Thomas Mann

C'est peut-être dans ses nouvelles que l'écrivain allemand Thomas Mann (1875-1955) a mis le meilleur de sa verve ironique et de sa sensibilité, de son émotion discrète, qui se drape volontiers de sarcasme.
La Mort à Venise est le récit de la passion fatale qui saisit un écrivain d'âge mûr à l'apparition d'un adolescent d'une extraordinaire beauté. Dans Tristan, le dilemme qui s'offre à l'héroïne est de tenter de vivre en étouffant ses dons d'artiste ou de «mourir de musique». La fin de Lobgott Piepsam, dans Le Chemin du cimetière, prouve que la vie est dure aux faibles, mais que la mort vaut mieux que la débâcle d'une constante lâcheté.

Septembre 1816, Weimar. Une paisible matrone arrive à l'hôtel de l'Eléphant. Elle est très vite identifiée comme étant, à 44 ans de distance, la Lotte de Werther. Toute la petite ville est alertée, et Charlotte assaillie de visites.

Peintre puissant de la bourgeoisie allemande avec Les Buddenbrook, Thomas Mann publie à vingt-huit ans ce bref roman, une des oeuvres les plus révélatrices de son débat intérieur. Jeune écrivain prisonnier de l'introspection et de la réflexion sur son art, Tonio Kröger est fasciné par son contraire : ceux qui vivent sans réfléchir, abandonnés à leurs instincts vitaux, comme son camarade Hans et la belle Ingeborge, dont il s'éprend. L'art et la pensée seraient-ils morbides ? La vraie vie résiderait-elle dans la sérénité heureuse et terre à terre des gens «normaux» ? Dans cet étonnant portrait d'un homme qui ne parvient pas à s'approuver, le grand romancier, prix Nobel de littérature en 1929, mêle la réflexion philosophique à l'analyse des tourments de l'âme, avec une lucidité et un dépouillement qui font de ce roman une oeuvre classique au meilleur sens du terme.

Το κείμενο "Αυτός ο πόλεμος" είναι η μαρτυρία, η εξομολόγηση, η προσπάθεια εξιλέωσης και ταυτόχρονα η προφητεία ενός μεγάλου συγγραφέα για την πατρίδα του, τους συμπολίτες του, τον κόσμο της εποχής του αλλά και τον εαυτό του.

Γράφτηκε τον Δεκέμβριο του 1939 και προοριζόταν για τη νεοϋρκέζικη Herald Tribune. Στις αρχές του επόμενου χρόνου κυκλοφόρησε και στα γερμανικά, αλλά οι ναζί κατέσχεσαν όλα τα αντίτυπα όταν εισέβαλαν στο Άμστερνταμ.

Ο εθνικοσοσιαλισμός εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο τις ιστορικές και οικονομικές κακουχίες του γερμανικού λαού. Η δικτατορία βρήκε πρόσφορο έδαφος στα πάθη του, τα παρόξυνε και τα ποδηγέτησε. Όταν ένας λαός γίνεται σύσσωμος έρμαιο μιας τραχιάς, στριγκής, ημιπαράφρονος φωνής και αφήνεται να υπνωτιστεί από υποβλητικές μαζικές τελετές συλλογικής μύησης προκειμένου να αναπληρώσει αυτό που έχει, υποτίθεται, χάσει, ποια δύναμη του λόγου μπορεί εδώ να αντισταθεί; Η ψυχική, πνευματική, ηθική και πολιτική παράδοση έχει επιτελεστεί πολύ νωρίτερα. Η ιστορία αυτή εμπεριέχει μια αιώνια υπόμνηση και προειδοποίηση για τις δημοκρατίες.

Το διάβημα του Τόμας Μαν είναι, νομίζω, συμβολικό και εκφράζει την ανάγκη του να μιλήσει χωρίς να ελπίζει. Ως εθνικός συγγραφέας, δεν μπορεί να ελπίζει.

