Φιλοσοφία

Εδώ βρίσκονται συγκεντρωμένα για πρώτη φορά σ’ έναν τόμο όλα αυτά τα υλικά, προβάλλοντας έτσι μια πλευρά του Μπένγιαμιν που είχε προσεχτεί λιγότερο ώς τώρα: ένα ονειρικό μοτίβο που παρέμεινε σταθερό στη σκέψη του μέχρι το τέλος της ζωής του, κρατώντας μάλιστα ένα ρόλο-κλειδί στην απόπειρά του να περιγράψει ως φαντασμαγορία τον Δυτικό πολιτισμό στην ακμή του καπιταλισμού. Τα όνειρα απασχόλησαν την ανθρωπότητα επί πολλούς αιώνες: ως χρησμοί, προφητείες, θεία προμηνύματα, ματιές στη σκοτεινή πλευρά της ψυχής, πηγές της ποίησης και της τέχνης. Όμως στην πορεία του 20ού αιώνα γνώρισαν μια ραγδαία έκπτωση της σημασίας τους. Ήδη το 1925, στο σχόλιό του «Κιτς στο όνειρο», ο Μπένγιαμιν διαπίστωνε: «Τα όνειρα τώρα κόβουν δρόμο προς την κοινοτοπία». Παρ’ όλα αυτά δεν έπαψε να ονειρεύεται, να καταγράφει τα όνειρα που ήταν σημαντικά γι’ αυτόν και να συνδέει με το όνειρο σπουδαίες θεωρίες, όπως του Φρόυντ ή των σουρεαλιστών.

Το βιβλίο αυτό συγκεφαλαιώνει επιγραμματικά τη φιλοσοφική οπτική ή πρόταση της οντολογίας του προσώπου. Προτάσσει τις γνωσιοθεωρητικές προϋποθέσεις συν-εννόησης στο πεδίο του οντολογικού (υπαρκτικού) προβληματισμού. Συντομογραφεί τις δυο απόπειρες εμπειρικής διασάφησης του οντολογικού ερωτήματος που προηγούνται ιστορικά: την πλατωνική και τη χαϊντεγγεριανή. Και συγκεφαλαιώνει την προσωποκεντρική οντολογία σε επιτομή χτισμένη με αφορισμούς, που η μεταξύ τους σύνδεση σημαίνεται από την αρίθμησή τους με δεκαδικούς.

Στην αυγή μιάς νέας χιλιετίας ο κόσμος μας δείχνει ξανά το τραγικό του πρόσωπο. Κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Δίδυμοι Πύργοι. Παγκόσμια κυριαρχία ενός ανεξέλεγκτου καπιταλισμού. Οικονομικές κρίσεις. Τρομοκρατία. Οικολογική καταστροφή…
Πως έφτασε εδώ ο κόσμος που τόσα υποσχόταν; Μήπως οι κρίσεις που μας δέρνουν είναι μία και μοναδική, που απορρέει από την ύβρη του σημερινού ανθρώπου, δηλαδή όλων μας – μια κρίση ανθρωπολογική; Αυτό το ερώτημα βασανίζει τον συγγραφέα, καθώς περιπλανιέται στις πολιτείες του κόσμου μας, βλέποντας τον άνθρωπο να μεταλλάσσεται σε μηχανή, τον πολίτη σε καταναλωτή, τον ταξιδιώτη σε τουρίστα, τον μετανάστη σε πρόσφυγα… Πως να μην αποδυναμώνονται οι δημοκρατικές αξίες εις όφελος αυταρχικών καθεστώτων;
Το ανά χείρας βιβλίο δεν υποστηρίζει κάποια ιδεολογία ούτε προτείνει λύσεις. Όσα θα διαβάσετε εδώ είναι ένα ατελές ψηφιδωτό κατ εικόνα του κατακερματισμένου κόσμου μας, για τον οποίο καμία οριστική κρίση δεν είναι θεμιτή. Τίποτε περισσότερο από μια πρόσκληση σε διάλογο στους καιρούς των παράλληλων μονολόγων: ένα γράμμα που ο συγγραφέας απευθύνει σε κάθε αναγνώστη, περιμένοντας από εκείνον να το συζητήσει, να το κρίνει, να το αντικρούσει και προπαντός να το ολοκληρώσει. Το ζητούμενο: μια συλλογική δημιουργία που ίσως μας βοηθήσει να συναισθανθούμε βαθύτερα από που ερχόμαστε, που βρισκόμαστε και που πάμε, για να ζήσουμε μια ζωή πιο άξια να βιωθεί.

