Philosophie

Τα κείμενα του βιβλίου μαρτυρούν έναν δεκάχρονο και πλέον (1957-1969) σταθερό προβληματισμό του Ρολάν Μπαρτ για το ένδυμα, γι' αυτό το, όπως πίστευε, ολικό κοινωνικό φαινόμενο. Προβληματισμός που θα κορυφωθεί, άλλωστε, με τη λαμπρή σημειολογική ανάλυση του βιβλίου του "Σύστημα της μόδας" (1967). Εκκινώντας από το όραμα του Σωσσύρ για μια ολική επιστήμη των σημείων, ο συγγραφέας οδηγείται πέρα από την παραδοσιακή ιστοριογραφία του ενδύματος (με τις λεπτομερείς απογραφές πολύτιμων ρούχων του παρελθόντος ή τη συσχέτισή τους με το «πνεύμα της εποχής»), και εφαρμόζει με τόλμη σκαπανέα τις κατακτήσεις της γλωσσολογίας στη μελέτη του ενδύματος. Μας προτρέπει να δούμε την ενδυμασία όχι ως μία αέναη ανανέωση αλλά ως ένα σύστημα που διέπεται από βαθύτατη κανονικότητα. Αυτή η εσωτερική περιπέτεια των μορφών του ενδύματος πρέπει να μελετηθεί, πριν να συσχετιστεί με οποιοδήποτε ιστορικό γεγονός. Διότι το ένδυμα, πέρα από την καθαρά πρακτική και καλλωπιστική του λειτουργία, επιτελεί προπάντων ως σύστημα μια σημασιοδοτική λειτουργία. Για την καλύτερη επεξήγησή της θα οριστούν θεωρητικά από τον συγγραφέα έννοιες όπως δανδισμός, λεπτομέρεια, μόδα, σικ, διάκριση, γούστο.

Οι καταξιωμένοι φιλόσοφοι της Ακαδημίας Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ. με τις εργασίες τους πάνω στους σημαντικότερους υλιστές φιλοσόφους, σκιαγραφούν την προμαρξιστική περίοδο ανάπτυξης της φιλοσοφίας. Στο επίκεντρο των μελετών τους βρίσκονται: Η Αρχαία Ελλάδα την περίοδο ακμής της πόλης-κράτους στη δουλοκτητική περίοδο, άλλωστε, είναι γνωστή η βαθιά εκτίμηση των Σοβιετικών για τα επιτεύγματα του ελληνικού πολιτισμού. Η Αγγλική Επανάσταση και ο Γαλλικός Διαφωτισμός που προαναγγέλλουν το πέρασμα από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Τα περιεκτικά και σε βάθος ανάλυση κείμενα των συγγραφέων είναι γραμμένα σε γλώσσα απλή, όχι όμως απλοϊκή. Η έκδοση αυτή, λοιπόν, απευθύνεται σε όσους θέλουν να αποκτήσουν μια πρώτη επαφή με τη φιλοσοφία, αλλά και σε αναγνώστες και μελετητές που θέλουν να εμβαθύνουν στην ιστορία της

Όταν, στα τέλη του 16ου αιώνα, ο Michel de Montaigne – αυτοεγκλεισμένος στον πύργο του στο Μπορντώ – αντιμετώπιζε την πανώλη αλλά και τους πολέμους της βίαιης εκείνης εποχής, βρήκε την μορφή έκφρασης των Essais/των Δοκιμίων για να αποτυπώσει μια εκδοχή σκέψης και προσωπικής προσέγγισης για θέματα που θεωρούσε ευρύτερης σημασίας – αργότερα θα λέγαμε «κοινωνικής». Σήμερα, σε μια εποχή που φέρνει παράξενες συνηχήσεις, και με το πέρασμα της πανδημίας του κορωνοϊού και με την ένταση που κυριαρχεί στο διεθνές περιβάλλον, οι Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις επιχείρησαν μια μεταφορά στα Ελληνικά – από το κείμενο σε παλιά Γαλλικά – σκέψεων του Montaigne από 11 δοκίμια που αφορούν οριακές καταστάσεις. (Άλλωστε, οι οριακές συνθήκες δεν ζούμε πλέον, όλοι;). Από το πώς αντιμετωπίζουμε αλήθεια και ψέμα μέχρι το πόσο ασταθείς είναι οι αποφάσεις μας, από την αναμέτρηση με την θλίψη όσο και με εκείνη με τον φόβο, ο Montaigne μπορεί να συνοδεύσει και στον 21ου αιώνα την σκέψη. Με μια ελευθερία – ακριβώς – σκέψης, που στα χρόνια του χείμαρρου έκφρασης δια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης χρειάζεται να αναζητήσει την σοφία συγκράτησης και συγκρότησης του λόγου, που τα Δοκίμια είχαν βρει λίγο μετά τους Σκοτεινούς Χρόνους…

