Ψυχολογία

Το παρόν τετράδιο αφιερώνεται στο αίνιγμα της υποχονδρίας.
Νόσος, άγχος, ψυχικό σύμπτωμα;

Στο πρώτο άρθρο η Μαρίλια Αιζενστάιν-Αβέρωφ και ο Alain Gibeault χτίζουν μια μεταψυχολογική μελέτη του υποχονδριακού φαινομένου, απομακρυνόμενοι από την εμμονική εικόνα της νόσου και του συμπτώματος. Η Μαρίλια Αιζενστάιν-Αβέρωφ στο δεύτερο άρθρο, ως συνέχεια του πρώτου, εμβαθύνει στην έννοια της ψυχικής υποχονδριακής λύσης, που βρίσκει μια θέση ανάμεσα σε μια τραυματισμένη ανήμπορη ψυχή και σε ένα σώμα υπό το διαρκές επεξηγηματικό ψυχικό άκουσμα.

Ο Γιώργος Σταθόπουλος την προσεγγίζει σαν ένα νεόπλαστο αντικείμενο, σαν ένα πέρασμα, όπου η ψυχή προσπαθεί να εντάξει μέσα της ένα σώμα που διαρκώς της διαφεύγει. Η υποχονδρία μπορεί έτσι να λειτουργήσει ως μεταφορά του ψυχαναλυτικού ακούσματος και ως δυνητική διαδικασία ψυχικού εμπλουτισμού.

Ο Michel Fain συλλογίζεται επί του εντεύθεν της υποχονδρίας και υποθέτει τη δημιουργία θυλάκων έγκλειστου αυτοερωτισμού, μάρτυρες παιδικών ψυχικών τραυμάτων που οδηγούν σε δύσκαμπτες παθολογικές άμυνες λόγω ελλειμματικών στηριγμάτων.

Η υποχονδρία εμφανίζεται όταν διακόπτεται η φυσιολογική σιωπή του σώματος από αισθήσεις που παρερμηνεύονται ως φορείς ολέθριων θανατηφόρων μηνυμάτων και δομείται σαν ένα ναρκισσιστικό αντικείμενο μέσα στους απόηχους πρωτογενών εμπειριών με άγχη αφανισμού, τόσο του ίδιου του εαυτού όσο και του περιβάλλοντος

Της ψυχής το φανάρι πότε λάμπει και πότε θολώνει χλωμό. Δύο φορές περνάμε από τον Παράδεισο. Στα παιδικά χρόνια μας και σε έναν έρωτα αληθινό. Μετά, στην ουσία ζούμε με τις αναμνήσεις τους. Μόνο ό,τι αγαπήσαμε υπάρχει. Μόνο εκείνος που αγαπήσαμε ζει. Κάθε άλλο, μόνο φασαρία έκανε, κι ύστερα με γόμα το έσβησε η λησμοσύνη. Η αγάπη μόνο διαιωνίζει. Κυριολεκτικά διαιωνίζει! Συναντάμε μια στιγμή έναν ξένο και λέμε: Τον ήξερα από πάντα...

