Κατερίνα Μάτσα

Τι σημαίνει για την ανθρωπότητα στον 21ο αιώνα το φαινόμενο των μαζικών τάφων και των σιωπηλών, απρόσωπων, αποστειρωμένων ενταφιασμών; Τι επιπτώσεις, άμεσες αλλά και μακροπρόθεσμες, μπορεί να έχει τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, η αδυναμία επιτέλεσης του πένθους, με όλο το τελετουργικό που επιβάλλει η κουλτούρα της κοινωνίας στην οποία ανήκει ο νεκρός; Ποια η λειτουργία του πένθους στις προνεωτερικές, στις παραδοσιακές κοινωνίες; Και τι σημαίνει ο αποκλεισμός του νεκρού και του θανάτου από τη ζωή των ανθρώπων στις κοινωνίες της αστικής νεωτερικότητας; Τι γίνεται με το αδύνατο πένθος για τους νεκρούς της πανδημίας, τους ανθρώπους που πεθαίνουν ολομόναχοι σε συνθήκες καραντίνας και ενταφιάζονται χωρίς το επικήδειο τελετουργικό, κλεισμένοι σε σφραγισμένα φέρετρα σε ομαδικούς τάφους; Τι μπορεί να σημαίνουν για τον πολιτισμό μας οι κρύπτες αυτών των νεκρών, εγκιβωτισμένες μέσα στους ζωντανούς; Το πένθος και τα ταφικά έθιμα είναι όρος της κοινωνικής ζωής, μέρος του κοινωνικού δεσμού. Η πράξη της Αντιγόνης να θάψει και να πενθήσει τον άταφο αδελφό της, παραβιάζοντας τους νόμους του Κρέοντα, αναδεικνύει το νόημα του ανθρώπινου. Επιτελεί ένα Χρέος προς τον άνθρωπο και τον πολιτισμό. Από τις απαρχές της ιστορίας του ανθρώπινου είδους, από την εποχή του Νεάντερταλ, τα ταφικά έθιμα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της κοινωνίας. Τα ομηρικά έπη, η τραγωδία της Αντιγόνης διδάσκουν πολλά. Το αδύνατο και αξεπέραστο πένθος το δείχνει συγκλονιστικά ο μύθος της Νιόβης, που όταν είδε και τα δεκατέσσερα παιδιά της νεκρά πέτρωσε από τον πόνο, πέτρωσε και ο θρήνος της και τελικά έγινε πέτρα απ' όπου αναβλύζουν μέρα-νύχτα τα δάκρυά της. Συνονόματή της η δική μας Νιόβη, θεραπευόμενη στο 18 ΑΝΩ και αργότερα στο Κοινωνικό Ιατρείο, συμπυκνώνει στην τραγική της ιστορία όλα τα μεγάλα ζητήματα του καιρού μας: τα αδύνατα πένθη για τον απόντα πατέρα και τον πρόωρα χαμένο γιό, τη διαρκή περιπλάνηση στον κόσμο της λογικής και της τρέλας, χωρίς να μπορεί να περάσει οριστικά σε κανέναν από τους δύο κόσμους, κουβαλώντας στους ώμους της τον πετρωμένο θρήνο της, μέχρι να χάσει τελικά τη ζωή της τις μέρες της καραντίνας, πέφτοντας από ένα βράχο...