Τα 36 στρατηγήματα είναι ένα αρχαίο κινεζικό μυστικό εγχειρίδιο πολέμου, το οποίο αποτελεί ταυτόχρονα και έναν οδηγό στην τέχνη του δόλου. Εντελώς ανεξερεύνητος από φιλοσοφική άποψη στον δυτικό κόσμο, ο δόλος συνιστά ουσιαστικά την πεμπτουσία της κινεζικής στρατηγικής σκέψης και βρίσκει άμεση πρακτική εφαρμογή στον πόλεμο, στην πολιτική, στις επιχειρήσεις και σε ποικίλες πτυχές της καθημερινής ζωής. Σαφώς ανώτερα από τη δυτική θεωρία παιγνίων, τα 36 στρατηγήματα μπορούν να χρησιμεύσουν ως πολύτιμο θεωρητικό εργαλείο στον σύγχρονο κόσμο του ανταγωνισμού.

Οι λόγοι επλήθυναν, οι θεωρίες φουντώσανε αλλ' οι κοινωνίες μας δεν πάνε πολύ καλά... Και πολλοί λένε πως όταν πρόκειται για το κοινό Καλό (την Συνισταμένη του ατομικού Ήθους δηλαδή), μόνον το Παράδειγμα είναι ικανό να μας αλλάξει: Διότι διαθέτει πειστικότητα (πρόκειται για πράξεις, κι όχι για φλυαρίες) και λειτουργεί και ως Σύμβολον (βραχυκυκλώνοντας την τεράστια απόσταση ανάμεσα στο νοούμενον και στο υπάρχον). Θυμάστε όταν (παιδιά) βγαίναμε απ΄ τον κινηματογράφο, πώς ασυναίσθητα περπατούσαμε σαν τον πρωταγωνιστή· ή με πόσην τρυφερότητα κοιτούσαμε τους ανάπηρους με τη ματιά του Σαρλώ. Μα τα ζωντανά παραδείγματα γύρω μας λιγόστεψαν: Καθώς οι πόλεις κι ο ρυθμός του βίου μεγάλωσαν, δέν βλέπομε εύκολα μπροστά μας τον "Αξιομίμητο", τα δε ΜΜΕ δέν έχουν πάντοτε συμφέρον να προβάλουν το αξιομίμητο -προβάλλουν το ευκολομίμητο! Αυτή λοιπόν η ανάγκη Παραδειγμάτων μας οδηγεί προς Προσωπικότητες της Ιστορίας, των οποίων ο βίος μπορεί να γίνει Μάθημα του δικού μας βίου. Έτσι, σ' αυτό το βιβλίο επιλέχθηκε ένας Φιλόσοφος (ο Σωκράτης), ένας Μουσικός (ο Μότσαρτ), ένας Επιστήμονας και Πολιτικός (ο Φραγκλίνος), ένας Πρίγκιπας Επαναστάτης (ο Βολκόνσκι) και ένας τραγικός Συγγραφέας (ο Καζαντζάκης). Η αφιέρωσή τους σε σκοπούς υψηλούς, η αγάπη τους στον Συνάνθρωπο, κι η αντοχή τους στα βάσανα της ζωής, ενδέχεται να συνηχήσουν μέσα μας...

