Ανδρέας Εμπειρίκος

"Eίναι αληθές ότι η πλήρης μοναξιά είναι βαρεία και ότι η έρημος είναι αυχμηρά και ταλανίζει. Aλλά, αλλά, ου μην αλλά (όπως του Iσλάμ το Iλ Aλλά, των χριστιανών το Έχει ο Θεός και των αθέων αι υψηλαί αι σκέψεις) κανείς ιδρώς, καμία δίψα, δεν εξαντλούν τον μυστικόν Eυφράτην, που και εν τη ερήμω ακόμη, και εντός και πέραν της σιγής, εντός και πέραν πάσης μοναξιάς και πάσης μεμψιμοιρίας, ποτίζει τα πάντα, πάντοτε, χωρίς να φαίνεται η πηγή του, όπως το μέγα φως, το άκτιστον, φωτίζει τα πάντα εις τον αιώνα, χωρίς να φαίνεται η εστία, τα πάντα, τα πάντα, ακόμη και τα πιο μικρά, όσον και το εκστατικόν, το ανέσπερον, το μέγα παφλάζον Σύμπαν."

Το "Περί βιβλιοθηκών" είναι μία βιβλιοφιλική και παιγνιώδης ανθολογία κειμένων για βιβλιοθήκες - δημόσιες ή ιδιωτικές. Αρχίζοντας με τη βιβλιοθήκη του "Ναυτίλου" του πλοιάρχου Νέμο στον Ιούλιο Βερν και τη βιβλιοθήκη του "Μεγάλου Ανατολικού" στον Ανδρέα Εμπειρίκο, προχωράμε στην ατέρμονη βιβλιοθήκη, μεταφορά του σύμπαντος, του Borges. O Umberto Eco σχολιάζει την ιδανική σύγχρονη βιβλιοθήκη. Ο Perec παίζει με την ταξινόμηση των βιβλίων κι ο Jacques Roubaud με τις στρατηγικές που αναπτύσσει η βιβλιοθήκη για να μην παραδώσει τα ποθητά βιβλία στους αναγνώστες. Στην Dorothy Sayers η βιβλιοθήκη γίνεται τόπος οργάνωσης φόνου. Η βιβλιοθήκη ενός βιβλιόφιλου, του Walter Benjamin, ξαναστήνεται όταν βγαίνουν τα βιβλία από τις κούτες μετά από δυο χρόνια. Στη μελλοντική κοινωνία του Ray Bradbury, όπου απαγορεύονται τα βιβλία, οι άνθρωποι αποστηθίζουν τα κείμενα και γίνονται οι ίδιοι βιβλία και η κοινότητα ολόκληρη μια βιβλιοθήκη. Στον Ροΐδη σχολιάζεται καυστικά η δική μας Εθνική Βιβλιοθήκη το 1880. Ο Nerval κάτι αναφέρει, το 1850, για τη νέα πληγή των γαλλικών βιβλιοθηκών, τον "ποντικό των Αθηνών", που ήρθε σε κούτες με βιβλία της Γαλλικής Σχολής της Αθήνας. Και, στη βιβλιοθήκη του θείου Σκρούτζ, ανευρίσκεται ο χαμένος χάρτης ενός νησιού με θησαυρό... Η βιβλιοθήκη ως ουτοπία, η βιβλιοθήκη ως τόπος ερωτικών συνευρέσεων, η βιβλιοθήκη ως καπνιστήριο, ως τόπος οργάνωσης φόνων, η βιβλιοθήκη ως εχθρός του αναγνώστη, η βιβλιοθήκη που τρελαίνει τον ορθολογιστή ταξιθέτη, η βιβλιοθήκη του βιβλιόφιλου, η βιβλιοθήκη ως μνήμη και ως τόπος ανευρέσεως θησαυρών...

