Πλούταρχος

Εκείνος που έγραψε το εγκώμιον του Αλκιβιάδη δια την νίκη του στην ιπποδρομία της Ολυμπίας, είτε ο Ευριπίδης ήταν -όπως οι πολλοί πιστεύουν- είτε κάποιος άλλος, Σόσσιε, λέγει ότι δια την επιτυχίαν ενός ανθρώπου απαιτείται προ παντός να ανήκη εις περίφημον πόλιν. Εγώ όμως για κείνον, που πρόκειται να σημειώση στη ζωή πραγματικήν επιτυχίαν, της οποίας η βάσις εξαρτάται κυρίως από το ήθος και την διάθεσιν, νομίζω ότι δεν διαφέρει καθόλου το να κατάγεται από άδοξον και ταπεινή πατρίδα, από το να έχη γεννηθή από ταπεινή και αμόρφωτη μητέρα. Διότι είναι γελοίον να νομίζη κανείς ότι η Ιουλίς, που είναι μικρόν μέρος της όχι μεγάλης νήσου Κέω, και η Αίγινα, την οποίαν κάποιος Αθηναίος έλεγε (στους συμπολίτες) ότι πρέπει να αφαιρέσουν ως τσίμπλαν (από το μάτι) του Πειραιώς, ημπορούν να παρουσιάσουν καλούς ηθοποιούς και ποιητάς, όχι δε και άνδρα δίκαιον και ικανόν και συνετόν και μεγαλόψυχον.
Και αι μεν άλλες τέχνες, που αφορούν εργασίαν ή απόκτησιν δόξης, είναι επόμενον να μη προοδεύουν εις τας αδόξους και ταπεινάς πόλεις. Η αρετή όμως ως ισχυρόν και διαρκές φυτόν, είναι φυσικόν να ριζώνη σε κάθε τόπο, προσηλουμένη σε κάθε χρηστόν χαρακτήρα και φιλόπονον ψυχήν.
Δια τούτο και ημείς, αν υστερούμεν κατά τι ως προς την ορθήν κρίσιν και τον τρόπον του βίου, δεν θα αποδώσωμεν τούτο εις την μικρότητα της πατρίδος μας (2), αλλά εις ημάς τους ιδίους.
Εκείνος όμως που έχει σκοπόν να συγγράψη κάτι ή να γράψη ιστορίαν όχι εκ του προχείρου ούτε από ιδίαν αντίληψιν, αλλά με βάσιν ως επί το πλείστον ξένα στοιχεία και διεσπαρμένα εις διαφόρους πραγματείας, πρέπει πράγματι να ανήκη πρώτον και προ πάντων εις πόλιν περίφημον και φιλόκαλον και πολυάνθρωπον, ώστε έχων αφθονίαν παντός είδους βιβλίων και αντιλαμβανόμενος εξ ακοής και πληροφορούμενος δι' ερεύνης όσα διέφυγαν μεν τους συγγραφείς, διεσώθησαν όμως εις την μνήμην των ανθρώπων και θεωρούνται δια τούτο πιο αξιόπιστα, να καταστήση το έργον του όχι ελλιπές πολλών και αναγκαίων. [...]

Ο Πλούταρχος γεννήθηκε στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας γύρω στο 46 μ.Χ. Σπούδασε στην Αθήνα φιλοσοφία, ρητορική και μαθηματικά. Ταξείδεψε πολύ στην Ελλάδα, κι' ακόμα πήγε στην Αλεξάνδρεια και στη Ρώμη. Οι συμπολίτες του στη Χαιρώνεια του ανάθεσαν πολλά δημόσια αξιώματα, έγινε «Επώνυμος Άρχων» και ίσως «Βοιωτάρχης».
Το ογκώδες συγγραφικό έργο του Πλουτάρχου χωρίζεται στο ιστορικό και το φιλοσοφικό. Το ιστορικό είναι οι «Βίοι Παράλληλοι» και το φιλοσοφικό τα «Ηθικά».
Οι Παράλληλοι βίοι, 50 στο σύνολό τους, είναι βιογραφίες ενδόξων πολιτικών και στρατιωτικών ανδρών της Αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης.
Τα Ηθικά, είναι πραγματείες με φιλοσοφικό κυρίως περιεχόμενο.
Ο Πλούταρχος χρησιμοποίησε αναρίθμητες πηγές, ελληνικές και λατινικές, και βέβαια τους έγκριτους ιστορικούς Ηρόδοτο, Θουκυδίδη, Ξενοφώντα. Δεν έγραψε «ιστορία» με την αυστηρά επιστημονική έννοια του όρου επειδή όμως η ιστορική επιστήμη έχει πολλά να ωφεληθεί από την περιγραφή του ανθρώπινου χαρακτήρα, από τις πράξεις και τα ελατήρια των μεγάλων ανδρών και από την ψυχολογία των λαών, ο Πλούταρχος θα αποτελεί στους αιώνες ανεξάντλητη ιστορική πηγή.

