Αντώνης Σαμαράκης

H ζωή είναι βέβαια για να τη ζεις, όχι για να την ταριχεύεις με τυπογραφικό μελάνι. Σαν να κλείνεις αεροστεγώς σε φιαλίδιο μια ριπή πελαγίσιου ανέμου. H ζωή είναι για να δημιουργούμε εμείς οι ίδιοι τη ροή της, όσο μπορούμε να έχουμε την πρωτοβουλία των κινήσεων και να μην παραδινόμαστε σε ξένες προς εμάς δυνάμεις. Aντί να ιστορούμε τα πεπραγμένα μας, ας γευόμαστε την κάθε στιγμή με την ένταση που είχαμε παιδιά, πρωτοτάξιδα στην εγκόσμια περιπέτεια, έκθαμβα μεν, αθώα δε για το μελαγχολικό συχνά πανόραμα που θα αντικρίζαμε αργότερα. Αν συναρμολογούμε την αυτοβιογραφία μας σε μερικές ψυχρές σελίδες, ηχεί ως προμήνυμα προαναγγελθέντος θανάτου, φυσικού αλλά και πνευματικού και ψυχικού. Γλίστρησα όμως κι εγώ σ' αυτή την παγίδα. H μόνη ελπίδα μου είναι ότι μέσα από τα συμβάντα της πορείας μου ιχνογραφούνται, τολμώ να πω, και τα βάσανα και οι αγώνες του τόπου μας σε μια ταραγμένη εποχή. Τότε που είχαμε όραμα για μια Ελλάδα με κοινωνική δικαιοσύνη, στοργή και τρυφερότητα για όλα τα παιδιά της. Τότε που πυρπολούσε την ψυχή μας ο λόγος του ποιητή: "Να είστε η άμμος και όχι το λάδι στα γρανάζια του κόσμου". Ο εκδοτικός οργανισμός Gale Research ζήτησε να γραφτεί η αυτοβιογραφία του Αντώνη Σαμαράκη, για τη σειρά Βιογραφίες σύγχρονων συγγραφέων. Εκδόθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Αγγλία το 1992, σε μετάφραση του καθηγητή της συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Ορλεάνης Άντριου Χόρτον και της Πέννυς Αποστολίδη. Τον Οκτώβριο του 1992 δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία.

Ολόκληρο το έργο του πολυβραβευμένου λογοτέχνη σε δύο πολυτελείς τόμους-κόσμημα για κάθε βιβλιοθήκη. Ο δεύτερος τόμος περιλαμβάνει τα εξής: -ΤΟ ΔΙΑΒΑΤΗΡΙΟ -Η ΚΟΝΤΡΑ -1919- -ΕΝ ΟΝΟΜΑΤΙ -ΠΟΙΗΜΑΤΑ

«Όχι, δεν μπορώ να συμβιβαστώ!.. Δεν μπορώ να εξακολουθώ να ’μαι μέσα σ αυτόν τον κόσμο σα να μην έχει συμβεί τίποτα, σα να μη συμβαίνει τίποτα!...» Η αλήθεια είναι ότι, όταν αρθρώνεται η ασυμβίβαστη άρνηση του Σαμαράκη, έχουν ήδη συμβεί πάρα πολλά, και τραγικά, σ’ αυτόν τον κόσμο? έχει συμβεί ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Κι όμως, η ελπίδα για έναν κόσμο καινούργιο που έφτανε κατέρρευσε μέσα στις νέες καταιγίδες της Ιστορίας. Ο Σαμαράκης αρνείται να συμβιβαστεί. Και αρνείται να απελπιστεί. Οι σύντομες και βαθύτατα ανθρώπινες ιστορίες αυτής της συλλογής αποτελούν στιγμιότυπα ολοζώντανα από τον ελληνικό μεταπολεμικό κόσμο και συνθέτουν ένα συνταρακτικό χρονικό της ήττας, της προδομένης ελπίδας και της προσδοκίας που τσακίστηκε, συλλαμβάνοντας, έτσι, στοιχεία του εθνικού μας βίου ολοζώντανα έως σήμερα. Τα διηγήματα συνομιλούν με τον αναγνώστη, απευθύνονται σε συνειδήσεις που γρηγορούν, και αποκαλύπτουν την αβέβαιη συνθήκη ενός ολόκληρου κόσμου. Το ασυμβίβαστο «Όχι» των διηγημάτων είναι και το αδιαπραγμάτευτο «Ναι» του Σαμαράκη στην ανθρωπιά, την εμπιστοσύνη, την ελπίδα και, τελικά, την ίδια τη ζωή. Σε μια από τις πιο ώριμες και γόνιμες στιγμές της πεζογραφίας του, ο Σαμαράκης συνθέτει μια συλλογή διηγημάτων υψηλής αισθητικής, ακρίβειας και έντασης, κερδίζει τον έπαινο της επίσημης κριτικής και την αγάπη των πολυπληθών αναγνωστών του. Και τιμάται με το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος.