Η διάλεξη του 1935 Σάββατο 19 Ιανουαρίου 1935 η Καθημερινή αναγγέλλει ότι "την προσεχή Παρασκευήν και ώραν 7 1/4 μ.μ. θα δοθή εις την Λέσχην Καλλιτεχνών διάλεξις με ομιλητήν τον κ. Α. Εμπειρίκον και θέμα "Περί Σουρρεαλισμού". Η περίφημη αυτή διάλεξη, λίγους μήνες πριν από την κυκλοφορία της Υψικαμίνου, είχε χαθεί από τα τέλη της δεκαετίας του '30 και βρέθηκε πρόσφατα. Ο Ελύτης παρακολούθησε τη διάλεξη και μας έδωσε τις δικές του εντυπώσεις. "Την άλλη μέρα, έγινε η διάλεξη μπροστά σε μερικούς βλοσυρούς αστούς που άκουγαν, φανερά ενοχλημένοι, ότι εκτός από τον Κονδύλη και τον Τσαλδάρη, υπήρχαν και άλλοι ενδιαφέροντες άνθρωποι στον κόσμο, που τους έλεγαν Φρόυντ ή Μπρετόν. Έλειπαν οι καλοί αγωγοί της θερμότητας, οι νέοι. Παρ' όλ' αυτά ο σπόρος είχε πέσει και σε λίγο, μέσα στη χρυσή σκόνη της άνοιξης που έφτανε, άρχισαν να μετεωρίζονται και να στίλβουν παράξενα ονόματα και όροι πρωτάκουστοι: το υποσυνείδητο, η αυτόματη γραφή, το hasard objectif, τα collages, η μέθοδος paranoiaque critique, το merveilleux και τα λοιπά" (Ανοιχτά Χαρτιά). "Ο ντανταϊσμός ήταν μια μεγάλη revolte και αποτελούσε ας πούμε το δυναμικόν μιας επανάστασης, δεν ήταν όμως καθαυτό επανάσταση, ενώ ο Σουρρεαλισμός είναι μια πραγματική επανάσταση πειθαρχημένη, με δράση ανταποκρινόμενη σε πλήρη και αυτοκέφαλη θεωρία και με συνειδητές επιδιώξεις. "[...] Ιδού ποιος είναι ο πρώτος αντίκτυπος της ενατένισης του νέου κόσμου που ανοίγει μπροστά μας η εφαρμογή του Σουρρεαλισμού. Και όταν λέμε νέος κόσμος εννοούμε στο πνευματικό επίπεδο, κάτι εντελώς ανάλογο με την ανακάλυψη του Κολόμβου, με την διαφορά ότι ο Σουρρεαλισμός με "τον ψυχικό αυτοματισμό του διά του οποίου εκφράζει την αληθινή λειτουργία της σκέψης" είναι ένας τρόπος συνεχούς και κατά βούληση προκαλουμένης ανακάλυψης. Με άλλα λόγια οι Αμερικές του δεν έχουν όρια. Είναι ατελείωτες, άπατες και κυριολεχτικά αχανείς καθώς το ασυνείδητό μας, που υπάρχει μέσα μας και του οποίου την ύπαρξη και το περιεχόμενο δεν γνωρίζουμε. "[...] Ας μη δυσαρεστηθούν μερικοί στενόμυαλοι επαναστάτες, μα δεν βλέπω για ποιο λόγο πρέπει ν' αποφεύγουμε τα προβλήματα του έρωτος, του ονείρου, της τρέλλας, της τέχνης και της θρησκείας εφόσον τα εξετάζουμε από την ίδια με εκείνους μοίρα - την Επανάσταση."

