Philosophie

[...] Το μόνο που σίγουρα κατανόησα στο παρελθόν είναι πως η ωφέλεια, η μοναδική στον αγώνα μας για την κατανόηση της Αλήθειας, είναι μονάχα το ταξίδι που κάνουμε για τον προορισμό αυτόν. Όχι ο ίδιος ο προορισμός. Η αδιάκοπη αναζήτηση μιάς βαθύτερης ελευθερίας, που αναδύεται σταδιακά σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού αυτού, ήταν η δύναμη, το θάρρος, η παρηγοριά μου σ’ αυτό το ταξίδι. Και παραμένει μέχρι και τώρα. Σ’ αυτήν και μόνο, άλλωστε, στήριξα τις προσδοκίες μου όλες. Ανάμεσα στο όραμα και τη λογική. Ανάμεσα στην πίστη και τη διάψευση. Ανάμεσα στο όνειρο και την Αλήθεια.

200 σημειώσεις ενός περιπλανώμενου, 200 αποφθέγματα ενός φιλόσοφου της ζωής, ενός βραβευμένου λογοτέχνη, του Βάσου Ηλία Βογιατζόγλου.

Το σύμπαν μας φαίνεται να είναι παράξενα "βιόφιλο", δηλαδή φαίνεται να παρέχει φιλοξενία στη ζωή. Μπορεί άραγε κάτι τέτοιο να θεωρηθεί τύχη, πρόνοια ή σύμπτωση; Σύμφωνα με τον κοσμολόγο Μάρτιν Ρης, η απάντηση εξαρτάται από μια απάντηση σε ένα άλλο ερώτημα που προκύπτει από την περίφημη παρατήρηση του Αϊνστάιν: "Εκείνο που με ενδιαφέρει περισσότερο είναι αν ο Θεός θα μπορούσε να είχε δημιουργήσει τον κόσμο διαφορετικά". Αυτό το συναρπαστικό βιβλίο εξετάζει τις εντυπωσιακές συνέπειες στην περίπτωση που η απάντηση στο προηγούμενο ερώτημα είναι καταφατική. Ο Ρης ερευνά την αντίληψη ότι το σύμπαν μας αποτελεί μέρος ενός τεράστιου "πολυσύμπαντος", ή ενός συνόλου από σύμπαντα, στο οποίο η πλειοψηφία των άλλων συμπάντων δε φιλοξενεί ζωή. Τότε αυτό που ονομάζουμε "νόμοι της φύσης" δε θα είναι παρά τοπικοί εσωτερικοί κανονισμοί που επιβλήθηκαν μετά από τη δική μας Μεγάλη Έκρηξη. Σ' αυτό το σενάριο, η κατοικία μας στο σύμπαν θα είναι ένα ιδιαίτερο, ενδεχομένως μοναδικό σύμπαν, όπου οι κυρίαρχοι νόμοι της φυσικής επέτρεψαν την ανάδυση της ζωής. Ο Ρης αρχίζει εξερευνώντας τη φύση του ηλιακού μας συστήματος και εξετάζοντας μια σειρά άλλων συναφών θεμάτων όπως το αν το σύμπαν μας είναι άπειρο ή όχι. Για παράδειγμα, θέτει ερωτήματα όπως: Πόσο πιθανή είναι η εμφάνιση ζωής; Πόσο αξιόπιστη είναι η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης; Στη συνέχεια εισχωρεί στο μεγάλης κλίμακας μέλλον του σύμπαντος προτού εντοπίσει την αιτιακή αλυσίδα ως την απαρχή του σύμπαντος. Τέλος, καταλήγει σε συμπεράσματα προσπαθώντας να επεξηγήσει την παράδοξη αντίληψη ότι ολόκληρο το σύμπαν μας, που εκτείνεται σε 10 δισεκατομμύρια έτη φωτός προς όλες τις κατευθύνσεις, προέκυψε από μια απειροελάχιστη κουκκίδα. Όπως επιχειρηματολογεί ο συγγραφέας, είναι πιθανό να έχουμε ήδη ενδείξεις από άλλα σύμπαντα. Η μοίρα όμως της έννοιας του πολυσύμπαντος εξαρτάται από την άγνωστη ακόμη θεμελιώδη φύση του χώρου και του χρόνου σε κλίμακες ένα τρισεκατομμύριο τρισεκατομμύρια φορές μικρότερες του ατόμου, στο πεδίο όπου δεσπόζει η κβαντική φυσική της βαρύτητας. Το βιόφιλο σύμπαν θα διαβαστεί και θα ψυχαγωγήσει συμβάλλοντας στη βαθύτερη κατανόηση του κόσμου από όλους εκείνους -επιστήμονες και μη- που εκστασιάζονται από το σύμπαν που κατοικούμε όσο ο ίδιος ο συγγραφέας.

