Essays & Culture

"Αυτό που θα ήθελα εγώ να επιχειρήσω να συλλάβω είναι η εξουσία. Όχι όπως την αντιλαμβανόμαστε συνήθως, αποκρυσταλλωμένη σε θεσμούς ή σε μηχανισμούς, αλλά, αν θέλετε, η εξουσία όπως υπάρχει διαμέσου ενός ολόκληρου κοινωνικού σώματος, ως το σύνολο αυτού που θα αποκαλούσαμε "ταξική πάλη". Για εμένα, οριακά η εξουσία είναι -θα έλεγα- η ταξική πάλη, δηλαδή το σύνολο των σχέσεων δύναμης, δηλαδή σχέσεων αναγκαστικά ανισοτικών αλλά εξίσου μεταβαλλόμενων, που μπορούν να υπάρχουν σε ένα κοινωνικό σώμα και να αποτελούν τις ενεργοποιήσεις, τα καθημερινά δράματα της ταξικής πάλης." Τι είναι η εξουσία και πώς ασκείται; Ποια είναι η σχέση ανάμεσα σε εξουσία και ταξική πάλη; Μπορούμε να μιλήσουμε για μια θετική, παραγωγική μηχανή της εξουσίας αντί για μια κυρίως αρνητική ή απαγορευτική λειτουργία της; Ποια η σχέση της με την καταστολή και τη σεξουαλικότητα, αλλά και ποια η σχέση ανάμεσα σε εξουσίες, σχέσεις δυνάμεων και αντιστάσεις; Η αδημοσίευτη συζήτηση του Μισέλ Φουκώ με μέλη της LCR το καλοκαίρι του 1977 συνιστά μια συμπυκνωμένη εισαγωγή στη θεωρητική παρέμβαση του Γάλλου φιλοσόφου για την εξουσία και ταυτόχρονα έναν διάλογο με το έργο του Μαρξ.

Η νεωτερική έννοια της επανάστασης, αναπόσπαστα δεμένη με την ιδέα ότι η ιστορική πορεία κάνει ξαφνικά μια νέα αρχή, ότι μια εντελώς νέα ιστορία που ποτέ δεν ήταν γνωστή και ποτέ δεν είχε ειπωθεί πρόκειται να εκτυλιχθεί, ήταν άγνωστη πριν από τις δύο μεγάλες επαναστάσεις στα τέλη του 18ου αιώνα. Προτού εμπλακούν σ΄ αυτό που κατέληξε να αποτελέσει επανάσταση, κανένας από τους πρωταγωνιστές δεν είχε την παραμικρή προαίσθηση ποια θα ήταν η πλοκή του νέου δράματος. Ωστόσο, από τη στιγμή που οι επαναστάσεις άρχισαν να διανύουν την πορεία τους, και πολύ πριν μπορέσουν εκείνοι που συμμετείχαν σ΄ αυτές να ξέρουν αν το εγχείρημά τους θα κατέληγε σε νίκη ή σε όλεθρο, η καινοτομία του δράματος και το βαθύτερο νόημα της πλοκής του γίνονταν έκδηλα σε ηθοποιούς και θεατές. Όσο για το σενάριο, ήταν χωρίς αμφιβολία η ανάδυση της ελευθερίας: το 1793, τέσσερα χρόνια μετά το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης, σε μια στιγμή που ο Ροβεσπιέρος μπορούσε να προσδιορίσει την εξουσία του ως το «δεσποτισμό της ελευθερίας» χωρίς να φοβάται μήπως κατηγορηθεί για παραδοξολογία, ο Κοντορσέ συνόψισε αυτό που όλοι ήδη γνώριζαν: «Η λέξη ΄επαναστατικός΄ μπορεί να εφαρμοστεί μόνο σε επαναστάσεις που στόχος τους είναι η ελευθερία». (Hannah Arendt) Η έμπνευση από πολιτικές παραδόσεις της αρχαιότητας, η αμφιλεγόμενη εμπειρία των μεγάλων επαναστάσεων της νεότερης εποχής (της Γαλλικής, της Αμερικανικής, της Ρωσικής) και η ριζική επανεξέταση κρίσιμων φαινομένων του σύγχρονου κόσμου -όπως η σχέση πολέμου και επανάστασης, το "κοινωνικό ζήτημα" σε συνάρτηση με την πολιτική, η διάκριση μεταξύ απελευθέρωσης και ελευθερίας- συνθέτουν το κλασικό αυτό έργο, που υπογράφεται από τη σημαντικότερη πολιτική φιλόσοφο του 20ου αιώνα.