Εγώ το Άλφα και το Ωμέγα, ο πρώτος και ο έσχατος, η αρχή και το τέλος Εφόσον υπάρχουν πάντα άνθρωποι που αποδίδουν στον αριθμό 666 βαρυσήμαντο νόημα, η έρευνα γύρω από τις καταβολές και το μέλλον του δεν μπορεί να εκλείψει. Είναι άλλωστε ενδεικτικός ο τρόπος με τον οποίο ο αριθμός αυτός επανέρχεται, με τη μία η την άλλη ευκαιρία, στην επικαιρότητα, απρόβλεπτα και απειλητικά. Στην "Αποκάλυψη" του Ιωάννη, που τον κατέστησε ευρύτατα γνωστό -και πιθανότατα τον έπλασε για πρώτη φορά- προαναγγέλλει, με τον τρόπο του, ούτε λίγο ούτε πολύ, τη συντέλεια του κόσμου. Κρυπτογραφεί το όνομα ενός θηρίου, η εμφάνιση του οποίου αναμένεται 42 μήνες πριν από τη χιλιετή βασιλεία του Ιησού Χριστού. Οι αναγνώστες της Αποκάλυψης, ευσεβείς και ασεβείς, συμφωνούν ότι ο αριθμός του θηρίου είναι ένα κλειδί. Μόνο που το κλειδί αυτό μεταπλάθεται ανάλογα με το χέρι που το κρατά. Έτσι, ο ίδιος ο χαρακτήρας του συγγράμματος κρίνεται από τον αναγνώστη - μαζί και η αξία του. Το μόνο που παραμένει σταθερό είναι το παιχνίδι του Ιωάννη που εναλλάσσει έναν άνθρωπο με ενα θηρίο και ένα όνομα με έναν αριθμό. Που μετασχηματίζει δηλαδή σε ένα καθοριστικότερο επίπεδο μια περιγραφή σε μια ιδέα περιγραφής, εφόσον στο τέλος οι αναγνώστες ξεχνούν τη μορφή του θηρίου και δεν θυμούνται παρά τον αριθμό του. Εδώ εντοπίζεται ίσως το πιο περίεργο και ενδιαφέρον χαρακτηριστικό της "Αποκάλυψης". Μονολότι εμφανίζεται ως δράμα και προφητεία, μεταφέρει τον αναγνώστη από μια τάξη εικονική και φαντασιακή σε μια τάξη καθαρώς συμβολική. Με την ιδιότητά της αυτή, η "Αποκάλυψη" μπορεί να διαβαστεί ως ύμνος του γραπτού λόγου, αφήνοντας τον περίφημο αριθμό της να παραπέμπει γενικώς στη λειτουργία των βιβλίων. Στην προκειμένη περίπτωση στους 666 τίτλους των εκδόσεων Άγρα.

Η ελευθερία της σκέψης, μολονότι είναι ένα θέμα που προβληματίζει έντονα τον σύγχρονο άνθρωπο, δεν φαίνεται να έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την τρέχουσα ακαδημαϊκή φιλοσοφική έρευνα. Ποικίλοι παράγοντες, όπως επιστημονικοφανείς αναγωγισμοί και λογικοφανείς μοιροκρατικές αντιλήψεις, αλλά και διάφορες άκριτα επικυριαρχούσες ψυχολογικές ή κοινωνιοκρατικές ιδεολογίες, καθώς επίσης η όλο και εμφανέστερη απαξίωση των ανθρωπιστικών επιστημών προς όφελος κλάδων που θεωρούνται ως περισσότερο κοινωνικά και οικονομικά αποδοτικοί, τείνουν να εξοβελίσουν τον σχετικό προβληματισμό στον χώρο της θεωρητικής ανυποληψίας. Τα κείμενα που περιέχονται στον παρόντα τόμο, οφειλόμενα σε ορισμένους από τους επιφανέστερους στοχαστές του εικοστού αιώνα, καταδεικνύουν, με τον δικό του τρόπο το καθένα, ότι, ως σχετικά πρόσφατα ακόμα, η θεματική αυτή μπορούσε να παραγάγει αξιόλογους και εξαιρετικά επίκαιρους θεωρητικούς καρπούς, οι οποίοι είναι σε θέση να υποβοηθήσουν ακόμη και τον μη εξειδικευμένο αναγνώστη στο να απεγκλωβιστεί από τις κάθε λογής ανελεύθερες ιδεοληψίες που ενδέχεται να τον κατατρύχουν.

