Theodor Adorno

Η θλιμμένη επιστήμη, από την οποία προσφέρω κάτι στον φίλο μου [τον Max Horkheimer], αναφέρεται σ’ αυτό που από αμνημονεύτων χρόνων θεωρούνταν το κατ’ εξοχήν πεδίο της φιλοσοφίας, αλλά μετά τη μεταμόρφωση της τελευταίας σε μέθοδο περιέπεσε στη διανοητική ανυποληψία, στην αποφθεγματική αυθαιρεσία και τελικά στη λήθη: τη διδασκαλία για την ορθή ζωή. Ό,τι άλλοτε οι φιλόσοφοι αποκαλούσαν ζωή, κατάντησε να είναι η σφαίρα του ιδιωτικού και κατόπιν απλώς της κατανάλωσης, να συμπαρασύρεται ως εξάρτημα της διαδικασίας της υλικής παραγωγής, χωρίς αυτονομία και χωρίς δική της υπόσταση. Όποιος θέλει να γνωρίσει την αλήθεια για τη ζωή στην αμεσότητά της, πρέπει να διερευνήσει την αλλοτριωμένη της μορφή, τις αντικειμενικές δυνάμεις που καθορίζουν ώς τα μύχια της την ατομική ύπαρξη…

Κοινή αφετηρία και των τριών μερών [του βιβλίου] είναι η στενότατη ιδιωτική σφαίρα, εκείνη του διανοούμενου στην εξορία. Ακολουθούν συλλογισμοί πάνω σε ευρύτερα κοινωνικά και ανθρωπολογικά ζητήματα αφορούν την ψυχολογία, την αισθητική και την επιστήμη στη σχέση τους προς το υποκείμενο. Οι τελικοί αφορισμοί κάθε μέρους οδηγούν και θεματικά στη φιλοσοφία, χωρίς ποτέ να παρουσιάζονται σαν τελειωμένοι και οριστικοί: θέλουν γενικά να εντοπίσουν σημεία παρέμβασης ή να αποτελέσουν μοντέλα για μελλοντικές προσπάθειες της σκέψης.

Στους 153 Αφορισμούς του, κείμενα μικρής έκτασης και εξαιρετικής πυκνότητας, τα προσωπικά βιώματα που αναζητούνται στο χαμένο χρόνο και την κατεστραμμένη πατρίδα του εξόριστου συγγραφέα διαπλέκονται με τα αντι-θετικιστικά πορίσματα της θλιμμένης επιστήμης του και με τα διδάγματα της ύστατης ηθικής φιλοσοφίας που αρμόζει στην φθαρμένη ζωή. Ο Λόγος, η Ιστορία και το Ασυνείδητο διασταυρώνονται με την Οδύσσεια, τον Φάουστ, τον Δον Ζουάν, τα Άνθη του κακού, ή την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων. Μέσα από την κριτική του αδύνατου υποκειμένου, της ολοκληρωτικής κοινωνίας και της πολιτιστικής βιομηχανίας διαγράφονται τα μοντέλα μιας αρνητικής διαλεκτικής στο μεταγενέστερο έργο του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου.

Πρόκειται για την πρώτη μετάφραση του βιβλίου στα ελληνικά που έγινε κατευθείαν από το γερμανικό πρωτότυπο, από έναν δοκιμασμένο μελετητή και μεταφραστή του Αdorno, με την έγκριση των εκδόσεων Suhrkamp. Συνοδεύεται από μια διεξοδική εισαγωγή, με τίτλο «Minima Moralia: Φιλοσοφία μεταξύ βαρβαρότητας και ουτοπίας», και από εκτενείς σημειώσεις του μεταφραστή που φωτίζουν τη δομή, τις έννοιες και τις υπαινικτικές αναφορές του κειμένου. Την έκδοση ανοίγει ένα πρωτότυπο κείμενο του Δημητρίου Μαρκή, καθηγητή φιλοσοφίας και πρώην πρύτανη του Πανεπιστημίου Κρήτης, με τίτλο «Minima Moralia: Χαρακτηρισμός του Adorno».

Quasi una Fantasia contains Adorno's own selection from his essays and journalism over more than three decades. In its analytical profundity it can be compared to his Philosophy of Modern Music, but in the range of its topics and the clarity of its arguments it stands alone among Adorno's writings on music. Especially significant is Adorno's "dialectical portrait" of Stravinsky in which he both reconsiders and refines the damning indictment he gave in Philosophy on Modern Music. More unexpectedly, there are moving accounts of earlier works, including Bizet's Carmen and Weber's Der Freischutz, along with an entertainingly caustic "Natural History of the Theatre," which explores the hierarchies of the auditorium, from upper circle to foyer. 'The positive element of kitsch', Adorno remarks, 'lies in the fact that it sets free for a moment the glimmering realization that you have wasted your life.' Yet even while Adorno demolishes 'commodity music' he is sustained by the conviction that music is supremely human because it retains the capacity to speak of inhumanity and to resist it. It is a conviction which reverberates throughout these writings.
For Adorno, music and philosophy were inextricably linked: Quasi una Fantasia will enlarge our understanding of both.

