Δημοσθένης Κούρτοβικ

"[...] Το ""Αντιλεξικό"", που προέκυψε με τη λημματογραφική ταξινόμηση των παρατηρήσεών μου, μπορεί να θεωρηθεί ένα είδος κριτικής της νεοελληνικής κουλτούρας, αν δεν επιμένει κανείς σ' έναν πολύ αυστηρό ή πολύ σοβαρό ορισμό αυτής της έννοιας. Όπως όμως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, περιέχει και σκέψεις γύρω από φαινόμενα της σύγχρονης κουλτούρας, γενικά· γιατί η ελληνική πολιτισμική ζωή, παρ' όλες τις ιδιομορφίες της, δεν παύει να δέχεται επιρροές από τα μεγάλα πνευματικά κέντρα του εξωτερικού, ν' απηχεί ως έναν βαθμό γενικότερα πολιτισμικά προβλήματα και να εμφανίζει καταστάσεις που παρατηρούνται ή παρατηρούνταν και αλλού. [...] Αν λοιπόν η λογοτεχνία (και γενικά η Τέχνη) πρόκειται να παραμείνει ζωτική εκδήλωση του πολιτισμού, ένα βασικό μέλημα της κριτικής της πρέπει να είναι η ανίχνευση των σχέσεών της με αυτό που λέγεται ""ανθρώπινη κατάσταση"", τόσο στις ειδικότερες όσο και στις γενικότερες εκδοχές της. Με αυτή την έννοια θεωρώ την κριτική της κουλτούρας απαραίτητο υπόβαθρο της λογοτεχνικής κριτικής. Βέβαια, η εποχή μας έχει καμένη τη γούνα της και, φρονίμως ποιούσα, δυσπιστεί στις ολικές θεωρήσεις, οι οποίες άλλωστε δεν είναι αυτή τη στιγμή σε θέση ν' αγκαλιάσουν όλο το φάσμα της σύγχρονης ζωής. Αλλά, όπως δείχνει η νοσταλγία της γι' αυτές, μακροπρόθεσμα δεν θα τις αποφύγει. Και η κριτική της κουλτούρας είναι από τις πρώτες μορφές που μπορεί να πάρει κάθε καινούργια προσπάθεια ολικής θεώρησης· γιατί την εμπνέουν περισσότερο τα σημερινά παθήματα παρά η χτεσινή σοφία. (Από τον πρόλογο του Δημοσθένη Κούρτοβικ)"

Λίγες χρονολογίες στη νεότερη ελληνική ιστορία σηµαδεύουν µια τόσο ξεκάθαρη και βαθιά τοµή όσο το 1974. Η «Ελλάδα της Μεταπολίτευσης» µεταµορφώθηκε µε πολύ γοργό ρυθµό. Γνώρισε µεγάλες κοινωνικές και πολιτισµικές αλλαγές, δέθηκε στενότερα µε τον έξω κόσµο, βρέθηκε αντιµέτωπη µε πρωτόγνωρες προκλήσεις, έχασε παλιές βεβαιότητες, αναζητεί καινούργιες σταθερές, προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει την ταυτότητά της. Το βιβλίο εξετάζει το πώς συνοµίλησε η ελληνική πεζογραφία µε αυτή τη νέα πραγµατικότητα, πώς είδε τις αλλαγές στην ελληνική κοινωνία, πώς επαναδιαπραγµατεύθηκε το ιστορικό παρελθόν, ποια ερωτήµατα έθεσε για το υπαρξιακό καθεστώς και τη συνείδηση σύγχρονων ανθρώπων (ιδίως σύγχρονων Ελλήνων), ποιες καινούργιες δυνατότητες ανακάλυψε και πώς τις αξιοποίησε. Η εικόνα που προκύπτει είναι σύνθετη και ανατρέπει αρκετές καθιερωµένες θεωρήσεις.