Προβαίνει, εντούτοις, σε μια σειρά από ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις που δεν είναι απλές διαπιστώσεις αλλά, αν προσέξουμε, έχουν κατά βάθος έναν ηθικό χαρακτήρα, κάτι σαν συμβολική εξιλέωση ενός ολόκληρου έθνους. Οι Γερμανοί παρασύρονται από την άθλια προπαγάνδα και την εγκληματική αγκιτάτσια του αντισημιτισμού και του ρατσισμού και καταδέχονται μια κίβδηλη ανακούφιση των παθών τους: δαιμονοποιώντας τους Εβραίους και άλλους, μπορούν επιτέλους να νιώσουν οι ίδιοι υπέρτεροι, ισχυροί, ανίκητοι. Όπως, όμως, ορθά επισημαίνει ο Μαν, το αίσθημα φυλετικής ανωτερότητας λίγη χαρά έμελλε να δώσει σε εκείνους που, με τις επιλογές τους, όχι μόνο έβαλαν τις βάσεις της μελλοντικής τους καταστροφής, αλλά στάθηκαν προπάντων οι ίδιοι μάρτυρες του αργού και βασανιστικού ηθικού τους θανάτου.

(από το Επίμετρο του Κωνσταντίνου Παπαγεωργίου)

 

Θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς το παρόν δοκίμιο ως οιονεί βιογραφική νουβέλα καθώς η γνωστή τάση του Τόμας Μαν να εμπλέκει στη δομή της μυθιστοριογραφίας του τον δοκιμιακό λόγο, εμφανίζεται εδώ αντεστραμμένη: το δοκίμιό του "Γκαίτε και Τολστόι" έχει την υφή ενός πολυπρόσωπου αφηγήματος όπου γύρω από τα πρόσωπα των δύο βασικών χαρακτήρων του διαγράφονται με λιγότερο ή περισσότερο έντονες γραμμές διάφορες φιγούρες του εποχικού περίγυρου που καθόρισε την προσωπικότητά τους και -διαδραστικά- καθορίστηκε απ αυτήν. Έτσι, κατ ουσίαν, ο Τόμας Μαν δεν παρουσιάζει απλώς το δίδυμο "Γκαίτε και Τολστόι" αλλά κατασκευάζει ως ερμηνευτικό του εργαλείο ένα γερμανορωσικό τετράγωνο Γκαίτε-Τολστόι / Σίλλερ-Ντοστογιέφσκι) στις πλευρές του οποίου δομείται ολόκληρο αυτό το δοκίμιο κινούμενο παλινδρομικά από τους δύο "μείζονες" ομολόγους (Γκαίτε-Τολστόι) στους δύο "ελάσσονες" (Σίλλερ-Ντοστογιέφσκι). Η, κατ οικονομίαν, χρήση των όρων "μείζων-ελάσσων" δεν γίνεται εδώ τυχαία αλλά παρακολουθεί την ερμηνεία του Τόμας Μαν. Σύμφωνα μ αυτήν, η καλή υγεία, ή μακροζωία και η αρχοντικότητα διακρίνουν τους γαλήνιους και θεοειδείς αριστοκράτες (Γκαίτε και Τολστόι) από τους ασθενικούς, λιγόζωους και παράφορους πληβείους (Σίλλερ και Ντοστογιέφσκι). Μέσα σ αυτό το δίπολο βλέπουμε λοιπόν τη διαπάλη (η οποία διαλαμβάνει και τη συμπλοκή ως σύμπλεξη) του κλασικού με το ρομαντικό στοιχείο, ήτοι της "φύσης" με την "τέχνη" και του "υγιούς" με το "νοσηρό". [...]