Εύχομαι, καθώς θα διαβάζεις αυτό το βιβλίο, να γαληνέψει η ψυχή σου γλυκά και να μουδιάσει από τη Φλόγα του έρωτα. Έρωτα για τον Χριστό, για τη ζωή και για τα πάντα. Και να δεις τα πάντα από την αρχή, σαν γιορτή! Να ερωτευτείς ξανά τον αγαπημένο και την αγαπημένη σου, τους δικούς σου, το παιδί σου, τους φίλους και γνωστούς σου, το σπίτι και τη δουλειά σου. Να έρθουν ξανά η έκσταση, η έκπληξη και η χαρά στη ζωή σου. Να ζωντανέψουν τα νεκρωμένα κύτταρά σου και η ευαίσθητη καρδιά σου να χτυπήσει πάλι χαρμόσυνα. Και να σου φύγουν η θλίψη και η κατάθλιψη και το όποιο παράπονο. Και να γεμίσουν οι μέρες σου θαύματα και ομορφιά. Και οι νύχτες σου όνειρα γλυκά. Ο άνθρωπος που περιγράφω στα κείμενα αυτά αγάπησε από παιδάκι τόσο πολύ τον Θεό, ερωτεύτηκε τόσο βαθιά τον Ιησού, ενώθηκε μαζί Του με τέτοια πληρότητα και δόσιμο, που έγινε και ο ίδιος Φλόγα και Φως και Έρωτας εκστατικός. Όταν το σίδερο μπει για πολλή ώρα στη φωτιά, δεν ξεχωρίζει τελικά. Γίνεται και το ίδιο κατακόκκινο. Φως εκ Φωτός. Διάβασε τα θαυμαστά αυτά βιωματικά κείμενα που έζησα κοντά του -τα γεμάτα απλότητα, θεϊκή Χάρη και ενέργεια- με ανοιχτή καρδιά και δίψα για πνευματική αφύπνιση. Και κράτα κι ένα κεράκι, κράτα και χαρτομάντιλο. Διότι ποιος ξέρει; Μπορεί σε κάποια σελίδα να ανάψει και στη δική σου καρδιά μια Φλόγα, να ανθίσει ένα χαμόγελο, να στάξει ένα δάκρυ και να ξυπνήσει ο έρωτας. Για τα πάντα! Το εύχομαι. Και το πιστεύω.

Φρενολογία στα ελληνικά παρουσιάζει την εξ Εσπερίας «μετακένωση» στον τόπο μας της Οργανολογίας του Franz Joseph Gall (1758-1828) που έμεινε γνωστή στην ιστορία των περί εγκεφάλου αντιλήψεων ως φρενολογία. Πρόκειται για τη «μετατόπιση» των ψυχονοητικών λειτουργιών από τις κοιλίες του εγκεφάλου, όπου «κατοικούσαν» από τον 4ο μ.Χ., στον εγκεφαλικό φλοιό για τον οποίο έως τότε επικρατούσε αδιαφορία. Θα παραμείνει ένα ατελές «πρελούδιο» όσων θα επακολουθήσουν στο πέρας του 19ου αιώνα, έπειτα από τον εντοπισμό (1861) του έναρθρου λόγου στον μετωπιαίο λοβό από τον Paul Broca (1824-1880). Η πρώτη φρενολογική «χαρτογράφηση» του εγκεφαλικού φλοιού «εντόπιζε» 27 ιδιότητες που καθόριζαν συμπεριφορές, χωρίς αντίστοιχη μελέτη των εγκεφαλικών περιοχών. Βασική αρχή της ήταν η παραδοχή του «έμφυτου», χωρίς να παραγνωρίζεται η επίδραση της εκπαίδευσης και των συνθηκών ζωής. Η ψυχή δεν ταυτίζεται με τον εγκέφαλο, αλλά για να παραχθεί ψυχισμός απαιτείται η λειτουργία του. Η φρενολογία είναι ένα «πεδίο έρευνας» των επιπτώσεών της, θετικών μεν στο σωφρονιστικό και το παιδαγωγικό σύστημα, αρνητικών δε με τις ρατσιστικές τους προεκτάσεις. Η φρενολογία «έρχεται» στην Ελλάδα μέσω της ψυχολογίας. Ειδικότερα, της Ψυχολογίας την οποία εξέδωσε το 1841 ο λόγιος και Γυμνασιάρχης της Ερμούπολης Γεώργιος Σερούιος (1783-1849) που τη διδάσκει –με κεντρικό πυρήνα το «έμφυτο του προορισμού του ανθρώπου»– και την εφαρμόζει στην εκπαιδευτική του πράξη, ασκώντας ένα είδος επαγγελματικού προσανατολισμού. Στην ελληνική υποδοχή της φρενολογίας διαπιστώνονται ποικίλες στάσεις: συνηγορία, απόρριψη, αναίρεση, παρασιώπηση, ακόμα και αντιγραφή.