Η αρχαία φιλοσοφία του ουάμπι σάμπι, που στα ιαπωνικά σημαίνει «η ομορφιά της ατέλειας», είναι ένας αυθεντικός, προσωπικός και εναρμονισμένος με τη φύση τρόπος να φροντίσουμε τον εαυτό μας, να ανακτήσουμε την εσωτερική αρμονία και να εξελιχθούμε. Όπως ακριβώς ένα κύπελλο από πηλό δουλεμένο στο χέρι δείχνει τα ψεγάδια του και θεωρείται στην Ιαπωνία, ακόμη και ραγισμένο, πιο όμορφο και πολύτιμο από ένα τέλειο, συμμετρικό και ομοιόμορφο, η φιλοσοφία του ουάμπι σάμπι επικεντρώνεται σε τρία χαρακτηριστικά της φύσης:
• Τίποτα δεν είναι τέλειο (και καλύτερα έτσι).
• Τίποτα δεν είναι ολοκληρωμένο (πάντα εξελισσόμαστε).
• Τίποτα δεν είναι παντοτινό (η εφήμερη φύση των πραγμάτων και των ανθρώπων είναι αυτό που τους προσδίδει αξία).
Βασισμένο σ’ αυτές τις αρχές, το αποκαλυπτικό βιβλίο του Νομπούο Σουζούκι μάς δείχνει πώς μπορεί η σοφία του ουάμπι σάμπι να αλλάξει ριζικά τη ζωή μας σ’ όλους τους τομείς, κάνοντάς μας πιο ευαίσθητους απέναντι στην ομορφιά και πιο δημιουργικούς. Με άλλα λόγια, πιο ανθρώπινους και ευτυχισμένους.

«Το ουάμπι σάμπι είναι ένας αόρατος ιστός που διέπει την τέχνη της Ιαπωνίας, τον τρόπο ζωής της, την αρχιτεκτονική, την ιστορία, τη φιλοσοφία, τις θρησκείες της χώρας, την κοινωνία και τη νοοτροπία της. Η δυτική σκέψη, ειδικά στις μέρες μας, μας ωθεί να αναζητούμε την τελειότητα στα πάντα, με την ελπίδα ότι αυτό θα μας οδηγήσει στην επιτυχία και στην ευτυχία. Στο βιβλίο του ο Νομπούο Σουζούκι μάς βοηθά να στοχαστούμε σε βάθος αυτή τη σφαλερή για την τέχνη της ζωής ιδέα. Τα λόγια του με βοήθησαν να ανακαλύψω ότι, κατ’ αρχάς, η τελειότητα δεν υπάρχει καν· είναι απλώς μια ψευδαίσθηση της ανθρώπινης φαντασίας (ίσως και των μαθηματικών)».
-Από τον πρόλογο του Έκτορ Γκαρθία