Καινούργια μετάφραση του κορυφαίου έργου του Τόμας Μαν. Η έκδοση συνοδεύεται από κείμενα του Γεράσιμου Βώκου (Ο Δόκτωρ Φάουστους και η φιλοσοφία), του Θανάση Χατζόπουλου (Ο Δόκτωρ Φάουστους και η ψυχανάλυση) και της Όλυς Ψυχοπαίδη (Ο Δόκτωρ Φάουστους και η μουσική)

Ο Δόκτωρ Φάουστους, κορυφαίο έργο του Τόμας Μαν, εξιστορεί τη ζωή του συνθέτη Άντριαν Λέβερκυν. Το μυθιστόρημα εξελίσσεται σε τρία επίπεδα: ιστορία ενός μεγαλοφυούς μουσικού που πάσχει από σύφιλη (είναι μεγαλοφυής επειδή είναι άρρωστος)· συμβολική αναπαράσταση της καθημερινής ζωής της Γερμανίας (η αρρώστια είναι ο Χιτλερισμός)· περιγραφή της καθημερινής ζωής στο Μόναχο, όταν οι σύμμαχοι βομβαρδίζουν την πόλη και ο ναζισμός καταρρέει (έγκλημα και τιμωρία). Ο Λέβερκυν έχει άραγε συνάψει συμφωνία με τον διάβολο, ο οποίος του δίνει το χάρισμα της μεγαλοφυΐας με αντάλλαγμα την υγειά του και την ψυχή του, όπως και ο Φάουστ της λαϊκής γερμανικής παράδοσης ή απλώς ο Λέβερκυν αποδίδει στο διάβολο τη δική του έλξη προς το Κακό; Ο διάλογος με τον διάβολο, που θυμίζει Ντοστογιέφσκι, ακολουθεί σε μεγάλο βαθμό τη λαϊκή φυλλάδα «Ιστορία του διαβόητου μάγου και νεκρομάντη Φάουστους». Παράλληλα, ο Μαν προσδίδει στον Λέβερκυν πολλά στοιχεία από την προσωπικότητα του Νίτσε (του οποίου η ασθένεια εξελίχθηκε κατά παρόμοιο τρόπο), ενώ για την περιγραφή των μουσικών συνθέσεων του ήρωά του ο Μαν εμπνέεται από τη θεωρία και το έργο του Arnold Schοnberg. Η μουσική δημιουργία του Λέβερκυν συνδέει τα άκρα μεταξύ τους: τον πρωτογονισμό με την εκζήτηση, τις εγκεφαλικές συλλήψεις με τη βιαιότητα. Αντιστρέφει τις αξίες: οι μεγάλες συνθέσεις του Λέβερκυν βρίσκονται στον αντίποδα της Ενάτης του Μπετόβεν και της Ωδής στη Χαρά είναι η αποθέωση της οδύνης και της μηδενιστικής απελπισίας, το δοξαστικό της ισχύος, η αισθητική της βαρβαρότητας. Ο Μαν αναμειγνύοντας τη φιλοσοφία, την ιστορία, την πολιτική και την αισθητική συνθέτει μια σπαραχτική αλληγορία της ναζιστικής Γερμανίας, μια τραγωδία για την κρίση του σύγχρονου πολιτισμού και την ήττα του ουμανισμού. Εδώ, ο διάβολος είναι μόνος, χωρίς αντίπαλο· αντίθετα από τον Φάουστ του Γκαίτε, του Μάρλοου, και του Λέσσινγκ δεν βρίσκει απέναντί του άλλες δυνάμεις, θεϊκές και καλόγνωμες.

Η Ροζαλί Φον Τίμλερ, στα πενήντα της πλέον χρόνια, ζει στο Ντίσελντορφ μαζί με τα δυο της παιδιά, την Άννα και τον Έντουαρντ. Την επιφανειακά ήσυχη ζωή τους κλονίζει ο ερχομός του εικοσιτετράχρονου Κεν Κίτον, δασκάλου αγγλικών του Έντουαρντ. Νέος, σφριγηλός και όμορφος, ο Κεν θυμίζει στη Ροζαλί ότι εξακολουθεί να είναι γυναίκα. Ο Τόμας Μαν με γνώση και μαεστρία ξεδιπλώνει τα θέματα που χαρακτηρίζουν όλο το έργο του: ευτυχία, έρωτας και θάνατος.