Οι τοξικομανείς με ψυχοπαθολογία είναι οι διπλά «αποκλίνοντες», οι διπλά στιγματισμένοι άνθρωποι, γυναίκες και άντρες, στην πλειονότητά τους νεαρής ηλικίας, από όλα τα κοινωνικά στρώματα, που ο αριθμός τους μεγαλώνει καθημερινά, αποδέκτες μιας βάρβαρης, ρατσιστικής αντιμετώπισης από τους θεσμούς και τους φορείς, παρίες ανάμεσα σε παρίες. Αυτοί οι άνθρωποι θεωρούνται ανεπιθύμητοι από τις ψυχιατρικές δομές -δημόσιες και ιδιωτικές- και τις κοινωνικές υπηρεσίες. Είναι οι περιπτώσεις που παραπέμπονται από τη μια υπηρεσία στην άλλη, ακόμα και όταν έχουν το χαρακτήρα του επείγοντος, ακόμα και έπειτα από μια απόπειρα αυτοκτονίας ή άλλη πράξη απελπισίας. Τα ψυχιατρικά νοσοκομεία «δεν δέχονται τοξικομανείς». Οι θεραπευτικές κοινότητες κατά κανόνα, εκτός κάποιων εξαιρέσεων, «δεν δέχονται ψυχιατρικά περιστατικά». Τελικά, κανείς δεν γνωρίζει που ανήκουν όλοι αυτοί οι άνθρωποι.
Για όσους λοιπόν φαίνεται πως δεν ανήκουν πουθενά, όσους δεν βρίσκουν τόπο να σταθούν, τους παρίες της κοινωνίας, του ψυχιατρικού συστήματος και των προγραμμάτων απεξάρτησης γίνεται λόγος σε αυτό το βιβλίο. Για εκείνους που όλοι τους θεωρούν «δύσκολους ασθενείς», «χωρίς αίτημα θεραπείας», «με κακή πρόγνωση» και ως προς την ψυχική διαταραχή και ως προς την απεξάρτηση. Για όσους η κλινική μας εμπειρία αποδεικνύει ότι η θεραπευτική σχέση μέσα στο κατάλληλο θεραπευτικό πλαίσιο, όπου λειτουργεί ένας «αστερισμός ομάδων», κατά την έκφραση του Felix Guattari, με κύριο εργαλείο την ψυχοθεραπεία και την Τέχνη σε διαλεκτική σχέση, μπορεί να διαμορφώσει όλους τους όρους θεραπείας, δηλαδή τη μεταμόρφωσή τους σε κοινωνικά υποκείμενα, υποκείμενα χειραφέτησης και υποκείμενα δημιουργίας, χωρίς εξαρτήσεις και χωρίς ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις.
Στο βιβλίο παρουσιάζονται κάποιες κλινικές περιπτώσεις, αντιπροσωπευτικές των ψυχιατρικών νοσολογικών οντοτήτων που συναντάμε πιο συχνά σε αυτόν το χώρο (ψυχώσεις, συναισθηματικές διαταραχές, παθολογικές προσωπικότητες).

Στην εποχή μας πυκνώνουν οι στρατιές των αποκλεισμένων, των ανθρώπων που το καπιταλιστικό σύστημα μέσα στην κρίση του αντιμετωπίζει ως «απορρίμματα», χρησιμοποιώντας όλες τις μορφές ακραίας ταπεινωτικής βίας. Άνεργοι, άστεγοι, οροθετικοί, τοξικομανείς, αλκοολικοί, ψυχασθενείς, μετανάστες και άλλοι «παρίες» βιώνουν την κρίση σαν μια τραυματική κατάσταση διαρκείας, αισθάνονται ταπεινωμένοι, χωρίς αξιοπρέπεια και ντρέπονται γι’ αυτό. Αυτή η ντροπή ως συλλογικό συναίσθημα, στο οποίο ενσταλάζεται επίσης συλλογικά και η ενοχή, γίνεται όπλο στα χέρια της βιοεξουσίας για να κρατά ανήμπορους και αδρανείς, βυθισμένους στη σιωπή και τη δυστυχία όλους τους ταπεινωμένους και καταφρονεμένους. Το έναυσμα για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου, που συμπυκνώνει κλινική παρατήρηση και εμπειρία πολλών δεκαετιών, δόθηκε την άνοιξη του 2012, όταν με εντολή των υπουργών Λοβέρδου και Χρυσοχοΐδη διαπομπεύτηκαν τοξικομανείς, οροθετικές γυναίκες, μια πολιτική πράξη ακραίας βαρβαρότητας. Το βιβλίο πραγματεύεται το συναίσθημα της ντροπής, όπως αυτό βιώνεται από γυναίκες τοξικομανείς. Εξετάζει το χαρακτήρα της, ως ατομικό και συνάμα κοινωνικό συναίσθημα, τις πηγές, τις αιτίες, τις εκδηλώσεις της, τη σχέση με την ενοχή αλλά και τη θεραπευτική αντιμετώπισή της στα πλαίσια της διαδικασίας απεξάρτησης, με ιδιαίτερη έμφαση στο ψυχόδραμα. Ανάμεσα στα κεφάλαια του βιβλίου παρεμβάλλονται οι ιστορίες ζωής εξαρτημένων γυναικών ενταγμένων στα θεραπευτικά προγράμματα γυναικών και μητέρων του 18 ΑΝΩ. Επιλέχθηκαν γυναίκες, μολονότι η ντροπή αφορά και τα δύο φύλα. Είναι όμως πιο έντονη στις γυναίκες, γιατί η σημερινή ανδροκρατική κοινωνία, με τα ενισχυμένα λόγω της κρίσης κοινωνικά στερεότυπα σε βάρος των γυναικών, καταπιέζει και στιγματίζει διπλά την εξαρτημένη γυναίκα. Τις ιστορίες αυτών των γυναικών παρουσιάζουμε σ’ αυτό το βιβλίο, συνδέοντας την ντροπή με την ταπείνωση, τον ψυχικό τραυματισμό, την κακοποίηση, την απαξίωση, την προσβολή, την περιφρόνηση και αναδεικνύοντας τόσο την κοινωνική διάσταση αυτού του διαβρωτικού για τον ψυχισμό συναισθήματος όσο και τη δυνατότητα της υπέρβασής του. Τo βιβλίο υπαγορεύθηκε από την ανάγκη συλλογικής αντίστασης στις συνέπειες της συστημικής κρίσης που εξαθλιώνει και εξευτελίζει τον άνθρωπο ως άνθρωπο.

