσεις που στόχος τους είναι η ελευθερία». (Hannah Arendt) Η έμπνευση από πολιτικές παραδόσεις της αρχαιότητας, η αμφιλεγόμενη εμπειρία των μεγάλων επαναστάσεων της νεότερης εποχής (της Γαλλικής, της Αμερικανικής, της Ρωσικής) και η ριζική επανεξέταση κρίσιμων φαινομένων του σύγχρονου κόσμου -όπως η σχέση πολέμου και επανάστασης, το "κοινωνικό ζήτημα" σε συνάρτηση με την πολιτική, η διάκριση μεταξύ απελευθέρωσης και ελευθερίας- συνθέτουν το κλασικό αυτό έργο, που υπογράφεται από τη σημαντικότερη πολιτική φιλόσοφο του 20ου αιώνα.

Γραμμένο την περίοδο 1939-1942, υπό τη σκιά του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το περίτεχνο δοκίμιο της Ρασέλ Μπεσπαλόφ εξετάζει, υπό τη φιλοσοφική και ανθρωπολογική της οπτική, τους ήρωες και τον ποιητή της Ιλιάδας. Για τη Γαλλίδα φιλόσοφο, το κεντρικό μοτίβο του έπους συνίσταται στη μονομαχία Αχιλλέα και Έκτορα, στην τραγική σύγκρουση του ήρωα της εκδίκησης με τον ήρωα της αντίστασης. Ο Όμηρος στέκεται αμερόληπτος πάνω από τα πεπρωμένα των Τρώων και των Αχαιών, αναδεικνύοντας, ωστόσο, την ευθύνη και την ελευθερία των θνητών, εν αντιθέσει με την αμεριμνησία των Αθανάτων, εκείνων των «κωμικών ηρώων» του Ολύμπου. Όμως ο Όμηρος δεν καθαγιάζει τη δύναμη: Την εμφανίζει ως υπέρτατη πραγματικότητα και ταυτόχρονα υπέρτατη αυταπάτη της ύπαρξης. Αυτό που υμνεί είναι η ανθρώπινη δημιουργικότητα, η δόξα του νεκρού ήρωα – η θέληση του ατόμου, που λαμβάνει διαστάσεις αιωνιότητας. Όλες οι περίφημες σκηνές που λαμβάνουν χώρα έξω από τα τείχη της Τροίας, με αποκορύφωμα το γεύμα του Πριάμου με τον Αχιλλέα, είναι τόποι ενατένισης του αιώνιου, όπου ο Όμηρος εκφράζει, με μια πληρότητα που δεν την έφτασαν ποτέ οι φιλόσοφοι, τη συνείδηση της ταυτότητας του ωραίου και του αληθούς που γονιμοποιεί την αρχαιοελληνική σκέψη. Ιδού πώς ο μέγας εποποιός μορφοποιεί ποιητικά τον μύθο – το, κατά τον Χέρμαν Μπροχ, «αρχέτυπο κάθε γνώσης του κόσμου των φαινομένων για την οποία είναι ικανό το ανθρώπινο πνεύμα». «Σε αντίθεση με ό,τι ισχυρίζεται ο Νίτσε, ο Όμηρος δεν είναι ο ποιητής των αποθεώσεων. Αυτό που υμνεί, αυτό που καθαγιάζει, δεν είναι ο θρίαμβος της νικηφόρας δύναμης, αλλά η ανθρώπινη ενεργητικότητα μέσα στη δυστυχία, η ομορφιά του νεκρού πολεμιστή, η δόξα του θυσιασμένου ήρωα, το άσμα του ποιητή στο μέλλον – καθετί που νικιέται από τη μοίρα αλλά συνεχίζει να την αψηφά και να την υπερβαίνει. […] Ο Όμηρος φανερώνει τη βαθύτερη φύση των όντων όχι στις πράξεις τους, αλλά στον τρόπο τους να αγαπούν, στην επιλογή της αγάπης».