Γραμμένο την περίοδο 1939-1942, υπό τη σκιά του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το περίτεχνο δοκίμιο της Ρασέλ Μπεσπαλόφ εξετάζει, υπό τη φιλοσοφική και ανθρωπολογική της οπτική, τους ήρωες και τον ποιητή της Ιλιάδας. Για τη Γαλλίδα φιλόσοφο, το κεντρικό μοτίβο του έπους συνίσταται στη μονομαχία Αχιλλέα και Έκτορα, στην τραγική σύγκρουση του ήρωα της εκδίκησης με τον ήρωα της αντίστασης. Ο Όμηρος στέκεται αμερόληπτος πάνω από τα πεπρωμένα των Τρώων και των Αχαιών, αναδεικνύοντας, ωστόσο, την ευθύνη και την ελευθερία των θνητών, εν αντιθέσει με την αμεριμνησία των Αθανάτων, εκείνων των «κωμικών ηρώων» του Ολύμπου. Όμως ο Όμηρος δεν καθαγιάζει τη δύναμη: Την εμφανίζει ως υπέρτατη πραγματικότητα και ταυτόχρονα υπέρτατη αυταπάτη της ύπαρξης. Αυτό που υμνεί είναι η ανθρώπινη δημιουργικότητα, η δόξα του νεκρού ήρωα – η θέληση του ατόμου, που λαμβάνει διαστάσεις αιωνιότητας. Όλες οι περίφημες σκηνές που λαμβάνουν χώρα έξω από τα τείχη της Τροίας, με αποκορύφωμα το γεύμα του Πριάμου με τον Αχιλλέα, είναι τόποι ενατένισης του αιώνιου, όπου ο Όμηρος εκφράζει, με μια πληρότητα που δεν την έφτασαν ποτέ οι φιλόσοφοι, τη συνείδηση της ταυτότητας του ωραίου και του αληθούς που γονιμοποιεί την αρχαιοελληνική σκέψη. Ιδού πώς ο μέγας εποποιός μορφοποιεί ποιητικά τον μύθο – το, κατά τον Χέρμαν Μπροχ, «αρχέτυπο κάθε γνώσης του κόσμου των φαινομένων για την οποία είναι ικανό το ανθρώπινο πνεύμα». «Σε αντίθεση με ό,τι ισχυρίζεται ο Νίτσε, ο Όμηρος δεν είναι ο ποιητής των αποθεώσεων. Αυτό που υμνεί, αυτό που καθαγιάζει, δεν είναι ο θρίαμβος της νικηφόρας δύναμης, αλλά η ανθρώπινη ενεργητικότητα μέσα στη δυστυχία, η ομορφιά του νεκρού πολεμιστή, η δόξα του θυσιασμένου ήρωα, το άσμα του ποιητή στο μέλλον – καθετί που νικιέται από τη μοίρα αλλά συνεχίζει να την αψηφά και να την υπερβαίνει. […] Ο Όμηρος φανερώνει τη βαθύτερη φύση των όντων όχι στις πράξεις τους, αλλά στον τρόπο τους να αγαπούν, στην επιλογή της αγάπης».

