Ελληνισμός-Λαογραφία

Δέκα-οχτώ κείμενα για τον υπόκοσμο

Η νεότερη Ελλάδα καταλαμβάνει ιδιάζουσα θέση στο δυτικό φαντασιακό, τοποθετούμενη στο κέντρο του, ως άμεσος κληρονόμος του κλασικού παρελθόντος, και ταυτόχρονα στην περιφέρειά του, ως ένα σύγχρονο κράτος με μικρή επιρροή στην τρέχουσα παγκόσμια σκηνή. Ο Γιάννης Χαμηλάκης διερευνά μια παραμελημένη πτυχή αυτού του φαινομένου: την αμοιβαία και αδιάλειπτη συγκρότηση των υλικών εκφάνσεων της αρχαιότητας, της αρχαιολογικής πρακτικής και του εθνικού φαντασιακού. Επίκαιρο όσο ποτέ στη σημερινή συγκυρία, το Έθνος και τα ερείπιά του εστιάζει στη δύναμη και την επίδραση της υλικότητας και πραγματεύεται θέματα όπως ο ρόλος των αρχαιοτήτων και της αρχαιολογίας στη διαμόρφωση του ελληνικού έθνους και την ίδρυση του ελληνικού εθνικού κράτους οι δεσμοί μεταξύ αποικιοκρατικού και εθνικού φαντασιακού η αρχαιολογική κατασκευή μνημειοποιημένων τοπίων όπως η Ακρόπολη ο καίριος ρόλος σημαντικών εθνικών αρχαιολόγων, όπως του ανασκαφέα του λεγόμενου τάφου του Φιλίππου Β' της Μακεδονίας, Μανόλη Ανδρόνικου ο ρόλος τον οποίο διαδραμάτισε η αρχαιολογία στη δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά η χρησιμοποίηση της κλασικής αρχαιότητας στο αναμορφωτικό εγχείρημα της Μακρονήσου και η διαμάχη για τα μάρμαρα του Παρθενώνα. "Δεν χωράει αμφιβολία ότι το Έθνος και τα ερείπιά του θα καταστεί απαραίτητο ανάγνωσμα για όσους ενδιαφέρονται για τις βαθύτερες κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις της ιστορίας της αρχαιολογίας [...] Ο Χαμηλάκης μας δίνει την πλέον οξυδερκή και διεισδυτική ανάλυση του νεωτερικού κοινωνικού πλαισίου της ελληνικής αρχαιολογίας απ' όσες έχουν γραφτεί μέχρι σήμερα, παρέχοντας συγχρόνως ένα πολύτιμο υπόδειγμα για όσους σκοπεύουν να επιδοθούν σε ανάλογες έρευνες οπουδήποτε αλλού σιον κόσμο" (Niel Silberman, American Anthropologist) "[...] Ο Χαμηλάκης επιχειρεί να μας κάνει να δούμε μέσα από νέο πρίσμα το έθνος, τα ερείπιά του, και τη μεταξύ τους σχέση, και το κατορθώνει με εντυπωσιακό τρόπο" (Roderick Beaton, Times Literary Supplement) Το Έθνος και τα ερείπιά του έχει τιμηθεί με το Βραβείο Edmund (2009) και είχε συμπεριληφθεί στη βραχεία λίστα (8 τίτλοι) του Βραβείου Runciman 2008.

Είναι λοιπόν πιο φρόνιμο στο σημερινό στάδιο της έρευνας, που απαιτεί, πριν από την οποιαδήποτε απόπειρα γενικής θεωρίας, την επιστημονική διερεύνηση κάθε έθνους χωριστά, να πάρουμε για βάση της ιστορικής ανάλυσης που αφορά τον Νέο Ελληνισμό την άμεσα αισθητή εικόνα που δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο ένα συντελεσμένο έθνος: μια διαμορφωμένη σταθερή κοινότητα ανθρώπων με συνείδηση ότι αποτελεί ένα ενιαίο και αλληλέγγυο σύνολο με δική του πολιτισμική φυσιογνωμία και ψυχοσύνθεση, με κοινά υλικά και πνευματικά συμφέροντα και με σταθερά εκφρασμένη βούληση ή τάση πολιτισμικής ή πολιτικής αυτονομίας, που μπορεί να φτάσει ως την απαίτηση κρατικής ανεξαρτησίας. Η γενική αυτή εικόνα ενός συντελεσμένου έθνους χρειάζεται την ιστορική της εξήγηση, γιατί βέβαια κανένας πλέον σοβαρός μελετητής δεν ικανοποιείται με τις ρομαντικές αντιλήψεις που παρουσίαζαν το έθνος ως κάποια υπερβατή οντότητα δεδομένη από τα πριν, εκτός τόπου και χρόνου, έκφραση μιας φυλή ή, το πολύ, ενός συνόλου συγγενικών φύλων, ή ενός μεταφυσικού "λαϊκού πνεύματος", μιας "ψυχής"· ούτε αρκείται στη διαπίστωση ότι το βασικό χαρακτηριστικό της εθνικής ενότητας είναι η κοινή βούληση των ατόμων που το απαρτίζουν. Η δημιουργία της κοινής αυτής βούλησης υπακούει σε κάποια ιστορική νομοτέλεια και βρίσκεται σε στενή εξάρτηση με του κοινωνικούς παράγοντες που κινούν την ιστορία.