Αργώ ή Πλους αεροστάτου. Ζεμφύρα ή Το μυστικόν της Πασιφάης. Βεατρίκη ή Ο έρωτας του Buffalo Bill Ο τόμος "Τα χαϊμαλιά του έρωτα και των αρμάτων" του Ανδρέα Εμπειρίκου ανασυστήνεται μετά 50 χρόνια από την πρώτη ανακοίνωσή της και 67 χρόνια μετά τη συγγραφή της, η σπουδαία ερωτική τριλογία του ποιητή: 1) "Αργώ ή Πλους αεροστάτου" - α΄ έκδοση με περικοπές στο περιοδικό Πάλι, 1964-65, α΄ έκδοση σε βιβλίο 1980. 2) "Ζεμφύρα ή Το μυστικόν της Πασιφάης" - α΄ έκδοση 1998. 3) "Βεατρίκη ή Ο έρωτας του Buffalo Bill" - ανέκδοτο μέχρι σήμερα. Η έκδοση συνοδεύεται από αναλυτική εισαγωγή του επιμελητή των κειμένων Γιώργη Γιατρομανωλάκη. Η περίφημη "Αργώ" είναι γραμμένη στο ζοφερό κλίμα της εμφύλιας διαμάχης του Δεκεμβρίου 1944. Λίγο μετά επιφυλάσσεται στον συγγραφέα μια τραυματική εμπειρία: συλλαμβάνεται, χωρίς καμία συγκεκριμένη κατηγορία (αρκούσε προφανώς το επίθετό του), από την Πολιτοφυλακή του ΕΛΑΣ, την ΟΠΛΑ, και οδηγείται όμηρος, μαζί με πολλούς άλλους, στα Κρώρα της Βοιωτίας. Αντιμετωπίζει θανάσιμους κινδύνους και μεγάλες κακουχίες, έως ότου καταφέρνει να δραπετεύσει και επιστρέφει σε κακή κατάσταση στην Αθήνα. Στο "Αργώ ή Πλους αεροστάτου" πλέκονται δύο παράλληλες ιστορίες: αφενός η εορταστική ανύψωση, η απογείωση του αεροστάτου "Αργώ" στην πρωτεύουσα της Κολομβίας Σάντα Φε ντε Μπογκοτά το 1906, με τους τρεις φλογερούς αεροναύτες -τον Άγγλο Λόρδο Ώλμπερνον, τον Γάλλο εξερευνητή Ερνέστο Λαρύ Νανσύ και τον Ρώσο ναύαρχο Βλαδίμηρο Βιερχόυ (με τον οποίο ταυτίζεται ο ποιητής)-, και αφετέρου η δραματική ιστορία του ζηλότυπου καθηγητή ντον Πέντρο Ραμίρεθ, της κόρης του Καρλόττας και του ινδομιγή εραστή της. Στο "Ζεμφύρα ή Το μυστικόν της Πασιφάης", που διαδραματίζεται στο Παρίσι το 1902, έχουμε τον έρωτα ενός λιονταριού (που ονομάζεται Ζαμβέζης) και της ομώνυμης θηριοδαμάστριας σ' ένα τσίρκο. Το παιχνίδι του έρωτα ανθρώπου/ζώου διεξάγεται, όχι μόνο ενώπιον των θεατών του τσίρκου, αλλά με την απειλή του θανάτου. Ωστόσο η φυσική αντιπαλότητα θηρίου-ανθρώπου καταλύεται για να κατισχύσει και για να δοξολογηθεί ο νικητής έρωτας. Η ανέκδοτη "Βεατρίκη ή Ο έρωτας του Buffalo Bill" αποτελεί, ίσως, το πιο παράδοξο κείμενο του Εμπειρίκου όσον αφορά την κατασκευή του και κατά συνέπεια τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται και περατώνεται η αφήγηση. Η Βεατρίκη συνίσταται από δύο ιστορίες, όμως εδώ τόσο ο τόπος όσο και ο χρόνος της μιας ιστορίας διαφέρει εντελώς από τον χρόνο και τον τόπο μέσα στον οποίο διαδραματίζεται η άλλη. Πρόκειται, θα λέγαμε, για μια διπλή "δίπτυχη" ερωτική και "πολεμική" ιστορία, όπου η μία περιέχεται μέσα στην άλλη έτσι ώστε ο μυθικός χρόνος της Βεατρίκης να είναι διπλός. Η πρώτη, η "εξωτερική" ιστορία με την οποία ανοίγει το κείμενο, αναφέρεται σε μια από τις πολλές περιπέτειες του γνωστού ήρωα της αμερικανικής δύσης Buffalo Bill ή κατά κόσμον William Cody και τοποθετείται "ολίγα χρόνια" μετά τον αμερικανικό Εμφύλιο. Ο μυθικός χρόνος της "εσωτερικής" ενδιάθετης