Το βιβλίο αυτό περιλαμβάνει κριτικές και δοκίμια για την ελληνική πεζογραφία που δημοσιεύτηκαν τη δεκαετία 1992-2002 κατά κύριο λόγο στην εφημερίδα Τα Νέα. "Μια δεκαετία είναι μεγάλο διάστημα και το υλικό που συσσωρεύτηκε στη διάρκειά της ήταν υπερβολικά ογκώδες για μια έκδοση που την ήθελα κατά το δυνατόν ευσύνοπτη, εύχρηστη και, ως προς το περιεχόμενο, ουσιώδη. Έπρεπε λοιπόν να επιλέξω. Για λόγους ομοιογένειας, περιορίστηκα σε κριτικές που αναφέρονταν στην ελληνική πεζογραφία, κυρίως το μυθιστόρημα. Και για λόγους οικονομίας, κράτησα από αυτές μόνον όσες μου φαινόταν πως παρουσίαζαν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον - από την άποψη, το τονίζω, της διαπραγμάτευσης, όχι των υπό συζήτηση βιβλίων. [...] Πίστευα και πιστεύω πως η λογοτεχνική κριτική, όπως και τα έργα που κρίνει, έχει ενδιαφέρον όταν υπερβαίνει το αντικείμενό της, όταν προβάλλει ζητήματα αισθητικής σ' έναν ευρύτερο ορίζοντα προβληματισμού."

Ο παρών τόμος περιέχει λογοτεχνικές κριτικές και δοκίμια του Δημοσθένη Κούρτοβικ που καλύπτουν την περίοδο 2002 - 2013. Τα δοκίμια είναι συγκεντρωμένα σε ξεχωριστή ενότητα: θέλησε ο συγγραφέας να διευκολύνει όσους αναγνώστες ενδιαφέρονται για τη λειτουργία της λογοτεχνίας και τον διάλογό της με τον κόσμο ή με άλλα πολιτισμικά φαινόμενα, αλλά όχι απαραίτητα για καθένα από τα βιβλία. Από τις κριτικές επέλεξε όσες αναφέρονται στην ελληνική πεζογραφία και από τα δοκίμια όσα συζητούν λογοτεχνικά φαινόμενα και επιδίωξε, γενικά, μιαν ισορροπία ανάμεσα στη λογοτεχνική αξία των βιβλίων, την αντιπροσωπευτικότητα τους για τα διάφορα ρεύματα ή τις τάσεις της ελληνικής πεζογραφίας κατά τη συγκεκριμένη περίοδο και το ενδιαφέρον που μπορεί να διατηρεί σήμερα ο δικός του λόγος γι' αυτά τα βιβλία. Οι δύο ενότητες συνδέονται οργανικά η μία με την άλλη. Ο Κούρτοβικ, με οξυμμένη ανθρωπολογική ματιά, τοποθετεί το λογοτεχνικό φαινόμενο στο ευρύτερο πλαίσιο της πολιτισμικής ζωής κι αυτή, με τη σειρά της, στο ακόμη ευρύτερο πλαίσιο της σύγχρονης, ελληνικής ή παγκόσμιας, πραγματικότητας. Ταυτοχρόνως, με αναφορές στην παγκόσμια λογοτεχνία -την περιεκτικότερη μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης- κι αναδρομές σ' όλες τις εποχές, διερευνώντας τεχνικές, θεωρίες κι αισθητική, λειτουργεί ως αναγνώστης συγγραφέας και όχι ως βαθμολογητής.