Σύμφωνα με το Ταλμούδ, κάθε γενιά γνωρίζει τριάντα έξι «κρυμμένους δίκαιους» που εμποδίζουν την καταστροφή του κόσμου. Έχοντας στη μνήμη μας τα γεγονότα του 20ού αιώνα και το βλέμμα μας στραμμένο στο παρόν, μπορούμε να πούμε πως –για καλή μας τύχη– είναι πολύ περισσότεροι: όχι μόνο όσοι αντιτάχθηκαν στο Ολοκαύτωμα, αλλά και ο Σοβιετικός αξιωματικός Στανισλάβ Πετρόφ που απέτρεψε έναν πυρηνικό πόλεμο με τις ΗΠΑ με κίνδυνο να υποστεί συνέπειες στην χώρα του ή ο Χαμάντι μπεν Αμπντεσλέμ, ο Τυνήσιος ξεναγός που το 2015, κατά τη διάρκεια μιας τρομοκρατικής επίθεσης, φυγάδευσε από το μουσείο Μπαρντό 45 Ιταλούς τουρίστες. Ο Γκαμπριέλε Νίσσιμ μάς διηγείται αυτές και άλλες ιστορίες με τη γνώση ενός παραμυθά, «γιατί άγιοι και ήρωες υπάρχουν μόνο στη φαντασία μας και θα ήταν καλύτερα να ανακαλύψουμε πώς κανονικοί άνθρωποι με ελαττώματα σαν τα δικά μας στάθηκαν ικανοί να κάνουν θαρραλέες πράξεις με τρόπο εκπληκτικό και απρόσμενο». Εναλλάσσοντας πραγματικές ιστορίες με τις διδασκαλίες του Σωκράτη, του Μάρκου Αυρηλίου, της Χάνα Άρεντ, της Έττυ Χίλεσουμ, του Ουίλιαμ Σαίξπηρ ή του Μπαρούχ Σπινόζα, το Ούτε άγιοι ούτε ήρωες μάς δείχνει πως η άσκηση της σκέψης, της κριτικής ικανότητας και της ενσυναίσθησης είναι συνθήκες απαραίτητες για να παραμένουμε άνθρωποι στις πιο δύσκολες στιγμές. Πράγματι, δίκαιος είναι απλώς αυτός που δρα για να σώσει μια ζωή· ακόμα κι αν δεν υπάρχει καμία πιθανότητα να σώσει όλο τον κόσμο. Ο GabrielleNissim, δοκιμιογράφος και συγγραφέας πολλών βιβλίων, είναι ιδρυτής και πρόεδρος του Gariwo, μιας οργάνωσης που αναζητεί υποδειγματικές περιπτώσεις δικαίων ανθρώπων ανά τον κόσμο, με στόχο να τους γνωρίσει κυρίως στους νέους. Το 2003 ο Νίσσιμ δημιούργησε στο Μιλάνο τον Κήπο των Δικαίων όλου του κόσμου και πρωτοστάτησε στην καμπάνια για την αναγνώριση της 6ης Μαρτίου ως Ευρωπαϊκής Ημέρας Μνήμης των Δικαίων, θεσμοθετημένης από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το 2012 – και στην αποδοχή της από την ιταλική Βουλή, τον Δεκέμβριο του 2017, με νόμο για την Ημέρα των Δικαίων της Ανθρωπότητας. Τιμήθηκε με το Χρυσό Μετάλλιο της πόλης του Μιλάνου (Αmbroginod’ oro), ονομάστηκε Ιππότης της Μαδάρα, μέγιστη εθνική τιμή της Βουλγαρίας, για την ανακάλυψη του Ντιμίταρ Πέσεφ, και το 2018 τιμήθηκε από τον Γάλλο πρόεδρο Μακρόν με τον τίτλο του Ιππότη του Τάγματος της Τιμής «για την αφοσίωσή του στην υπόθεση της μνήμης και των σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες». Το 2016 κέρδισε το βραβείο FiuggiStoria και το βραβείο IlariaAlpi (μαζί με την EmanuelaAudisio) για το ντοκιμαντέρ Il giudice dei Giusti [Ο δικαστής των Δικαίων].

Ο Wittgenstein είχε γράψει 1000 σελίδες περίπου, αφιερωμένες στη λογική και τα μαθηματικά, οι περισσότερες από τις οποίες περιλαμβάνονται στις "Φιλοσοφικές παρατηρήσεις" και τη "Φιλοσοφική γραμματική" (τα λεγόμενα "μεταβατικά κείμενα"). Μολονότι τα δύο αυτά κείμενα περιέχουν εκτενείς αναφορές σε θέματα ανωτέρων μαθηματικών, οι ωριμότερες απόψεις, που περιέχονται στο ανά χείρας βιβλίο, κινούνται κυρίως στο στοιχειώδες επίπεδο. Ο λόγος είναι ότι, στο βιβλίο αυτό, ο Wittgenstein εκθέτει, τρόπον τινά, τα πορίσματα των ερευνών που διεξήγαγε στα μεταβατικά κείμενα, και, έχοντας πεισθεί ότι τα προβλήματα που αναφύονται στις φιλοσοφικές συζητήσεις για τα μαθηματικά οφείλονται σε συγχύσεις που συμβαίνουν στο στοιχειώδες επίπεδο, κατέληξε ότι, αν ήθελε να διαλύσει αυτές τις συγχύσεις, έπρεπε να τις εξαλείψει πριν αυτές ανδρωθούν σε περίπλοκες θεωρίες. Βέβαια, και εδώ οι παρατηρήσεις του αφορούν τα ανώτερα μαθηματικά, αλλά η έμφαση δίνεται στη συζήτηση για τις υποκείμενες έννοιες, όπως εκείνες της απόδειξης και της εποπτευσιμότητας, της διδασκαλίας, εκμάθησης και ακολουθίας ενός κανόνα, του υπολογισμού σε αντιδιαστολή με το πείραμα, του status των αξιωμάτων, του σχηματισμού των εννοιών, της αλήθειας και της βεβαιότητας των μαθηματικών προτάσεων, της έκτασης και της έντασης στην αριθμοθεωρία κλπ. Όπως στη φιλοσοφία της γλώσσας, έτσι και εδώ, η συμβολή του Wittgenstein είναι ριζοσπαστική: Παρά τις προσπάθειες ένταξής του στα υπάρχοντα ρεύματα της θεμελιωτικής δραστηριότητας, ο Wittgenstein απορρίπτει συλλήβδην λογικισμό, φορμαλισμό και δομισμό. Κηρύσσει ότι τα μαθηματικά είναι ένα "πολύχρωμο συνονθύλευμα τεχνικών" απορρίπτοντας τις απόπειρες ομογενοποίησής τους κάτω από μια ενιαία αξιωματική θωράκιση, η οποία θα συγκαλύπτει τις σημαντικές λειτουργικές διαφορές τους.