ιστορίας συμπίπτει σε μεγάλο βαθμό με τον χρόνο της γραφής του ίδιου του κειμένου - Ιούλιος-Αύγουστος 1945. Η ένθετη ερωτική ιστορία του συγγραφέα με την μετέπειτα σύζυγό του Βιβίκα Ζήση έχει επιστολική μορφή καθώς περιέχει έξι επιστολές που ανταλλάσσουν η Βιβίκα/Βεατρίκη με τον Εμπειρίκο/ Buffalo Bill. Απόσπασμα: "Έτσι εδιάβαινε ο Buffalo Bill μια νύχτα του Ιούλη - ο Buffalo Bill o μέγας ποιητής του Νέου Κόσμου, ο αετός του Κολοράντο, Δάντης μαζί και ανιχνευτής με την εξαίσια Βεατρίκη, το πιο απαλό, το πιο εύοσμον και το πιο ωραίον άνθος της πραιρίας". Σ' όλα τα κείμενα της τριλογίας του Εμπειρίκου υπόκεινται κοινές βασικές ιδέες που υποστηρίζουν τις ίδιες κατά βάσιν αρχές, την ίδια ιδεολογία: ο μοναδικός τρόπος για να αρθούν οι πολλές και ποικίλες αντινομίες του πολιτισμού, η μόνη οδός και η μόνη δύναμη που μπορεί να απελευθερώσει τον κόσμο (κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά) είναι ο έρωτας, ο "άνευ ορίων και άνευ όρων" έρωτας. Υπό την έννοια αυτή και τα τρία κείμενα της τριλογίας αφηγούνται, το καθένα με τον τρόπο του, μια ερωτική ιστορία, όμως τελικά συστήνουν και μια ιστορία απελευθέρωσης ατομικής και δίνουν μια εικόνα μελλοντικής οικουμενικής ανάτασης και ελευθερίας. Και οι τρεις ιστορίες έχουν και πολιτικό χαρακτήρα. Και στις τρεις ιστορίες (ειδικά στην Αργώ και στην Βεατρίκη) ακούγονται (υπόκωφα και από μεγάλο βάθος, είναι αλήθεια) τα φρικτά πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα που βιώνει ο συγγραφέας την εποχή της συγγραφής τους. Η βία του ντον Πέντρο συνδέεται με την βία της γαλλικής επανάστασης που αναθυμάται ο Γάλλος αεροναύτης και, προφανώς, δεν είναι άσχετη από όσα συμβαίνουν στην αιματοκυλισμένη Αθήνα του 1944-1945. Το ίδιο παρακολουθούμε και στην ιστορία του Buffalo Bill. Ο σφαγιασμός των μεταναστών μέσα στο άγριο τοπίο του Grand Canyon παραπέμπει, δίχως αμφιβολία, στη φρικτή δοκιμασία του ομήρου Εμπειρίκου και άλλων αθώων μέσα στον άγριο Δεκέμβριο του 1944. Η βία στην Ζεμφύρα δεν είναι μόνο ερωτική, ή βία των άγριων ζώων - το κατηγορώ του πλανόδιου ποιητή δείχνει πως στην φαινομενικά απλή ερωτική ιστορία αναμοχλεύονται πολλές μορφές βίας του ανθρώπινου πολιτισμού. Όλες αυτές οι, φαινομενικά εκτός τόπου και χρόνου, ερωτικές/ρομαντικές ιστορίες που αναπτύσσονται και εξελίσσονται μέσα σε ένα αρχικό περιβάλλον φόβου, βίας και θανάτου, για να κατισχύσει τελικά ακατανίκητος ο έρωτας και η ζωή, αφορούν, όπως έχουμε υπαινιχθεί, το πρόσωπο του ίδιου του αφηγητή, του συγγραφέα Εμπειρίκου. Στη Ζεμφύρα ο πλανόδιος ποιητής του Παρισιού, που προβάλλει ως προσωπείο και αντανάκλαση του Ανδρέα Εμπειρίκου, απευθύνει κατηγορίες στους κυνικούς, πτωχοπροδρόμους, "παρακοιμωμένους κάθε ανθρώπινης ανεπάρκειας, τους υπερμάχους της κάθε ηττοπάθειας, τους ευνουχισμένους χριστιανούς [...] τους κιβδηλοποιούς του έρωτα και των αρμάτων, τους πάσης φύσεως προαγωγούς της τέχνης [...] τους ηθικολόγους και ανηθικολόγους, τους πάσης φύσεως βρωμερούς και σκατολόγους".