Η Πρόθεση είναι ένα από τα αριστουργήµατα της αγγλόφωνης φιλοσοφίας του 20ού αιώνα. ∆ηµοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1957 και έχει αποκτήσει το κύρος ενός κλασικού έργου της σύγχρονης φιλοσοφίας. Το βιβλίο επιχειρεί να δείξει λεπτοµερώς ότι η φυσική και ευρέως αποδεκτή εικόνα για το τι εννοούµε όταν µιλάµε για την πρόθεση δηµιουργεί άλυτα προβλήµατα και πρέπει να εγκαταλειφθεί. Η πρώτη ελληνική µετάφραση του έργου της Anscombe, από δύο καταξιωµένους καθηγητές φιλοσοφίας, είναι µια ευπρόσδεκτη έκδοση ενός βιβλίου που µε το πέρασµα του χρόνου αποκτά ολοένα και µεγαλύτερη σηµασία. Είναι επίσης η πρώτη έκδοση παγκοσµίως που περιλαµβάνει µια λεπτοµερή σύγκριση των τροποποιήσεων του κειµένου που έκανε η ίδια η Anscombe στις τρεις εκδόσεις του βιβλίου κατά τη διάρκεια της ζωής της.

Σπουδή, κριτικές επισημάνσεις και αναγνώσεις στους: Σπύρο Κυριαζόπουλο, Κώστα Παπαϊωάννου, Κορνήλιο Καστοριάδη, Κώστα Αξελό, Ζήσιμο Λορεντζάτο, Χρήστο Γιανναρά, Στέλιο Ράμφο Ζούμε σε έναν κόσμο όπου εδώ και χρόνια, αν όχι αιώνες, κυριαρχεί μιά συστηματική αγνόηση ή απόρριψη κάθε μεταφυσικής, κάθε πίστης σε αλήθειες που δεν ανήκουν στον άνθρωπο, ούτε απορρέουν από αυτόν. Μιά τέτοια κατάσταση μηδενίζει κάθε σημασία αυτού που λέγεται "υπέρβαση εαυτού", κάθε δυνατότητα πραγματική συνάντησης, γνωριμία και συνομιλίας με τον συνάνθρωπο, κάθε μέθεξης. Ο σύγχρονος άνθρωπος αδιαφορεί για το μυστήριο της ζωής, ενώ συνδυάζει τον γιγαντισμό του με αυτοκαταξίωση. Ποιό χώρο και ποιό χρόνο μπορεί να βρει αυτός ο άνθρωπος, εν μέσω εργασιομανίας και χρηματομανίας, απέραντης σπατάλης και καταναλωτισμού, μιας καταπληκτικής αγοραίας πλεκτάνης που παρασύρει όλο και περισσότερο, ειδικά τις νεώτερες γενιές, στο σκοτάδι και όπου ο άνθρωπος πολτοποιείται εν μέσω του κυκεώνα της λεγόμενης πραγματικότητας;

Tα 16 κείμενα αυτού του τόμου, δοκίμια πλαστά σύμφωνα με τον συγγραφέα τους, υπό τον τίτλο "Πρώτο Ελάχιστο Ημερολόγιο", θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως το αποκορύφωμα της παρωδίας. Σχόλια των ηθών, της ηθικής, ξεσπάσματα ενός διεισδυτικού νου που η επικαιρότητα τον κάνει να παρωδεί, ίσως και να χλευάζει. Πρόκειται για κείμενα-κανονικές ασκήσεις λογοτεχνικής παραποίησης, τα οποία αναγκάζουν τον αναγνώστη τους να δει με τη δέουσα καχυποψία κάποια πράγματα που μερικές φορές γίνονται πολύ στα σοβαρά. Κι η θεώρηση αυτή αποδεικνύεται αφάνταστα ανακουφιστική, γιατί μια από τις πρώτες και ευγενέστερες λειτουργίες των μη σοβαρών πραγμάτων είναι να ρίχνουν τη σκιά της δυσπιστίας στα υπερβολικά σοβαρά πράγματα - που είναι ακριβώς η σοβαρότερη λειτουργία της παρωδίας!