ΘΕΕ ΜΟΥ, ΘΕΕ ΜΟΥ... ΤΟ ΝΑ 'ΜΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΕΙΝΑΙ... ΕΙΝΑΙ ΧΑΡΑ! ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΕΙΜΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΓΙΑΤΙ... ΓΙΑΤΙ ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΧΑΡΑ! ΚΑΙ ΕΙΝΑΙ Η ΧΑΡΑ ΜΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ... ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΧΑΡΑ ΑΥΤΗ ΕΚΑΤΟ ΤΑ ΕΚΑΤΟ ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΗ... ΚΑΘΩΣ ΕΙΝΑΙ ΕΚΑΤΟ ΤΑ ΕΚΑΤΟ ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΟ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ ΜΕΣ ΣΤΟ ΟΠΟΙΟ ΖΕΙ ΚΑΙ ΚΙΝΕΙΤΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ. ΝΑ ΓΙΑΤΙ ΕΙΜΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ... ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΜΟΥ Ο ΜΟΝΑΔΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ... ΜΕΣΑ ΣΕ ΟΛΑ ΑΥΤΑ ΤΑ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΑ... ΤΑ ΚΑΘΟΛΟΥ, ΜΑ ΚΑΘΟΛΟΥ ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΑ ΚΑΚΕΚΤΥΠΑ ΖΩΗΣ ΠΟΥ ΜΕ ΚΥΚΛΩΝΟΥΝ ΑΠΟ ΠΑΝΤΟΥ.

Η εφηβεία δεν είναι βιολογική ηλικία, αλλά κατάσταση πνευματική, και τρόπος ζωής, και γι’ αυτό, ίσως, χρειάζονται οι εξεγερμένοι της υπάρξεως για να μας το θυμίζουν. Θα τους ονομάσουμε συγγραφείς, και το έργο τους, με αυτούς τους όρους, θα το διαβάσουμε σαν να ήταν επαναστατική προκήρυξη. Το Εν ονόματι, το τελευταίο μυθιστόρημα που μας χάρισε ο Αντώνης Σαμαράκη, θα μπορούσε να τοιχοκολληθεί στις γειτονιές της μεγαλούπολης ή να βρεθεί στις λεωφόρους, ριγμένο από ένα παιδί που μέτρησε δεκάξι χρόνια στον βρόγχο ασυνάρτητων εν ονόματι και αποφάσισε ότι είναι καιρός να ελευθερωθεί. Αιώνιος κατήγορος της αλλοτρίωσης και της καταδυνάστευσης του ανθρώπου από κάθε είδους εξουσιαστική αρχή, ο Σαμαράκης καταγγέλλει, σε αυτό το σφριγηλό και όλο νιάτα μυθιστόρημα, εκείνες τις αφηρημένες ιδέες, και ιδεοληψίες, εν ονόματι των οποίων εξατμίζεται από την ίδια τη ζωή μας κάθε αυθεντικό νόημα. Το θρόισμα των προκηρύξεων που ρίχνει ο ήρωας μέσα στη νύχτα, όπως το θρόισμα των σελίδων που διαβάζουμε, και όπως το θρόισμα των φύλλων που συνθέτουν την ελεγεία τους, δυναμώνει από έναν αέρα ελευθερίας, τον ίδιο που ενεργοποιεί τη σαμαρακική αφήγηση, και τον ίδιο που καλείται να ακολουθήσει ο αναγνώστης. Εδώ, ο προορισμός ταυτίζεται με την περιπέτεια της εξέγερσης, και η ύψιστη διακύβευση είναι, ακριβώς, η μόνη που έχει σημασία για τον άνθρωπο: η ελευθερία να ζει αληθινά.

Αυλές, ράγες, έρημοι δρόμοι, γειτονιές, καφενεία, γραφεία, στρατόπεδα, λεωφορεία σκοτεινά, παλιά τετράδια, περιοδικά, εφημερίδες, λαχεία, σκισμένα χαρτιά? μ’ αυτά και άλλα ταπεινά υλικά δείχνει να συναρμολογεί τις ιστορίες του ο Σαμαράκης σ’ αυτό το πιο τρυφερό και ίσως πιο σπαρακτικό απ’ όλα τα βιβλία του. Οι ιστορίες στο Ζητείται Ελπίς είναι παραπάνω από συγκινητικές. Έτσι ίσως εξηγείται που απ’ το σύνολο του έργου του αυτές εδώ οι ιστορίες έχουν διαβαστεί από όλους όσοι υπήρξαν παιδιά και επιμένουν να διασώζουν μέσα τους την παιδικότητα του φρονήματος, του δέους, και της αγάπης για τον κόσμο και τα πράγματα. Αλλά είναι και απεγνωσμένες αυτές οι ιστορίες με τα χιόνια και τα τρένα και τις ομίχλες, και γι’ αυτό έχουν την εντιμότητα, αλλά και το δικαίωμα και τη γενναιότητα να ζητούν ελπίδα αυθεντική και ακέραιη, αυτή που ο άνθρωπος τη ζητά μόνο όταν απελπιστεί, μόνο όταν κοιτάξει κατάματα το ζόφο της απόγνωσης. Στο ομότιτλο διήγημα, ένας τέτοιος άνθρωπος, ένας εκλεκτός της απόγνωσης, μπαίνει στο καφενείο και σ’ ένα σκισμένο χαρτί τολμά και γράφει: «Ζητείται ελπίς». Μήπως αυτός ο άνθρωπος δεν είναι ήδη ο Αντώνης Σαμαράκης; Μήπως δε συνοψίζεται όλο το έργο του σε αυτό το βαθιά ανθρώπινο, αποφασιστικό και αδιαπραγμάτευτο αίτημα για ελπίδα και πίστη και αγάπη για τον άνθρωπο όλων των εποχών και όλων των τόπων;