Ένας συγγραφέας παρατηρεί το θέαμα του κόσμου. Βρισκόμαστε στα χρόνια της ευημερίας. Όμως εκείνος βλέπει τη φύση να ρημάζει, τον άνθρωπο να αποξενώνεται από τον άλλον άνθρωπο, το κυνήγι του χρήματος να διαβρώνει το νόημα της κοινής ζωής, έχοντας καταντήσει αυτοσκοπός. Και αποζητά τόν διάλογο μ' εσένα, αναγνώστη: αυτόν ξεκινά το βιβλίο που κρατάς. Τα χρόνια περνούν και μια πρωτόγνωρη οικονομική κρίση τσακίζει την Ελλάδα, ενώ εκείνος γράφει ακόμα το βιβλίο του. Άραγε όσα συλλογιόταν έχουν γίνει ανεπίκαιρα; Η πιό επίκαιρα από ποτέ; Μήπως, για να καταλάβουμε τί μας συμβαίνει σήμερα, πρέπει να ρωτήσουμε το χθες; Μήπως ή "κρίση" δεν είναι μόνο ελληνική άλλα ευρωπαϊκή και παγκόσμια, ούτε μόνο οικονομική άλλα ριζικά ανθρωπολογική; Μήπως χρειάζεται να ξανασκεφτούμε από την αρχή τα πράγματα του κόσμου και τις λέξεις, πού τα ονομάζουν; (Αυτή δεν είναι ή δουλειά της λογοτεχνίας;) Και πρώτα απ' όλα να ξανακερδίσουμε το χαμένο νόημα της λέξης "οικονομία", σ' έναν καιρό όπου "οίκος" μας έχει γίνει ή οικουμένη και "νόμος" της ή "ανομία"; Και, αν το κατορθώναμε, δεν θα απαντούσαμε καλύτερα στο ζητούμενο του σημερινού Έλληνα, στο "ζητούμενο του άνθρωπου"; Γ.Κ.

Το δοκίμιο αυτό είχε ολοκληρωθεί, σε μεγαλύτερη έκταση και μέσα σε ευρύτερη συνθετική τοποθέτηση, πριν από αρκετό καιρό. Λόγοι περιστασιακοί -περίοδος Χούντας κλπ.- δεν επέτρεψαν τότε την δημοσίευσή του. Μια εντελώς συνοπτική παρουσίαση της κεντρικής ιδέας του είχε δει το φως το 1974 στον 10ο τόμο της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών (σ. 366-7) την οποία μπορεί ο αναγνώστης να αναζητήσει τώρα στο τέλος του δοκιμίου.