Το "Για την κυβέρνηση των ζωντανών" είναι ένας κύκλος Παραδόσεων με κομβική θέση στην εξέλιξη της σκέψης του Μισέλ Φουκώ. Στις Παραδόσεις αυτές, που εκφωνήθηκαν στο Κολέγιο της Γαλλίας το πρώτο τρίμηνο του 1980, ο Φουκώ συνεχίζει την ιστορία των «καθεστώτων αλήθειας», η οποία διαπερνά το σύνολο της διδασκαλίας του στο Κολέγιο της Γαλλίας, δίνοντάς της μια μείζονα στροφή: η διερεύνησή του, που είχε ξεκινήσει στο δικονομικό και δικαστικό πεδίο, και είχε επεκταθεί στο πολιτικό, με τη θεματική των σχέσεων εξουσίας-γνώσης και μετά με τη θεματική της κυβερνητικότητας, περνά εδώ στο πεδίο των πρακτικών και των τεχνικών του εαυτού, στο πεδίο της ηθικής, το οποίο ο Φουκώ δεν έμελλε να εγκαταλείψει ποτέ πια. «Πώς γίνεται στον χριστιανικό δυτικό πολιτισμό η κυβέρνηση των ανθρώπων να ζητά από μέρους των κυβερνωμένων, εκτός από πράξεις υπακοής και υποταγής, και "πράξεις αλήθειας", που έχουν την ιδιαιτερότητα ότι το υποκείμενο δεν απαιτείται μόνο να λέει την αλήθεια, αλλά να λέει την αλήθεια για τον εαυτό του, για τα σφάλματά του, για τις επιθυμίες του, για την κατάσταση της ψυχής του, κ.ο.κ.;» αναρωτιέται ο Φουκώ. Το ερώτημα αυτό τον οδηγεί από μια νέα ανάγνωση του Οιδίποδος τυράννου του Σοφοκλή στην ανάλυση των «πράξεων αλήθειας» που χαρακτηρίζουν τον αρχέγονο χριστιανισμό, μέσα από τις πρακτικές του βαπτίσματος, της μετάνοιας και της καθοδήγησης της συνείδησης. Ο Φουκώ επιλέγει να καταπιαστεί με τις πράξεις με τις οποίες ο πιστός οδηγείται να φανερώσει την αλήθεια του εαυτού του ως όντος απείρως ελαττωματικού. Από τη δημόσια έκφραση της αμαρτωλής του κατάστασης στην τελετουργία της μετάνοιας, μέχρι τη διεξοδική ρηματοποίηση των πιο μύχιων σκέψεών του στην εξέταση της συνείδησης, αυτό που βλέπουμε να σκιαγραφείται είναι η οργάνωση μιας ποιμαντικής οικονομίας επικεντρωμένης στην ομολογία. Το "Για την κυβέρνηση των ζωντανών" είναι η πρώτη, ανέκδοτη μέχρι πρόσφατα, από τις έρευνες που επρόκειτο να διεξαγάγει ο Φουκώ στο πεδίο της ηθικής, τόσο στις Παραδόσεις του στο Κολέγιο της Γαλλίας όσο και στους τελευταίους τόμους της "Ιστορίας της σεξουαλικότητας".

Στο Για την ποίηση ανθολογούνται επτά σηµαντικά δοκίµια του Τ. Σ. Έλιοτ, σε µετάφραση και σχόλια του Στέφανου Μπεκατώρου, που φανερώνουν καίριες πτυχές της γόνιµης πορείας του στον τοµέα της λογοτεχνικής κριτικής και καλύπτουν χρονικά το διάστηµα 1919-1961. Με αφετηρία το θεµελιακό κείµενο µε τίτλο «Η Παράδοση και το Ατοµικό Τάλαντο» και καταλήγοντας στο «Για να Κρίνουµε τον Κριτικό», την πιο γνωστή από τις τελευταίες διαλέξεις του ποιητή, παρουσιάζονται οι σηµαντικότεροι σταθµοί της εξέλιξης της κριτικής σκέψης του Έλιοτ εστιάζοντας στον τρόπο µε τον οποίο επανεξέτασε τη λειτουργία της ποίησης, επαναπροσδιόρισε την ίδια τη φύση της ποιητικής διαδικασίας και προσέφερε νέα εργαλεία και ένα φάσµα ρητορικών δυνατοτήτων στις µελλοντικές γενιές αναγνωστών και µελετητών της λογοτεχνίας. Ο ίδιος ο Έλιοτ θεωρούσε τα δοκίµιά του αναπόσπαστο µέρος του συγγραφικού του εργαστηρίου υπογραµµίζοντας την αδιάσπαστη ενότητα της ποιητικής και δοκιµιακής του παραγωγής, κάτι άλλωστε που απηχεί την αντίληψή του ότι η λογοτεχνική κριτική εγγράφεται σε ένα ευρύτερο κοινωνικό, ηθικό και πολιτιστικό πλαίσιο ακολουθώντας τις τάσεις της εκάστοτε εποχής.