Ο αριθμός 800 στον τίτλο του βιβλίου δηλώνει το όριο των λέξεων που έπρεπε να τηρήσει το κείμενο που θα έστελνα στην Καθημερινή. Όριο και εμπόδιο ταυτόχρονα, το οποίο, αντίθετα από ό,τι ισχύει στο άθλημα, δεν έπρεπε να υπερπηδήσω. Δεν τα κατάφερα σχεδόν ποτέ, αλλά η μακροθυμία των ανθρώπων της εφημερίδας δεν με κακοκάρδιζε ζητώντας μου να περικόψω το κείμενο. Το άλλο όριο που έπρεπε να τηρήσω ήταν η ημερομηνία παράδοσης του κειμένου. Αυτό το τήρησα πάντα, και ας ήμουν συνήθως δυσβάσταχτα φορτωμένος με άλλες υποχρεώσεις. Φροντίζω κάθε βιβλίο μου να έχει θεματική ενότητα, ώστε ο αναγνώστης που δεν ενδιαφέρεται για το θέμα να μην το αγοράζει. Σε τούτο το βιβλίο δεν ακολούθησα αυτή την αρχή, αλλά συγκέντρωσα όλα, χωρίς εξαίρεση, τα κείμενα που δημοσίευσα στην Καθημερινή, στην τριετία 2021-2023. Αν υπάρχει εδώ μια κάποια ενότητα, αυτή είναι η ενότητα του βλέμματος, του τρόπου προσέγγισης.

Ο 1ος τόμος της αλληλογραφίας των Μαρξ και Ένγκελς που συνδέεται με τη συγγραφή και έκδοση Του Κεφαλαίου περιλαμβάνει επιστολές που περιέχουν πρωτότυπες διατυπώσεις σημαντικών θεωρητικών θέσεων και φανερώνει τη σταθερή πνευματική επικοινωνία και συνεργασία των δύο κλασικών της θεωρίας του επιστημονικού κομμουνισμού.

Μπορεί μια σειρά επιστημονικής φαντασίας να ρίξει φως σε άγνωστες ή αφανείς πτυχές του τεχνοπολιτισμού του 21ου αιώνα; Πώς λειτουργεί στον θεατή η επαφή με μια ιστορία «εκτός πραγματικότητας», η οποία όμως ταυτόχρονα φαντάζει υπερβολικά «οικεία»; Στη δημοφιλή σειρά Black Mirror, η οποία άρχισε να προβάλλεται στη βρετανική τηλεόραση το 2011, η κεντρική ιδέα ήταν ότι μια (υποθετική) μετατόπιση στη χρήση ή τη λειτουργία των ψηφιακών εργαλείων που έχουμε στη διάθεσή μας σήμερα συντελεί στην ανάδειξη μιας νέας πραγματικότητας η οποία μπορεί να είναι ταυτόχρονα τόσο «μακριά» αλλά και τόσο «κοντά» ώστε να προκαλεί αναστάτωση στους θεατές, κρατώντας τους έτσι προσηλωμένους στους δέκτες τους και εκτεθειμένους σε μια ανοιχτή θεώρηση του παρόντος, του δικού τους παρόντος, της δικής τους ζωής. Στον συλλογικό αυτό τόμο γράφουν πρόσωπα που προέρχονται από τον ακαδημαϊκό, καλλιτεχνικό και δημοσιογραφικό χώρο. Το κεντρικό ζητούμενο είναι να αναδειχθούν οι πολλαπλές πτυχές του φαινομένου της ψηφιακότητας και να καλλιεργηθεί ένας βαθύτερος προβληματισμός γύρω από το ερώτημα: Είμαστε πλέον έτοιμοι/έτοιμες να αναθεωρήσουμε (ή και να εγκαταλείψουμε) παγιωμένους ειδολογικούς προσδιορισμούς και ερμηνευτικά σχήματα που αφορούν τη σύγχρονη ζωή; Όπως αναφέρεται άλλωστε και σε ένα από τα τρέιλερ του Black Mirror, το μέλλον «έχει διαρραγεί», το μέλλον «είναι τώρα» («the future is broken, the future is now»).