ο σατιρικό περιοδικό των Ιωαννίνων Καραβίδα, που κυκλοφόρησε στις αρχές τις δεκαετίας του 1870, γίνεται αφετηρία ενός ταξιδιού στο χώρο και το χρόνο, περιλαμβάνοντας σταθμούς στην Κεντρική Ευρώπη, τα οθωμανικά Βαλκάνια, την Κωνσταντινούπολη, την Αθήνα και τις πόλεις-λιμάνια της νοτιοανατολικής Μεσογείου, Τα Ιωάννινα, ως ένα πολυεθνοτικό-πολυπολιτισμικό αστικό κέντρο των δυτικών επαρχιών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τη δεδομένη περίοδο βρέθηκαν στο επίκεντρο σημαντικών κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και εν γένει πολιτισμικών μεταβολών. Μέσα από το λόγο του συντάκτη της Καραβίδας, Κωνσταντίνου Αραβαντινού (με το ψευδώνυμο Ιωνάς), προβάλλονται όψεις της τοπικής λογιοσύνης, των κυρίαρχων θεσμών-συμβόλων, καθώς και της νοοτροπίας και καθημερινότητας των κατοίκων.
Οι αστικές ψυχαγωγικές αντιλήψεις και πρακτικές και ιδιαίτερα οι ανάλογες εξωτερικές επιρροές, με σημείο αναφοράς τη μουσική και το χορό, συνιστούν το επίκεντρο της αφήγησης, με αφορμή την περιγραφή των παραστάσεων ενός σκανδαλιστικού, για τα ήθη της εποχής, βοημικού θιάσου καφέ σαντάν. Η ιστορική εθνομουσικολογική θεώρηση των ερευνητικών δεδομένων, υπό το πρίσμα μιας μικροϊστορικής προσέγγισης, αναπτύσσεται σε συνδυασμό με συναφείς διεπιστημονικές γλωσσολογικές, κοινωνιολογικές, θεατρολογικές, και ανθρωπολογικές πτυχές.

ρειαζόμαστε άραγε ένα ακόμη βιβλίο για τον Καραγκιόζη;… Ασφαλώς όχι, αν πρόκειται για ένα ακόμη γυαλιστερό λεύκωμα, σχεδιασμένο να φέρει στα αστικά σαλόνια μας μια ζωηρόχρωμη πινελιά γραφικής λαϊκής τέχνης. Ασφαλώς όχι επίσης, αν πρόκειται για μια ακόμη βαρύγδουπη μελέτη, σχεδιασμένη να αποκαλύψει την καταγωγή των γελοιογραφικών τύπων του μπερντέ από τις αριστοφανικές κωμωδίες ή από τα Ελευσίνια Μυστήρια.

Αυτό που χρειαζόμαστε όμως οπωσδήποτε είναι κάποιου διαφορετικού είδους μελετήματα που θα νοιάζονται να ερευνήσουν το φαινόμενο της απροσδόκητης άνθησης του θεάτρου σκιών στην Ελλάδα του 20ού αιώνα, που θα επιχειρούν να λύσουν το γρίφο της εισβολής και διάδοσης ενός προνεωτερικού καλλιτεχνικού θεσμού στα εδάφη μιας κοινωνίας παραδομένης ολόψυχα, από ένα σημείο και πέρα, στα οράματα του αστικού εκσυγχρονισμού κι εξευρωπαϊσμού.

Η συλλογιστική που αναπτύσσεται στις σελίδες του τόμου αυτού επιχειρεί ακριβώς να εντάξει το εγχώριο λαϊκό θέατρο στην ευρύτερη ιστορική συγκυρία του Ανατολικού Ζητήματος και των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ, της αναδιάταξης των νοτιοανατολικών συνόρων της Ευρώπης στα χρόνια που εγκυμονούσαν τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους. Και δοκιμάζει να παρακολουθήσει βήμα προς βήμα την πορεία ενός λαού που κινήθηκε από την εργαστηριακή προς την εργοστασιακή παραγωγή ψυχαγωγίας για τις αταξικές μάζες θεατών κι αναγνωστών μιας αγοράς που έτεινε πλέον προς το φαινόμενο που συνήθως καλύπτουμε με τον ακαλαίσθητο αλλά τόσο χρήσιμο όρο της «παγκοσμιοποίησης».

Το βιβλίο αυτό περιέχει τον βασικό κορμό από το ιστορικό και φιλολογικό έργο του Δημήτρη Χατζή. Έργο στις παρυφές της λογοτεχνικής του δημιουργίας, που όμως αποτελεί υφάδι και δομικό στοιχείο της δημιουργίας αυτής.

Ακολουθώντας τις δραματικές τύχες της ελληνικής αριστεράς, από την Κατοχή και τον Εμφύλιο μέχρι την εικοσιπενταετή του εξορία, ο Χατζής επεξεργάστηκε με όλες του τις δυνάμεις την υπέρβαση του διλήμματος: απελευθέρωση από το ορθόδοξο κομματικό δόγμα αφενός, διαμόρφωση μιας νέας συγκροτημένης και συλλογικής δημιουργικότητας αφετέρου. Στο μεταίχμιο αυτό, κεντρικό του μέλημα ήταν η διερεύνηση του προβλήματος της συνέχειας του Νέου Ελληνισμού.