Τι ήταν η Πολιτιστική Επανάσταση που αναστάτωσε την Κίνα επί μία δεκαετία και γιατί εξακολουθεί να συγκεντρώνει τα βέλη της αστικής ιδεολογίας; Πώς επαναστατικοποίησε τις σχέσεις παραγωγής και ανέτρεψε την κυριαρχία των «ειδημόνων»; Ποιος ο ρόλος των νέων μορφών οργάνωσης που ανέδειξε και πώς τροποποίησε την παραδοσιακή αντίληψη για τη δικτατορία του προλεταριάτου; Μπορεί η εμπειρία της να συμβάλει στην ανασύνθεση των όρων μιας επαναστατικής απόπειρας σήμερα; Λίγους μήνες μετά το ξέσπασμα της Πολιτιστικής Επανάστασης το 1966, δημοσιεύεται ανυπόγραφο το μικρό αυτό κείμενο. Ενώ στην ΕΣΣΔ τα χαρακτηριστικά του κρατικού καπιταλισμού βαθαίνουν, ο Λουί Αλτουσέρ σπεύδει να υποστηρίξει τη μεγάλη εξέγερση των λαϊκών μαζών στην Κίνα ως πνεύμονα αναζωογόνησης της μαρξιστικής θεωρίας και της πολιτικής στρατηγικής του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος· ως το σημάδι εκείνο που μας υπενθυμίζει ότι ο κομμουνισμός είναι το άλλο όνομα της τάσης προς την αυτοδιακυβέρνηση των μαζών.

Μαζί με τη μικρή μελέτη για τον Μοντεσκιέ, το δοκίμιο του Αλτουσσέρ για τον Ρουσσώ αποτελεί μια υποδειγματική ανάγνωση φιλοσοφικού έργου. Είναι υποδειγματική για τον τρόπο συστηματικής και εμμενούς κριτικής του Κοινωνικού συμβολαίου. Είναι όμως υποδειγματική και για τον τρόπο με τον οποίο αξιοποιεί τον φιλοσοφικό λόγο από τη σκοπιά μιας κοινωνικής θεωρίας ταγμένης υπέρ της κοινωνικής χειραφέτησης. Έτσι, τα ερωτήματα με τα οποία ξεκίνησε η νεωτερικότητα και οι αξιώσειες του Διαφωτισμού γίνονται εργαλεία κριτικής της αστικής σκέψης. Ο Ρουσσώ του Αλτουσσέρ δεν είναι μόνο ένας ιδιοφυής θεμελιωτής της σύγχρονης δημοκρατίας, αλλά και ο φιλόσοφος που διαβλέπει και αναπαράγει τις αντιφάσεις της προϊδεάζοντας για την ανάγκη υπέρβασής της. Ο Αλτουσσέρ μας δίνει τη δυνατότητα να ξαναδιαβάσουμε το Κοινωνικό συμβόλαιο του Ρουσσώ σαν ένα σύγχρονο και προκλητικό μανιφέστο.