Έχουν πολλές μορφές τα οδοφράγματα∙ δεν είναι μόνο μπάζα, κάδοι καμένοι, σπασμένα μάρμαρα, ή αναποδογυρισμένα τροχοφόρα. Τα πιο ωραία οδοφράγματα, τα πιο ισχυρά, και τα πιο ανθεκτικά, θα τα βρούμε φτιαγμένα από βιβλία. Ένα τέτοιο οδόφραγμα είναι Η κόντρα του Σαμαράκη, ένα χάρτινο ανάχωμα, ή ένα αντάρτικο ερωτικό, ικανό να εγγράψει στις σελίδες του εκείνη την ανήκουστη φωνή όλων όσοι δεν είχαν ή δε βρήκαν ποτέ τη φωνή τους, των μικρών, και των απλών, και, τελικά, των ανθρώπινων ανθρώπων. Κόντρα στον όλεθρο, κόντρα στην εξόντωση του ανθρώπινου γένους, κόντρα στην καταπίεση της εξουσίας, κόντρα στον ολοκληρωτισμό και στα καθεστώτα και στα όργανά του, κόντρα στο κουρέλιασμα της ευαισθησίας και κόντρα, βεβαίως, στον έσχατο εχθρό μας∙ κόντρα στον θάνατο. Με αυτές τις αριστουργηματικές, βαθιά ανθρώπινες, και απέριττα συναρπαστικές ιστορίες, ο Αντώνης Σαμαράκης προσθέτει άλλο ένα βέλος στη φαρέτρα, άλλο ένα εξάρτημα στον αμήχανο μηχανισμό της επανάστασης, και άλλο ένα ανθεκτικό υλικό στο οδόφραγμα που συνιστά ολόκληρο το έργο του. Η κόντρα αποτελεί ένα υπαρξιακό οδόφραγμα εναντίον της εξαθλίωσης και της μιζέριας, και, εφόσον είναι έτσι, χρειάζεται να το διαβάσουμε μαχητικά, αναλαμβάνοντας την ευθύνη που θέλει την ανάγνωση να είναι ήδη μια πράξη δημιουργίας.

Γραμμένα στις δεκαετίες του ’30 και του ’40, τα ποιήματα αυτά συμπληρώνουν το σώμα και το πρόσωπο του Αντώνη Σαμαράκη, που επέζησε μέσα από όλους τους τρόμους, όλα τα πάθη και όλα τα εύθραυστα θαύματα. Η μετατόπιση του Σαμαράκη από την ποίηση στην πεζογραφία ίσως φαίνεται ριζοσπαστική, αλλά μέσα από ρήξεις και ασυνέχειες συναρμολογείται υπογείως η ακεραιότητα, και μια ευάλωτη (όσο η σάρκα) συνέχεια του σώματος έργου. Ο Σαμαράκης, ως έφηβος, και ως νέος άνδρας, στιχουργεί στα σκοτεινά (ο πόλεμος, η Κατοχή) και υποψιάζεται, όλο και πιο ευκρινώς, τον πεζογράφο εαυτό του, αυτόν που κυοφορείται στις διαδρομές των ανέμων, και τελετουργεί τα εμβληματικά θέματα και τις πιο προσωπικές αγωνίες του μέσα στην πύκνωση της ποιήσεως. Αυτό που θα ονομάσουμε ποιητική της ταπεινής ζωής, δηλαδή το καθ ’ ημέρα που αγιάζεται στην πεζογραφία του Σαμαράκη, και αυτό που ξέρουμε ως ποιητική της εξέγερσης, στοιχείο που σφραγίζει τα κατοπινά, πεζά έργα του συγγραφέα μας, λάμπουν ήδη στα ποιήματα της πρώιμης δημιουργικής του περιόδου. Τελικά, αλλάζει η σύμβαση της μορφής, και αν η ωριμότητα του Σαμαράκη δαπανείται γενναία στην ωραιότητα του πεζού λόγου, το θάλπος της νιότης του διασχίζει, και στίζει διακριτικά, την ευπαθή ομορφιά της ποιητικής δημιουργίας. Και πες στον άγγελο που θα ’χει φτάσει / πάνω από θάλασσες, πέρ’ από δάση // με φωνή που σαν δρόσο θα με ράνει: / «Για την αγάπη έχει αυτός πεθάνει».