Ο Μάκης Κοντόψαλμος φτιάχνει μουσικές εκπομπές, ο Σπύρος Ιωάννου και ο Χάρης Φαμέλης ("Χάι Φάι") κινηματογραφικές ταινίες, η Μπάρμπαρα Σάντερς θέλει να επιστρέψει στο σινεμά έπειτα από πολύχρονη απουσία. Όλοι αυτοί προσπαθούν να ξαναζωντανέψουν την "αξέχαστη δεκαετία του ΄60", με τη μουσική της, τα τρελά πάρτι της, τους ρομαντικούς έρωτες και την ατμόσφαιρα χαρούμενης εξέγερσης. Αλλά ανάμεσα στα τραγούδια των Μπητλς και του Μπομπ Ντύλαν, του Αλ Μπάνο και του Σέρτζιο Εντρίγκο, του Καζαντζίδη και του Βογιατζή εκτυλίσσεται μια παράξενη ιστορία, που ακουμπάει στο χθες και το σήμερα. Αναπάντεχα, το γύρισμα της ταινίας φέρνει τους πρωτεργάτες της αντιμέτωπους όχι μόνο με τα απωθημένα όνειρά τους, αλλά κα με μια πραγματικότητα που δεν υποψιάζονταν.

"Για μένα πάντως αυτό που λέμε Ευρώπη αρχίζει συναισθηματικά στο Μόναχο. Ο λόγος είναι μια σκηνή που έζησα στον σιδηροδρομικό σταθμό του το 1970 ή '71. Μόλις είχαμε φτάσει εκεί έπειτα από το συνηθισμένο ταξίδι των σαράντα οκτώ ωρών και το τρένο μας, βρόμικο, κρύο και πρωτόγονο, είχε κάνει στάση, πριν συνεχίσει βορειότερα. Στεκόμουν στο διάδρομο του τρένου και κοίταζα την κίνηση από το ανοιχτό παράθυρο. Δίπλα μου ήταν ένας συμπατριώτης με ψαλιδισμένο μουστάκι και τσακισμένη μύτη. Ξαφνικά, με φοβερή ταχύτητα, αγέρωχα, μπήκε στην απέναντι γραμμή μια από εκείνες τις γερμανικές υπερταχείες που η αγγλική ονομασία τους ακούγεται αμείλικτη από γερμανικά στόματα: "Ιντερτσίτι". Πίσω από τα κατάφωτα παράθυρα κάθονταν, άνετα, καλοντυμένοι κύριοι και κυρίες, που γευμάτιζαν ή διάβαζαν εφημερίδα. Τότε ο τύπος με την τσακισμένη μύτη και το ψαλιδισμένο μουστάκι είπε: "Άλα, ρε Ευρώπηδες!" Αυτή η φράση μού έμεινε. Δεν ξέρω αν έκρυβε θαυμασμό, φθόνο ή ειρωνεία, αν και είναι πιθανό ότι σήμαινε όλα αυτά μαζί ή ίσως κάτι εντελώς διαφορετικό, που δεν μπορώ να το φανταστώ. Από τότε όμως, όποτε βλέπω Ευρωπαίους να πορεύονται περήφανοι και σίγουροι τον ολόισιο δρόμο τους, χωρίς καιρό να κοιτάξουν δεξιά ή αριστερά, χωρίς την πιθανότητα παρεκκλίσεων, λέω μέσα μου άθελά μου, πριν παραδοθώ σε άλλες σκέψεις: "Άλα, ρε Ευρώπηδες!"" Μονοπάτια που περνούν από στοιχειωμένες περιοχές και άλλα που χάνονται στα άδυτα της ψυχής. Μυστήριοι άνθρωποι πίσω από συνηθισμένα πρόσωπα. Κρίσεις που αντιστρέφουν τις τύχες λαών και έρωτες που γεννούν νευρικές κρίσεις. Τραγελαφικές περιπέτειες αθλητών του στίβου και του λόγου που έμπλεξαν με την πολιτική. Ιστορίες της γειτονιάς και ιστορίες για μακρινά ταξίδια. Ένα βιβλίο με διηγήματα που, ανάμεσα στη φαντασία και τη μνήμη, ανάμεσα στη μυθοπλασία και το δοκίμιο, σχολιάζουν με αναπάντεχο τρόπο τη ζωή μας.