Στους Χάρτες αφηγηματικής πρακτικής ο Michael White συγκεντρώνει και παρουσιάζει τις θεραπευτικές ιδέες και πρακτικές που συγκροτούν τον πυρήνα της Αφηγηματικής Ψυχοθεραπείας. Μέσω της μεταφοράς της χαρτογράφησης, συνθέτει βήμα-βήμα έναν συστηματικό οδηγό πλοήγησης των ανθρώπων στην ανάληψη ενδυναμωτικών και εμπλουτισμένων αφηγήσεων ζωής. Η κυρίαρχη μονοφωνική διάσταση των προβλημάτων για την προσωπική ταυτότητα αντικαθίσταται από αξιακές θεωρήσεις και κοινωνικές διαστάσεις για τη ζωή. Οι ιδέες του Michael White σκιαγραφούν καινοτόμες θεωρητικές και κλινικές κατευθύνσεις στον χώρο της ψυχοθεραπείας με εφαρμογές σε πεδία όπως η οικογενειακή θεραπεία, η θεραπεία του ψυχικού τραύματος, των εξαρτήσεων, των διατροφικών διαταραχών, του πένθους και της ενδοοικογενειακής βίας μεταξύ άλλων. Το ανά χείρας βιβλίο αποτελεί ένα ιδανικό ανάγνωσμα για την κατανόηση του πλούτου των προσωπικών ιστοριών και των θεραπευτικών δυνατοτήτων τους τόσο μέσα στην Αφηγηματική Ψυχοθεραπεία όσο και στις ψυχοθεραπευτικές πρακτικές εν γένει.

Η Karyl Mc Bride για άλλη μία φορά μας παίρνει από το χέρι και μας φέρνει σ΄ επαφή με τα σφάλματά μας! Είτε προσεγγίζουμε το θέμα από την πλευρά του θύτη, είτε από την πλευρά του θύματος, το βιβλίο ξετυλίγει μια "πανδαισία" δυσφορικών αποτυπώσεων από την καθημερινότητα των ζευγαριών. Ο λόγος της κατανοητός, σε σύζευξη με τα καλά ελληνικά του μεταφραστή, διευκολύνει τον αναγνώστη να διεισδύσει ενεργητικά στον πυρήνα του προβληματισμού της σχετικά με τον χωρισμό. Το βιβλίο αναδεικνύει τα επάλληλα στρώματα του ναρκισσευόμενου ανθρώπινου ψυχισμού με εξαιρετική καθαρότητα και ειλικρίνεια. Όπως και στο "Υπάρχει χώρος για μένα;", Εκδόσεις Πορφύρα 2018, η Karyl McBride μας δείχνει πως κινείται "σαν στο σπίτι της"! Το επίμονο και ευαίσθητο άγγιγμά της σε αντίστοιχες υποδομές σχέσεων, προδίδει, εκτός από τη βαθιά επιστημονική της γνώση, και τη βιωματική της ενσυναίσθηση. (Τρύφωνας Ζαχαριάδης, απόσπασμα από το προλογικό σημείωμα)

Τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, μετά το τέλος του Μεγάλου Πολέμου, ο κορυφαίος Άγγλος λογοτέχνης, στα τριάντα πέντε του χρόνια, δουλεύοντας παράλληλα μυθιστορήματα, διηγήματα και ποιήματα πυρετωδώς, επιτίθεται με δύο λίβελους στις ψυχαναλυτικές θεωρίες, την εποχή ακριβώς που αποκτούν ευρύτερη απήχηση, ιδίως στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η ψυχανάλυση όμως είναι μόνο το σημείο εκκίνησης. Ο Λώρενς, αφού τα βάλει με τους ψυχαναλυτές, τα βάζει με την κοινωνία, και αφού τα βάλει με την κοινωνία, τα βάζει με το άτομο. Σύμφωνα με τον Λώρενς, ο έρωτας (που τόσο τον απασχόλησε στα λογοτεχνικά του έργα, άλλωστε) είναι το δεύτερο από τα δύο κεντρικά ζητήματα της ύπαρξης του ανθρώπου, μετά τον "σκοπό". Βλέποντάς τον λοιπόν να διαστρεβλώνεται ύπουλα από μια "δήθεν επιστήμη" (την Ψυχανάλυση), εξεγείρεται οργισμένος. Διαβλέπει μια αργή αλλά καταστροφική αλλοίωση της "αγνής, πρωταρχικής ψυχής" απ' τον διεστραμμένο πια -λόγω των κοινωνικών τάσεων, που η Ψυχανάλυση συστηματοποιεί κι επικυρώνει- εγκέφαλο του ατόμου. Θεωρεί ότι τα δύο μεγαλύτερα προβλήματα των ανθρώπων της εποχής του είναι αφενός η εσφαλμένη αντίληψη για τα φύλα και τον έρωτα, και αφετέρου η νοσηρή προσήλωση στον ψεύτικο αυτόν έρωτα αντί σε κάποιον παρορμητικό δημιουργικό σκοπό. Αποτέλεσμα: μια εσωτερική -και κατ' επέκταση κοινωνική- ανισορροπία. Η "Φαντασίωση του ασυνείδητου" είναι αναμφίβολα ένα απ' τα πιο άνισα δοκίμια που έχουν γραφτεί. Ο Λώρενς αντιμετωπίζει τον αναγνώστη -στον οποίον "μιλάει" κιόλας- άλλοτε σαν φίλο ή "σύμμαχο" κι άλλοτε σαν εχθρό· άλλοτε επιτίθεται λάβρος, κι άλλοτε "σπάει πλάκα" ευδιάθετος· άλλοτε αναπτύσσει συγκροτημένα τις θέσεις του, κατά τον παραδοσιακό αγγλικό δοκιμιακό κανόνα, κι άλλοτε καταγράφει ασυνάρτητα τους συνειρμούς του, σχεδόν σαν να παραληρεί. Πολύ σπάνια ένας συγγραφέας -και δη Άγγλος- αποπειράται να παρουσιάσει τον εαυτό του τόσο πιστά. Τα δύο αυτά ψυχαναλυτικά -μα κατ' ουσίαν λογοτεχνικά- δοκίμια του Λώρενς, λοιπόν, που για πρώτη φορά μεταφράζονται στα ελληνικά, αποτελούν απαραίτητο συμπλήρωμα των λογοτεχνικών του έργων για όσους θέλουν να διεισδύσουν στη σκέψη του ή, απλώς, να γνωρίσουν έναν άνθρωπο ανεξάρτητο.

Πώς μπορεί η ψυχανάλυση να αποδεσμευτεί από τις
ψυχολογιοποιημένες και κανονιστικές κλινικές μορφές της
και να συμπράξει με εκείνους/ες/α που αγωνίζονται να
αλλάξουν τον κόσμο; Το ανά χείρας μανιφέστο επιδιώκει
να συνδέσει την ατομική και κοινωνική χειραφέτηση, μέσα
από μια ανατρεπτική, και θεμελιωμένη στις αρχές της
πολιτικής απελευθέρωσης, ανάγνωση της λακανικής
ψυχανάλυσης. Διατυπώνοντας μια δριμεία κριτική
απέναντι στην ψυχολογία και την ψυχοθεραπεία, το
Ψυχανάλυση και Επανάσταση διαμορφώνει έναν νέο
ορίζοντα για να σκεφτούμε τη σχέση μας με τον κόσμο και
τον εαυτό μας, ενάντια στην ενόρμηση θανάτου.

Μια ψυχοδυναμική διάγνωση δεν είναι ψυχιατρική με την έννοια των ερωτήσεων για την απόκτηση πληροφοριών. Διερευνώ την ψυχική οργάνωση του υποψήφιου αναλυόμενου υπό το πρίσμα τριών αξόνων: ο πρώτος άξονας είναι ο ενορμητικός, ο δεύτερος αφορά την ποιότητα των αμυνών και ο τρίτος τη σχέση με το αντικείμενο.