«Ο Giacomo Casanova τού Seingalt, ο μεγάλος υπερρεαλιστής τού έρωτα. Ο υπέροχος αυτός εραστής κατέχει μια από τις υψηλότερες θέσεις στο προσωπικό μου Πάνθεον ανάμεσα σε άλλα μεγάλα είδωλά μου, όπως αίφνης ο Freud, ο Shakespeare, ο Μωάμεθ, ο Breton, ο Nietzsche, ο Whitman, ο Αισχύλος, ο κόμης του Lautreamont, ο Έγελος, ο Παν και η Αφροδίτη και άλλοι πολλοί και αγαπητοί.»

"Λίγα χρόνια προ του πολέμου βρισκόμουν για δεύτερη φορά στην Βοημία. Από εικοσιπέντε ετών νέος, είμουν ένθερμος θαυμαστής του μεγάλου Βενετσιάνου εραστού και τυχοδιώκτου, του οποίου η ζωή υπήρξε μια συνεχής στύση παντοτινά σπαργώσα - βάθρον-κολόνα εσαεί στητή, επί της οποίας έπαιζε τον θεσπέσιον αυλόν του, ντυμένος με ρούχα του 18ου ο υπέρτατος Έλληνας θεός, ο Παντοκράτωρ Παν. Ο σκοπός του ταξειδιού μου ήτο η προσωρινή υπεξαίρεση ωρισμένων αγνώστων χειρογράφων του μεγάλου Βενετσιάνου, που εφύλασσε εις τον παλαιόν του Πύργον ο βιβλιόφιλος και ντιλετάντες των γραμμάτων και τεχνών της Πράγας Συλβέστρος Μοράβικ, γνωστός εις όλην την Κεντρικήν Ευρώπην διά την θαυμαστή του βιβλιοθήκη καθώς και διά την μοναδική του συλλογή διαφόρων αυτογράφων επιφανών ανδρών. [...]
"Το σχέδιόν μου ήτο απλούν αλλά προσεκτικά κατεστρωμένο, και μπορώ να πω ότι τόσον στην σύλληψι όσο και στην εκτέλεσι υπήρξε Καζανόβιον. Κατά την πρώτη μου διαμονήν είχα προσέξει ότι η νεαρά υπηρέτρια που μου έφερνε το τσάι ή τα αναψυκτικά ενώ εδιάβαζα εις την βιβλιοθήκην του Πύργου ήτο ωραία και, από τον τρόπο που αντέδρα εις τα ερωτικά μου βλέμματα κατάλαβα καλά ότι παρά την ντροπαλοσύνη της, που ήτο μεγάλη και γνησία, η διάθεσίς της ανταπεκρίνετο στην ιδική μου. Απεφάσισα λοιπόν να κατακτήσω την Μαρούλκα, και, συνδυάζων το τερπνόν μετά του σκοπίμου, να την χρησιμοποιήσω για να υπεξαιρέσω δι αυτής προσωρινώς τα πολυπόθητα χειρόγραφα".