Ενώ τα ενδοευρωπαϊκά σύνορα γίνονται ολοένα πιο ανοιχτά, οι Έλληνες πνευματικοί δημιουργοί μοιάζει να προσκρούουν σε αόρατα εμπόδια, όταν κάνουν το βήμα πέρα από την ελληνική επικράτεια. Ιδιαίτερα η λογοτεχνία της χώρας μας δυσκολεύεται να βρει απήχηση στο εξωτερικό, κάτι που δεν ισχύει για τη λογοτεχνία πολλών άλλων μικρών ή σχετικά μικρών χωρών. Γιατί συμβαίνει αυτό; Με αφετηρία αυτό το ερώτημα, ο Κώστας Κατσουλάρης και ο Δημοσθένης Κούρτοβικ ξετυλίγουν μια μακρά συζήτηση γύρω από τον ελληνικό «εξαιρετισμό», την ελληνική ταυτότητα, τις ιδιομορφίες της λογοτεχνίας μας, τις παθογένειες της κριτικής, τις διεθνείς πολιτισμικές τάσεις, την ελληνική γυναικεία λογοτεχνία και πολλά άλλα, προσεγγίζοντας αυτά τα ζητήματα με πρωτότυπες απόψεις, αλλά χωρίς δογματικές αγκυλώσεις.

Τις τρεις προηγούμενες μέρες ο Χρυσικός δεν έλεγε να βγει ούτε για μια ανάσα στο μπαλκονάκι του δωματίου του, γιατί έβρισκε αφόρητα κιτσάτο, ιδιαίτερα από εκεί ψηλά, το βουκολικό ειδύλλιο που κάποιος σκηνογράφος της συμφοράς είχε αναπαραστήσει στην αυλή του ξενοδοχείου, συνωστίζοντας παλαιικά εργαλεία και σκεύη που ποτέ δεν είχαν βρεθεί έτσι παραταγμένα το ένα πλάι στο άλλο. Σήμερα, όμως, έβλεπε αυτή την εικόνα με άλλο μάτι. Ετούτη η ακίνητη παρέλαση ταπεινών μνημείων ήταν οι ανοιγμένοι τάφοι της μνήμης του, τα φτωχικά κτερίσματα ανώνυμων πεθαμένων προγόνων, μαζεμένα εκεί για να διηγηθούν την ιστορία τους. Μια ιστορία που ο Χρυσικός την ήξερε και την απόδιωχνε ως τώρα, γιατί μισούσε τη στατικότητά της, τη μοιρολατρικότητά της, τη χωμάτινη γεύση της, τη ζωώδη βία της, με τους δράστες και τα θύματα να υπακούουν χωρίς αντίσταση σε κάτι που το έβλεπαν σαν φυσική νομοτέλεια. Αλλά σήμερα ήταν έτοιμος να την αφουγκραστεί προσεκτικά αυτή την ιστορία, βέβαιος πως κάτι σημαντικό τού είχε διαφύγει, όπως όταν κάποιος ανακαλύπτει στο βάθος ενός κουτιού μια παλιά καρτ ποστάλ από μια ξεχασμένη γνωριμία και αρχίζει να θυμάται με συγκίνηση λεπτομέρειές της που τώρα του φαίνονται γεμάτες νόημα, γεμάτες οιωνούς για την κατοπινή ζωή του. "Καθ' υποτροπήν και κατά συρροήν" Βαλκάνιοι, σε δύο εποχές που τις χωρίζουν εκατό χρόνια, προσπαθούν να ξεφύγουν από τη μοίρα τους πουλώντας καθένας τη δική του ιστορία σε μια στυφή Ευρώπη, σημαδεμένη ήδη από τα συμπτώματα της αποσύνθεσης. Ένας πόλεμος που από εχθρούς κάνει φίλους κι ένας διαγωνισμός που από φίλους κάνει εχθρούς. Ένας ματωμένος γάμος στη Μακεδονία του χθες κι ένας ανορθόδοξος έρωτας στη Μακεδονία του σήμερα. Η δραματική επιστροφή ενός Έλληνα από το ευρωπαϊκό κλαμπ στη βαλκανική παράγκα. Ένα μυθιστόρημα που, μεταξύ ειρωνείας και σπαραγμού, μιλάει για τη δική μας γειτονιά του κόσμου και αποδείχτηκε προφητικό γι' αυτό που ζούμε σήμερα στην Ελλάδα.