Η Λόττε Κέστνερ –η οποία ενέπνευσε στον Γκαίτε τη Λόττε του μυθιστορήματός του Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου, με το οποίο ο νεαρός τότε συγγραφέας απέκτησε φήμη σε όλη την Ευρώπη– αποφασίζει ένα ταξίδι «στη χώρα της νιότης»: καταφτάνει στη Βαϊμάρη με την επιθυμία να συναντήσει ξανά, ύστερα από περίπου μισό αιώνα, τον αγαπημένο της Γκαίτε. Η άφιξή της στο ξενοδοχείο της πόλης προκαλεί αναστάτωση. Όλοι θέλουν να δουν από κοντά την ηρωίδα του σπουδαίου μυθιστορήματος. Και ο ένας μετά τον άλλον της μιλούν για τον μεγάλο άνδρα που τους γητεύει όλους, φίλους και εχθρούς. Δημιουργείται έτσι, σταδιακά, μια εικόνα του Γκαίτε από τις αφηγήσεις των άλλων, που λειτουργούν σαν κάτοπτρα, το καθένα εκ των οποίων αντανακλά και μια διαφορετική πλευρά της ύπαρξής του. Ώσπου στη μέση αυτής της «αίθουσας των κατόπτρων» εμφανίζεται εντέλει ο ίδιος ο Γκαίτε, τόσο αληθινός, που ο αναγνώστης νιώθει σχεδόν την ανάσα του. Ο Τόμας Μαν άρχισε να γράφει τη Λόττε στη Βαϊμάρη το 1933 και την ολοκλήρωσε το 1939. Ήταν ήδη τότε ο διάσημος συγγραφέας του Μαγικού βουνού, τιμημένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, αυτοεξόριστος. Ευρισκόμενος το 1933 σε περιοδεία στο εξωτερικό, δεν επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου εν τω μεταξύ οι χιτλερικοί είχαν καταλάβει την εξουσία, με αποτέλεσμα το καθεστώς να του αφαιρέσει την ιδιότητα του Γερμανού πολίτη. Η φράση «Η Γερμανία είμαι εγώ!» που αποδίδει στον Γκαίτε, στο έβδομο κεφάλαιο του βιβλίου, είναι φράση του ίδιου του Τόμας Μαν, σχόλιο για την απαγόρευση από τους ναζί να επιστρέψει στη χώρα του. «Η Γερμανία» είχε πει τότε ο Τόμας Μαν «είναι εκεί που βρίσκομαι εγώ!» «Η Λόττε στη Βαϊμάρη είναι ένα αριστοτέχνημα, ίσως το πιο πετυχημένο του Τόμας Μαν, παρά τους Μπούντενμπροκ, το Μαγικό Βουνό και το έπος Ο Ιωσήφ και οι αδελφοί αυτού... Τέλειο στις αναλογίες του, τέλειο στη γλώσσα του, μου φαίνεται ότι ξεπερνάει όλα τα προηγούμενα βιβλία του Μαν... Όλη μαζί η παραγωγή της υποδουλωμένης λογοτεχνίας στη χιτλερική Γερμανία δε φτάνει αυτό το μοναδικό βιβλίο από την προσφυγιά...» Στέφαν Τσβάιχ, 1939 «Ο Τόμας Μαν προσπάθησε να δείξει την εσωτερική σχέση ανάμεσα στον βίο του Γκαίτε και τα μεγάλα πνευματικά ρεύματα της εποχής του, που είναι και η εποχή μας, τον Διαφωτισμό, τον ρομαντισμό, τον εθνικισμό και την κριτική που μπορεί να ασκηθεί στα ρεύματα αυτά με τα μέσα της τέχνης». Από το επίμετρο του Κοσμά Ψυχοπαίδη