Έχει, όμως, κίνητρο να αναλυθεί και επομένως να μπει στη διαδικασία της αυτοπαρατήρησης κάθε άτομο που έρχεται να μας «βρει»; Δεν είμαι καθόλου σίγουρος πως η κλινική πράξη μάς το επιβεβαιώνει. Η έκβαση, άλλωστε, μιας αναλυτικής εργασίας ορίζεται και από την αντιμεταβίβαση, δηλαδή, την τέχνη και την τεχνική του ψυχαναλυτή. Η τεχνική έχει εργαλεία, κανόνες, οι οποίοι, όμως, για να εφαρμοστούν προϋποθέτουν την ικανότητα της τέχνης. Τέχνη είναι η λειτουργία του δημιουργείν, του παράγειν. Κατά τη διάρκεια συγγραφής αυτού του πονήματος, διαπίστωνα με έκπληξη πως έννοιες, τεχνικές και προσεγγίσεις, τις οποίες νόμιζα πως είχα κατανοήσει, γίνονταν πάλι μυστηριώδεις. Πεποιθήσεις και εξιδανικεύσεις, που αφορούσαν τη μία ή την άλλη θεωρία και τεχνική, παραχώρησαν τη θέση τους στο αίνιγμα.

Από τις πολλές πτυχές του φροϋδικού έργου (θεραπευτική, πολιτισμική, μεταψυχολογική κ.ά.) αυτή που εκπροσωπείται σε τούτο το βιβλίο είναι, σίγουρα, η πιο προσιτή, η πιο δημοφιλής, η πιο διασκεδαστική και η πιο φαινομενικά αθώα. Διότι ο συγγραφέας εστιάζει στην καθημερινή ζωή όλων μας, τόσο των ασθενών όσο και των λεγόμενων υγιών. Μετά τον Φρόυντ όμως, λάθη, παραλείψεις, παραγραμματισμοί, άστοχες κινήσεις, ακόμη και παραπατήματα, δεν θα είναι πια όσο αθώα πιστευόταν. Δεν είναι απλώς αποτελέσματα απροσεξίας και χαλαρότητας. Τα βαθύτερα κίνητρά μας δείχνουν ότι το ασυνείδητο καραδοκεί ακόμη και στις πιο συνηθισμένες και κανονικές ενέργειές μας, έτοιμο να υπενθυμίσει τη ζοφερή παντοδυναμία του και να μας επιβάλει σεβασμό απέναντί του.
 
«Τις προάλλες βγήκα το πρωί από το καπνοπωλείο όπου αγοράζω καθημερινά τα πούρα μου χωρίς να πληρώσω. Δεν ήταν κάτι σοβαρό, είμαι γνωστός του μαγαζιού και την επαύριο θα μου υπενθύμιζαν το χρέος μου. Αλλά η μικρή παράλειψη, η προσπάθεια να κάνω χρέη, δεν ήταν, σίγουρα, άσχετες με τους οικονομικούς μου υπολογισμούς που με απασχολούσαν την προηγούμενη μέρα. Ακόμη και στους λεγόμενους καθωσπρέπει ανθρώπους το θέμα του χρήματος και της ιδιοκτησίας αφήνει ως επί το πλείστον ευδιάκριτα ίχνη μιας διχασμένης συμπεριφοράς. Η πρωτόγονη λαχτάρα του βρέφους να αδράξει όλα τα αντικείμενα (για να τα φέρει στο στόμα του), φαίνεται ίσως γενικά ότι δεν μπορεί να ξεπεραστεί εντελώς υπό την επίδραση του πολιτισμού και της αγωγής.
 
[…] Δεν βλέπω γιατί θα μπορούσα να αρνηθώ μια θέση μεταξύ των κεκτημένων της επιστήμης στη σοφία εκείνη που αποτελεί το καταστάλαγμα της κοινής βιωματικής εμπειρίας. Η ουσία της επιστημονικής εργασίας δεν έγκειται στην ποικιλία των αντικειμένων της αλλά στην αυστηρότερη μέθοδο με την οποία γίνεται η διαπίστωσή τους και στην αναζήτηση ενός ευρύτερου πλαισίου σχέσεων».