Το δοκίμιο αυτό είναι μέρος της "Πολιτικής του χρόνου", ενός πολυσχιδούς φιλοσοφικού, κοινωνιολογικού αλλά και φιλολογικού έργου του Peter Osborne, σχετικά με τον μοντερνισμό και τα κινήματα της Avant-Garde. Ο συγγραφέας επιχειρεί να ερμηνεύσει την αντοχή και τη διάρκεια του όρου "μεταμοντέρνο" στη σύγχρονη θεωρία, και υποστηρίζει πως πρέπει να αναζητούμε μια φιλοσοφική ερμηνεία, η οποία θα μας δώσει απαντήσεις στην παραδοξότητα της διερώτησης για ποιο λόγο τόσο διαφορετικοί στοχαστές, όπως ο Μπένγιαμιν, ο Χάιντεγγερ, ο Φουκώ, ο Χάμπερμας κ.ά. τίθενται κάτω από την ομπρέλα του μεταμοντέρνου.

Τι μπορεί να σημαίνει να είναι κανείς συντηρητικός στην εποχή που αρχηγός των συντηρητικών είναι ο Μπόρις Τζόνσον; Σε μια εποχή που η έννοια της «κληρονομιάς» (πολιτιστικής, θρησκευτικής και πολιτικής) απορρίπτεται τόσο συχνά; Τι μπορούν και τι δεν μπορούν να συνεισφέρουν οι συντηρητικοί στη δημόσια συζήτηση που δεν θα απορριφθεί ως καθαρή νοσταλγία ή μισαλλοδοξία; Σε αυτό το εξαιρετικά προσωπικό και έξυπνο βιβλίο, ο διάσημος φιλόσοφος Ρότζερ Σκρούτον, βασιζόμενος στη δική του εμπειρία, υποστηρίζει πως μπορεί μεν η ανθρωπότητα να επιβιώσει εν πλήρει απουσία της «συντηρητικής προοπτικής», σίγουρα όμως δεν θα ευδοκιμήσει.

Πώς να τα πηγαίνουμε καλά με τους άλλους; Πώς να σταθούμε απέναντι στο πένθος; Πώς να αντιμετωπίζουμε τις ατέλειες και τα λάθη μας; Πώς να μη μας παρασύρει η δύναμη της συνήθειας; Πώς να σκεπτόμαστε και να συναισθανόμαστε; Πώς να χαιρόμαστε; Αυτά είναι μερικά από τα πολλά ερωτήματα που τίθενται στη ζωή μας. Το ερώτημα «Πώς να ζούμε» απασχόλησε ιδιαίτερα τον Μισέλ ντε Μοντέν, ο οποίος δεν προσφεύγει στη φιλοσοφία ή στη μυθοπλασία για να συνάγει μαθήματα ζωής, αλλά στην αυτοπαρατήρηση. Παρατηρεί και καταγράφει προσεκτικά τον εαυτό του: τις επιθυμίες του, τις πράξεις του, τα συναισθήματα και τις σκέψεις του. Είναι, θα λέγαμε, ανθρωπολόγος του εαυτού του. Εξερευνώντας με απλό, καθημερινό τρόπο την ενδοχώρα του, είναι σαν να περιγράφει τον καθέναν μας, εξερευνώντας το ενιαίο της ανθρώπινης εμπειρίας πίσω από την πολλαπλότητα. «Διαβάζοντας τον Μοντέν, ανακαλύπτω τον εαυτό μου», είχε πει ο Πασκάλ. Ο Μοντέν δεν δημιουργεί ένα σύστημα σκέψης· γράφει δοκιμάζοντας τη σκέψη του, εξ ου και ο όρος «δοκίμια» που καθιέρωσε. Το βιβλίο ανήκει στη σειρά φιλοσοφικών κειμένων «Στοχαστικός βίος» που διευθύνει ο Χαρίδημος Κ. Τσούκας.