Στο κείμενο αυτό, που ο Αντόρνο θεωρούσε από τα σημαντικότερά του, βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη ένας πυκνός ιστός φιλοσοφικών στοχασμών, κοινωνιολογικών παρατηρήσεων και πολιτικών θέσεων, με άξονα την αισθητική: αναγνώριση της αφετηρίας της τέχνης στην κοινωνική ζωή αλλά και υπεράσπιση της αυτονομίας της απέναντι σε αυτήν ανατρεπτική κριτική των καθιερωμένων αισθητικών κατηγοριών του ωραίου, της μορφής, του περιεχομένου, της μίμησης, της αρμονίας, της ενότητας καταγγελία της πολιτιστικής βιομηχανίας αλλά και επιφύλαξη απέναντι σε απατηλές μορφές πρωτοπορίας αμφισβήτηση κάθε προσπάθειας αναστήλωσης του παραδοσιακού και ένθερμη υποστήριξη της μοντέρνας τέχνης, που πραγματώνεται στα έργα μοναδικών δημιουργών όπως ο Προυστ, ο Μπέκετ, ο Σαίνμπεργκ, ο Κλέε ή ο Τσελάν…

Ο Αντόρνο σκόπευε να χρησιμοποιήσει ως μότο του βιβλίου έναν αφορισμό του Σλέγκελ: «Σε αυτό που αποκαλείται φιλοσοφία της τέχνης λείπει συνήθως ένα από τα δύο: ή η φιλοσοφία ή η τέχνη». Η Αισθητική θεωρία είναι καρπός αυτής της ανέλπιστης συνάντησης.

Το κείμενο της Αισθητικής θεωρίας, όπως το βρήκαν οι επιμελητές τον Αύγουστο του 1969 και το εξέδωσαν όσο πιο πιστά γινόταν, είναι ένα έργο σε εξέλιξη (work in progress) και όχι ένα αποπερατωμένο βιβλίο έτοιμο για εκτύπωση. Λίγες μέρες πριν από τον θάνατό του ο Αντόρνο έγραφε σε μια επιστολή ότι για την τελική εκδοχή «απαιτείται ακόμη μια απεγνωσμένη προσπάθεια», «αλλά αφορά κυρίως την οργάνωση, όχι πλέον την ουσία του βιβλίου», αφού, όπως δηλώνει, «κατά βάση όλα έχουν διατυπωθεί». Έτσι λοιπόν το έργο στο σύνολό του απέμεινε ένας κορμός, ο οποίος μαζί με την Αρνητική διαλεκτική και ένα έργο ηθικής φιλοσοφίας που σχεδίαζε να γράψει, σύμφωνα με τη βούληση του Αντόρνο θα «αντιπροσώπευε αυτά που έχω να ρίξω στην πλάστιγγα».

Η φιλοσοφία που κάποτε φαινόταν ξεπερασμένη, διατηρείται στη ζωή, επειδή περάσε και χάθηκε η στιγμή της πραγματοποίησής της.

Με αυτή την αποστροφή ξεκινάει το magnum opus ενός από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους του 20ού αιώνα, πρωτεργάτη της Κριτικής Θεωρίας, ο οποίος δεν διστάζει εδώ να «φανερώσει τα χαρτιά του»: να υποστηρίξει δηλαδή ότι ακριβώς από την αναβολή της πρακτικής, που οι ίδιες οι κυρίαρχες πρακτικές σήμερα επιβάλλουν, αντλεί η φιλοσοφία το δικαίωμα να στοχάζεται χωρίς να πράττει – κι αυτό όχι βέβαια με ήσυχη τη συνείδησή της, αφού ως διαλεκτική δεν θα μπορούσε να αποφύγει την πραγματικότητα, ούτε να ξεχάσει ότι πρόκειται για την πραγματικότητα ενός κόσμου μετά το Άουσβιτς.

Όπως υποδηλώνει το παράδοξο του τίτλου, ο Αντόρνο θέλει να απαλλάξει τη διαλεκτική από τον καταφατικό χαρακτήρα της σκέψης, τόσο της μεταφυσικής όσο και του θετικισμού‧ να διαλύσει την επίφαση της ταυτότητας που ανάγει το μερικό στο γενικό και το πράγμα στην έννοια. Διατρέχοντας τη δυτική φιλοσοφική παράδοση από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη μέχρι τον Καντ, τον Χέγκελ και τον Χάιντεγγερ, πραγματεύεται με ρηξικέλευθο τρόπο τα πιο κρίσιμα ζητήματά της: είναι και πνεύμα, ουσία, και φαινομενικότητα, υποκείμενο και αντικείμενο, ελευθερία και οργανωμένη κοινωνία, καθαρός και πρακτικός λόγος. Ανοίγει έτσι τον δύσβατο αλλά και γοητευτικό δρόμο που οδηγεί (όπως είπε ο Μπένγιαμιν) μέσα από την παγωμένη έρημο της αφαίρεσης σε συγκεκριμένες φιλοσοφικές σκέψεις.