"Στις 27 Ιουλίου 1985, ημέρα Σάββατο, γύρω στις 11.30 το βράδυ, ο Χρήστος Δεϊμέζης, 43 ετών, υπάλληλος διαφημιστικής εταιρίας, παντρεμένος και πατέρας ενός κοριτσιού 7 ετών, είπε στη γυναίκα του ότι θα πεταγόταν στην Ομόνοια για ν' αγοράσει κυριακάτικες εφημερίδες, βγήκε απ' το διαμέρισμά του, γωνία Ιουλιανού και Αριστοτέλους, και δεν γύρισε ούτε ξαναφάνηκε ποτέ [...]. Η γυναίκα του, Έλσα Δεϊμέζη, ειδοποίησε την αστυνομία στις 29 Ιουλίου το απόγευμα, όταν βεβαιώθηκε ότι κανένας γνωστός δεν τον είχε δει ή ακούσει στο μεταξύ διάστημα. Η αστυνομία ανακοίνωσε απ' το ραδιόφωνο την εξαφάνιση, μαζί με μια περιγραφή του εξαφανισμένου. Η ανακοίνωση δεν έφερε αποτέλεσμα. Δεν βρέθηκε ποτέ κανένα ίχνος απ' τον Χρήστο Δεϊμέζη". Η Έβα-Ανίτα Μπένγκστον, 34 ετών, σουηδέζα υπήκοος, δημοσιογράφος, μόνιμη ανταποκρίτρια της εφημερίδας "Dagens Nyheter" στην Αθήνα, από μια φωτογραφία που τυχαία βρίσκεται στα χέρια της αναμιγνύεται στην υπόθεση της εξαφάνισης του Χρήστου Δεϊμέζη. Η Έβα-Ανίτα θα θελήσει να εξιχνιάσει το μυστήριο της εξαφάνισης, για να εμπλακεί σε μια περιπέτεια όπου τα όρια ανάμεσα στην αλήθεια και την αληθοφάνεια, στην πραγματικότητα και τα είδωλά της, διαρκώς μετατοπίζονται και όπου τα ντοκουμέντα χάνουν την αξία τους.

Το βιβλίο αυτό είναι αφιερωμένο σε εκείνους που· δεν αμφιβάλλουν ποτέ για τις ιδέες τους, ούτε καν για το ότι είναι δικές τους· είναι βέβαιοι ότι η δημοκρατία δεν έχει αδιέξοδα· πιστεύουν (για τον εαυτό τους) ότι άλλοτε προοδευτικός = πάντα προοδευτικός· φρονούν ότι η ανοιχτή κοινωνία κινδυνεύει μόνο από όσους θέλουν να την κλείσουν· υπερασπίζονται με πάθος τη διαφορετικότητα, αλλά θέλουν να στομώσουν ό,τι την κάνει διαφορετική· απολαμβάνουν στη λογοτεχνία και την τέχνη ό,τι έχει πιστοποιηθεί ως απολαυστικό· θεωρούν ότι το σεξ είναι ζήτημα δικαιωμάτων και καλών τρόπων· έχουν παντού άκρες, αλλά πουθενά ρίζες. Σε κάποιες από αυτές και άλλες τέτοιες κατηγορίες μπορεί να ανήκει, όπως φοβάται, και ο ίδιος ο συγγραφέας. Αυτός είναι ένας λόγος που τον ώθησε να γράψει το Αντιλεξικό.