Ο Ώστιν ανέλυσε πρώτος, στο How to do things with words, ένα κλασικό βιβλίο της φιλοσοφίας του εικοστού αιώνα, την πρακτική διάσταση του ίδιου του λόγου -τους λόγους που οι ίδιοι είναι έργα. Όταν υποσχόμαστε, όταν ορκιζόμαστε, όταν διατάσσουμε, προειδοποιούμε, στοιχηματίζουμε... δεν περιγράφουμε αλλά πράττουμε, δεν αποτυπώνουμε ένα πράγμα, αληθώς ή ψευδώς, αλλά κάνουμε, παράγουμε ένα πράγμα, εύστοχα ή άστοχα. Η παρούσα σχολιασμένη μετάφραση αποτελεί ένα είδος άθλου όσον αφορά τη μεταφορά στα ελληνικά αναλύσεων της αγγλικής καθομιλουμένης -δεδομένου μάλιστα ότι την ανάλυση της καθημερινής γλώσσας θεωρούσε ο Ώστιν απαραίτητο έργο της φιλοσοφίας- αλλά και όσον αφορά την απόδοση μιας σειράς νεότευκτων όρων. Όπως δείχνει και το εκτενές επίμετρο του Χάρη Χρόνη, αυτό το βιβλίο καταγράφει ταυτόχρονα μια υποδειγματική μεθοδική διαδικασία. Εφόσον η επιτελεστική διάσταση δεν μπορεί εν τέλει να απομονωθεί από την διαπιστωτική, ο Ώστιν προσφεύγει στην τριχοτόμηση λεκτικό-ενδολεκτικό-περιλεκτικό, προχωρώντας έτσι σε μια καλά θεμελιωμένη "αλλαγή παραδείγματος", η οποία δεν καταργεί το αρχικό πλαίσιο, αλλά το εντάσσει σε ένα άλλο ευρύτερο, κάτι που θα μπορούσε να ιδωθεί ως πρότυπο για την ορθολογική αλλαγή εννοιολογικών πλαισίων γενικά.

Ο Μαρσέλ Προυστ, συγγραφέας του "Αναζητώντας το χαμένο χρόνο", ενός από τα σπουδαιότερα και εκτενέστερα έργα του 20ού αιώνα, υπήρξε μια από τις ανεκτίμητες αυθεντίες ως προς το πώς μπορούμε να ζήσουμε βίο πλουσιότερο, ευτυχέστερο και πιο επιτυχημένο. Αν και ο ίδιος σπανίως ήταν ευτυχής, το "Πώς ο Προυστ μπορεί να αλλάξει τη ζωή σου" αποτελεί μια καταπληκτική μελέτη που μας δείχνει πώς μπορούμε να επωφεληθούμε από το έργο του. Το βιβλίο αυτό δίνει την εικόνα του Προυστ καλύτερα από αναρίθμητες βιογραφίες. Γραμμένο με την κομψότητα και το χιούμορ που χαρακτηρίζουν τα βιβλία του Αλαίν ντε Μποττόν, αποτελεί ένα έξοχο βιογραφικό σκαρίφημα μιας από τις σαγηνευτικότερες μορφές της λογοτεχνίας και μια πνευματώδη σπουδή στη φιλολογική κριτική. Βασισμένος στα πιο συνηθισμένα παράπονα για την καθημερινή ζωή, ο Αλαίν ντε Μποττόν αποκαλύπτει τις σκέψεις του Προυστ για θέματα όπως: -Πώς να αναζωογονήσεις μια σχέση, -Πώς να επιλέξεις καλό γιατρό, -Πώς να απολαύσεις τις διακοπές, -Πώς να επωφεληθείς από κάτι που σε βασανίζει, -Πώς να κάνεις πολλούς φίλους, -Γιατί δεν πρέπει να διαβάζεις πολλά βιβλία, -Γιατί δεν πρέπει να πλαγιάσεις ποτέ με κάποιον ή κάποια στο πρώτο ραντεβού, -Γιατί να μην ψωνίζεις ρούχα βιαστικά. Απ' όλα αυτά προκύπτει μια ολοζώντανη προσωπογραφία εκείνου του εκκεντρικού αλλά βαθύτατα συμπονετικού ανθρώπου που βασίζεται στις επιστολές, στα δοκίμια και στα λογοτεχνικά έργα του. Παρά τη φήμη του ως ανθρώπου που πέρασε τη ζωή του σ' ένα δωμάτιο με μονωμένους τοίχους, ο Προυστ είχε να προσφέρει σοφία σχετικά με τα εγκόσμια και υποστήριζε πως, αν του δινόταν η ευκαιρία, θα μπορούσε να πει ακόμη και στον Σουάν πώς να κερδίσει την Οντέτ.