[...] Στον τόμο αυτό περιλαμβάνονται δεκαεννιά κείμενα, από το 1957 ως το 1980. Κεντρικό -δομικό- στοιχείο του αποτελούν οι τέσσερις ανέκδοτες διαλέξεις του 1979 με θέμα "Το πρόσωπο του νέου Ελληνισμού", απ' όπου και ο τίτλος του τόμου. Απ' τα δεκαεννιά κείμενα τα δέκα είναι άρθρα σε περιοδικά ή εφημερίδες, ευρύτερου πολιτικού χαρακτήρα. Επτά είναι κείμενα ανοιχτών διαλέξεων κατά τη μεταπολίτευση, και δύο είναι κείμενα περισσότερο επιστημονικά. Βασικός λόγος ύπαρξής τους είναι η διατύπωση ενός λόγου που επιχειρεί να διαφωτίσει, να συνδεθεί με την ιστορική πραγματικότητα, να ενεργοποιήσει δημιουργικές αντιδράσεις και συνειδήσεις. Ένας λόγος που αναζητεί με πάθος ένα νέο τρόπο σύνδεσης της ιστορίας με την ιδεολογία και την κοινωνία, σε μια μεταπολίτευση με πήλινα πόδια.
[...]

[...] Το μάζεμα της συλλογής έγινε, μαθαίνομε, στην αρχή του αιώνα (1901-1904), το δημοσίευμα στο τέλος (1998). Το μάζεμα του παππού Σ.Β. Κουγέα -κάπου μια γενιά πριν από τα "Μανιάτικα μοιρολόγια και τραγούδια" του Πασαγιάνη- το δημοσίευμα από τον εγγονό Σ.Β. Κουγέα. Με τα ίδια αρχικά Σ.Β.Κ. και οι δυο τους. Βενετσάνος ο πατέρας του πρώτου, Βενετσάνος ή Βενέτης ο πατέρας του δεύτερου. [...] Ο παππούς Σ.Β. Κουγέας, μαθητής του Νικολάου Πολίτη, μάζεψε τη συλλογή με προτροπή του δασκάλου του -ανάμεσα, είπαμε, 1901-1904- και δύο χρόνια προτού πεθάνει πολύχρονος, αφιέρωσε "Εις την ιεράν σκιάν του διδασκάλου μου Νικολάου Πολίτου" την έκδοση του Νικήτα Νηφάκη "Μανιάτικα ιστορικά στιχουργήματα" (1964) αποστερνό δημοσίευμά του.
Μου είναι σήμερα μεγάλη χαρά να προβοδίζω ή να ξεβγάλω στο δρόμο του -παιδί χαμένου αδερφικού φίλου μου- το καινούριο αυτό κλωνάρι μιας τέτοιας ρίζας τρανής.

Ζήσιμος Λορεντζάτος
Κηφισιά, Φλεβάρης 1998

[...] Οι απόψεις που εκθέτω στην παράγραφο 28 προήρχοντο από όσα είχα διαβάσει, ως τότε, για το ελληνικό θέατρο σκιών. Στην Ελλάδα έχουν δημοσιευτεί πολλές σχετικές μελέτες. Δεν έχω άμεσα ενδιαφέροντα γι' αυτό το αντικείμενο. Διερευνώ τα προβλήματα του ελληνικού υποκόσμου. Μια από τις σημαντικότερες φιγούρες του ελληνικού θεάτρου σκιών είναι ο Σταύρακας - πρόκειται για μια τυποποιημένη συμπύκνωση ενός ανθρώπου του υποκόσμου. Ακολουθόντας την φιγούρα του Σταύρακα έπεσα μέσα σε μιαν ανεξερεύνητη περιοχή του ελληνικού θεάτρου σκιών. Γρήγορα κατάλαβα πως δεν πρόκειται να βρω απαντήσεις στα ειδικά βιβλία. Αναγκάστηκα να στραφώ σε άλλες πηγές: στις εξηγήσεις των καραγκιοζοπαιχτών, στις συλλογές φιγούρων, και, στα κείμενα όπου υπήρχαν έμεσες και σποραδικές πληροφορίες για τον υπόκοσμο και το θέατρο σκιών της Ελλάδος". [...]