Από την τεχνική αναπαραγωγή, που φετιχοποιεί και ταυτόχρονα απομαγεύει την τέχνη, στην εμπειρία του έργου τέχνης, που για να απαλλαγεί από τον εσωτερισμό εξωτερικεύεται άναρχα κι αυθόρμητα, κι από εκεί στη μεσσιανική συνθήκη της διάσωσης του παρελθόντος πολιτισμού: αυτές είναι οι κεντρικές ιδέες και ταυτόχρονα το συνδετικό νήμα των δοκιμίων του Μπένγιαμιν που περιέχονται στο ανά χείρας βιβλίο. "Με τα μεγάλα πλάνα που έχει στη διάθεσή του, με τον τονισμό κρυμμένων λεπτομερειών σε οικεία μας αντικείμενα, με την εξερεύνηση τετριμμένων καταστάσεων που επιτυγχάνει μέσω της ιδιοφυούς καθοδήγησης του φακού, ο κινηματογράφος ενισχύει την επίγνωση των καταναγκασμών που εξουσιάζουν την ύπαρξή μας. Κατορθώνει έτσι να μας εξασφαλίσει ένα τεράστιο και αδιανόητο περιθώριο δράσης! Τα καπηλειά και οι μεγάλοι λεωφόροι μας, τα γραφεία και τα επιπλωμένα δωμάτιά μας, οι σιδηροδρομικοί σταθμοί και τα εργοστάσιά μας έμοιαζαν να μας περικλείουν ασφυκτικά χωρίς καμιά ελπίδα διαφυγής. Τότε ήρθε ο κινηματογράφος κι ανατίναξε αυτό το κάτεργο με τον δυναμίτη του δεκάτου του δευτερολέπτου. Κι έτσι μπορούμε, ανάμεσα στα διασκορπισμένα ερείπια, να επιχειρήσουμε πλέον με ηρεμία περιπετειώδη ταξίδια" (Το έργο τέχνης την εποχή της δυνατότητας τεχνικής αναπαραγωγής του) "Ο αναγνώστης, ο σκεπτόμενος, ο αναμένων, ο flaneur είναι εξίσου τύποι του φωτισμένου ανθρώπου όπως και ο οπιοπότης, ο ονειροπαρμένος, ο μεθυσμένος. Και είναι πιο γήινοι. Για να μη μιλήσουμε για εκείνο το φοβερό ναρκωτικό -εμάς τους ίδιους- που παίρνουμε μέσα στη μοναξιά μας. [...] Ο σουρρεαλισμός πλησιάζει όλο και πιο κοντά στην επαναστατική απάντηση του ερωτήματος για τη σχέση ηθικής και πολιτικής. Κι αυτό σημαίνει: πεσσιμισμός σε όλα τα μέτωπα. Ασφαλώς και απολύτως. Δυσπιστία στη μοίρα της λογοτεχνίας. Δυσπιστία στη μοίρα της ελευθερίας, δυσπιστία στη μοίρα των ευρωπαίων ανθρώπων, αλλά προπάντων δυσπιστία, δυσπιστία και πάλι δυσπιστία σε κάθε είδους κατανόηση: μεταξύ των τάξεων, μεταξύ των λαών, μεταξύ των ατόμων" (Ο σουρρεαλισμός, το τελευταίο στιγμιότυπο της ευρωπαϊκής διανόησης) "Το ενδιαφέρον του συλλέκτη για τα περιφρονημένα, απόκρυφα αντικείμενα συνιστά την πραγματική του δύναμη. Και τον δρόμο προς αυτά τον διανοίγει μόνος του -ο μαρξισμός δεν του έχει υποδείξει παρά μόνον την αφετηρία. Αυτό που χρειαζόταν ήταν ένα πάθος που άγγιζε τα όρια της μανίας. Αυτό το πάθος διαμόρφωσε τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα. Ωστόσο, το κατά πόσο οι αναφορές του στους ανώνυμους καλλιτέχνες, και σε ό,τι αυτοί διέσωσαν με τα ίχνη που άφησαν τα χέρια τους, συμβάλλουν λιγότερο ή περισσότερο στον εξανθρωπισμό της ανθρωπότητας απ' ό,τι η λατρεία του ηγέτη -την οποία φαίνεται να θέλουν να επιβάλουν εκ νέου πάνω της-, αυτό μέλλει, όπως και τόσα άλλα πράγματα που το παρελθόν ματαίως προσπάθησε να μας διδάξει, να μας το μάθει ξανά και ξανά το μέλλον" (Έντουαρντ Φουξ, συλλέκτης και ιστορικός)

Ίσως δεν υπάρχει άλλη γυναίκα που να αφοσιώθηκε με τόση θέρμη στη υπόθεση της επανάστασης και της κοινωνικής δικαιοσύνης όσο η Έμμα Γκόλντμαν. Η φωνή της έρχεται από μακριά, πολύ μακριά -απ' όταν οι άνθρωποι είχαν ακόμα όραμα και ελπίδες, έβλεπαν όλον τον κόσμο σαν λίκνο της αλλαγής και ονειρεύονταν την οικουμενική αδελφοσύνη. (Κατερίνα Σχινά, από τον πρόλογο)