Αυτό το δοκίμιο απευθύνεται κυρίως σε όλους εκείνους που μένουν αμήχανοι –τουλάχιστον μετά το ξέσπασμα της πανδημίας– μπροστά στην προφανή αταξία του σύγχρονου κόσμου, στην πολυπλοκότητά του και στα πολλαπλά του μπερδέματα, στους μάταιους κομπασμούς του, στις εξαγγελίες του χωρίς αποτελέσματα, στα σοβαρά προβλήματά του που αποσιωπούνται και στις πάμπολλες άλλες σκοτεινές του επιμέρους πλευρές.

O Aλαίν Μπαντιού διαπιστώνει σε αυτό το δοκίμιο μια γενική αταξία, μια σύγχυση των συνειδήσεων και την αίσθηση ενός μέλλοντος σε μεγάλο βαθμό απρόβλεπτου, φαινόμενο που το αποκαλεί αποπροσανατολισμό. Ο απροσανατολισμός αυτός, παρόλο που προϋπήρχε της πανδημίας, η οποία ωστόσο αποκάλυψε το εύρος του, έχει τις ρίζες του τόσο στο έλλειμμα της αλήθειας –προς όφελος των απόψεων– όσο και στην κυρίαρχη ιδεολογία και βρίσκει έκφραση στα πιο διαφορετικά πεδία. Μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα –τις πολιτικές πολώσεις και τα κινήματα διαμαρτυρίας, τον σύγχρονο φεμινισμό, την οικολογία, την εκπαίδευση, την ανεξιθρησκεία– και υπό το πρίσμα της δικής του πολιτικής δέσμευσης, ο Αλαίν Μπαντιού παραδίδει μια ανάλυση που στηρίζεται στην παρατήρηση και την επιχειρηματολογία. Με την προσφιλή σε εκείνον ιδέα που βασίζεται στη θέση του ότι « μια προφανής αταξία δεν φωτίζεται παρά μόνο εάν τη θεωρήσουμε αποτέλεσμα της τάξης από την οποία προέρχεται».

Ο φιλοσοφικός στοχασμός των "Παρατηρήσεων πάνω στα χρώματα" αναπτύσσεται στη διασταύρωση γραμματικής και φαινομενολογίας. Και πρόκειται πραγματικά για έναν πλούσιο στοχασμό: αγγίζει ευθέως το περιβόητο ζήτημα της διαπλοκής του διαθέσιμου χρωματικού λεξιλογίου και του χρωματικού ρεπερτορίου που είναι ικανός να δει κανείς (με πολλά σχόλια πάνω στο πώς η αχρωματοψία μπορεί να σταθεί ως ένα εναλλακτικό ρεπερτόριο αντίληψης των έγχρωμων αντικειμένων)· συγχρόνως προκαλεί τη φαντασία ζητώντας μας να συλλάβουμε τι θα μπορούσε να μετρήσει, για παράδειγμα, ως «διαφανές λευκό» (π.χ. ένα διάφανο λευκό γυαλί) - κι αν δεν μπορούμε, να εξηγήσουμε γιατί. Ο αναγνώστης καλείται, λοιπόν, να δει τις "Παρατηρήσεις πάνω στα χρώματα" ως μια πρόκληση στη φαντασία του και μια πρόσκληση να δώσει προσοχή όχι μόνο στο τι βλέπουν τα μάτια του αλλά και στη λογική που διέπει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του λόγου του για όσα βλέπονται, για τις λεπτές αποχρώσεις που εντοπίζονται, για τις μορφολογικές διαφορές που υπόκεινται αυτού του τόσο καθημερινού και κοινότοπου φαινομένου - της αντίληψης των χρωμάτων.