H χρήση των ναρκωτικών για όλα αυτά τα νέα παιδιά, που περιφέρουν την δυστυχισμένη τους ύπαρξη σε δρόμους και πλατείες, γίνεται ένα παιχνίδι ρώσικης ρουλέτας, μια διαρκής αναμέτρηση με το θάνατο. Αναζητούν απελπισμένα τη δόση τους, γνωρίζοντας ότι κάθε δόση μπορεί να είναι η μοιραία δόση. Επιμένουν όχι από ευχαρίστηση, όπως πιστεύουν πολλοί, αλλά από ανάγκη. Η ίδια ή εξάρτηση δεν είναι παρά ένας τυραννικός καταναγκασμός πού μετατρέπει τη ζωή τους σε κόλαση. Ο θάνατος κυριαρχεί στην ψυχική σκηνή. Σφραγίζει την καθημερινότητα της ζωής τους, γιατί έχει ήδη σφραγίσει από πριν τον εσωτερικό ψυχικό τους κόσμο. Μέσα σ' αυτόν βρίσκεται, συχνά, κλεισμένος ένας αγαπημένος νεκρός που δεν μπόρεσαν να πενθήσουν, εγκιβωτισμένος σε μια "κρύπτη" στο εσωτερικό του Εγώ. Το πένθος αυτού του νεκρού ήταν ανέφικτο μέσα στις συνθήκες πού συντελέστηκε η μεγάλη απώλεια.Η έναρξη της χρήσης των ναρκωτικών τοποθετείται, συνήθως, μετά την τραυματική εμπειρία του θανάτου του αγαπημένου προσώπου, το ανέφικτο πένθος και τη δημιουργία της κρύπτης. Βαθύτερη επιδίωξη αυτού του άνθρωπου, στην ηλικία της εφηβείας συνήθως, είναι να βάλει τα ναρκωτικά στην θέση αυτού πού έχει χάσει οριστικά, της ανεπανόρθωτης απώλειας, την οποία αρνείται ολοκληρωτικά.Στο βιβλίο παρουσιάζονται ενδεικτικά 14 κλινικές περιπτώσεις τοξικομανών, όπου υπάρχει το ανέφικτο, το μη επιτελεσμένο πένθος και η κρύπτη. Το θέμα έχει τεράστιο κλινικό ενδιαφέρον και μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία της απεξάρτησης.

Που θα πρέπει να αναζητήσει κανείς τη λύση του αινίγματος της τοξικομανίας; Στην εποχή μας, τα ναρκωτικά, όλες δηλαδή οι ψυχοτρόποι ουσίες που μπορούν να γίνουν αντικείμενο τοξικομανιακής χρήσης, έρχονται να καλύψουν θεμελιακά ελλείμματα στον ψυχισμό του ανθρώπου. Παίρνουν τη θέση μιας αινιγματικής απουσίας, της απουσίας του Άλλου, της αδύνατης επικοινωνίας. Στο βιβλίο επιχειρείται να δοθεί μια απάντηση σε όλα αυτά τα κρίσιμα ερωτήματα που αφορούν την τοξικομανία και έχουν συνέπειες στη ζωή χιλιάδων ανθρώπων. Επιχειρείται η ανάλυση της θεραπευτικής διαδικασίας απεξάρτησης στην επιστημονικής της διάσταση, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα και τις άλλες εξίσου σημαντικές διαστάσεις της, την ηθική, την ιδεολογική, την κοινωνική. Επιχειρείται επίσης μια διαλεκτική προσέγγιση των μεγάλων ζητημάτων που αφορούν τη βία, το ρίσκο, την παραβατικότητα του τοξικομανούς, τον κοινωνικό έλεγχο, το νομικό καθεστώς των ναρκωτικών και τις θεωρίες που στην εποχή μας συμβάλλουν στη δημιουργία πολλών μύθων. Σ' αυτή την προσπάθεια αποτυπώνεται η αγωνία και η επιστημονική αναζήτηση στο χώρο που δίνεται η μάχη της απεξάρτησης, στο θεραπευτικό πρόγραμμα του 18 Άνω.