Αυτά λοιπόν είναι όσα μας εφάνηκαν άξια να μνημονευθούν από τα ιστορούμενα για τον Μάρκελλο και τον Πελοπίδα. Οι χαρακτήρες τους και οι συνήθειές τους είχαν κατά ένα τρόπο εφάμιλλα τα κοινά τους σημεία, γιατί και οι δυο τους υπήρξαν και γενναίοι και φίλοι των μεγάλων έργων και βίαιοι στις εκδηλώσεις τους και υψηλόφρονες και κατά τούτο μονάχα φαίνεται ότι διαφέρουν, ότι ενώ ο Μάρκελλος έκανε σφαγές σε πολλές πολιτείες που εκυρίευσε, ο Πελοπίδας και ο Επαμεινώνδας σε καμμιά περίπτωση δεν εσκότωσαν κανένα ύστερα από τη νίκη τους, ούτε καταδικάσανε σε εξανδραποδισμό τους κατοίκους των νικημένων πόλεων. Λένε μάλιστα πώς ούτε τους Ορχομενίους θα μεταχειρίζονταν οι Θηβαίοι όπως τους μεταχειρίσθηκαν, αν ήσαν παρόντες εκείνοι. Όσο για τα κατορθώματά τους, μεγάλες και αξιοθαύμαστες ήσαν οι κατά των Κελτών επιτυχίες του Μαρκέλλου που με τους λίγους ιππείς που είχε γύρω του, απέκρουσε ολόκληρη δύναμη από πεζικό μαζί και ιππικό, γεγονός από τα σπάνια στα χρονικά των επιτυχιών άλλων στρατηγών, σκοτώνοντας μάλιστα και τον ηγεμόνα των αντιπάλων, ενώ ο Πελοπίδας σε ανάλογη επιχείρηση απέτυχε και σκοτώθηκε από τον τύραννο πριν προλάβη να δράση. Αλλά σ' αυτά βέβαια μπορούμε να αντιπαραθέσωμε τις μάχες των Λεύκτρων και των Τεγυρών, τους πιο περίλαμπρους και σπουδαίους αγώνες του. Κατόρθωμα του Μαρκέλλου μυστικά προετοιμασμένο με ενέδρα δεν έχομε για να το παραβάλωμε με το κατόρθωμα του Πελοπίδα, όταν γύρισε από τη φυγή και σκότωσε τους τυράννους στη Θήβα· γιατί πραγματικά εκείνο το έργο φαίνεται πολύ υπέρτερο από όσα γίνηκαν ποτέ κρυφά και με απάτη. Φοβερός και τρομερός πολεμούσε τους Ρωμαίους ο Αννίβας, καθώς σχεδόν και οι Λακεδαιμόνιοι τότε τους Θηβαίους. Κι' όσο γι' αυτούς, είναι βέβαιο πώς νικήθηκαν από τον Πελοπίδα στις μάχες των Τεγυρών και των Λεύκτρων, ενώ τον Αννίβα ο Μάρκελλος ούτε μία φορά δεν τν νίκησε, καθώς λέει τουλάχιστον ο Πολύβιος, αλλά φαίνεται ότι ο άνθρωπος αυτός έμεινε ανίκητος ως τότε που παρουσιάστηκε ο Σκηπίων.

Μια "σωκρατική" συζήτηση, από τα πιο ζωντανά έργα του μεγάλου ηθικοφιλόσοφου της μετακλασικής περιόδου (50-125 π. Χ.), για τα πλεονεκτήματα του Έρωτα μεταξύ των δύο φύλων σε σύγκριση με τον ομοφυλοφιλικό έρωτα. Πρόκειται στην ουσία για μια αναίρεση του πλατωνικού προτύπου, παρότι και ο Πλούταρχος δέχεται τον Έρωτα ως μία δύναμη που μπορεί να μας οδηγήσει από τον αισθητό κόσμο σε υψηλότερες σφαίρες.

Η βασική ιδέα του έργου αφορά στην ικανότητα του ανθρώπου να αντιμετωπίζει τις αντίξοες συνθήκες στη ζωή του. Ο Πλούταρχος υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο είδος ζωής στο οποίο δεν είναι παρούσα η λύπη, δεδομένου ότι η λύπη και οι στενοχώριες είναι καταστάσεις σύμφυτες με τη ζωή και δεν έχουν να κάνουν με την κοινωνική θέση κάποιου, τη μόρφωση, τα χρήματα ή με την επιλογή κάποιου άλλου τρόπου ζωής. Εκείνο που πραγματικά έχει σημασία είναι να κυριαρχήσουν στη ζωή του ανθρώπου η φρόνηση και η λογική, καθώς μόνο έτσι ο άνθρωπος μπορεί να οδηγηθεί σε μια ευχάριστη ζωή. Δηλαδή όχι με το να αδιαφορεί για όσα κάθε φορά του συμβαίνουν, αλλά με το να μπορεί να ελέγχει τα συναισθήματά του με το λογικό και να χρησιμοποιεί το καθετί που συμβαίνει, ακόμη κι αν αυτό είναι κάτι αρνητικό, για δικό του συμφέρον. Επιπροσθέτως, υποστηρίζει, δεν θα πρέπει να έχουμε τον νου μας στραμμένο σε όσα δυσάρεστα μας συμβαίνουν, αλλά να σκεφτόμαστε τα θετικά που προσφέρει η ζωή, ακόμη και όταν συμβαίνουν καταστάσεις που μας προκαλούν θλίψη. Όσα έχουμε στη ζωή μας, όσο μικρά και ασήμαντα κι αν θεωρούμε ότι είναι, μπορούν να μας κάνουν ευτυχισμένους. Η αφορμή για την ευτυχία, θα πει ο Πλούταρχος, βρίσκεται μέσα μας. Θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι στη ζωή ενδέχεται να μας συμβούν πολλά απροσδόκητα και άσχημα γεγονότα, όπως, για παράδειγμα, το να αρρωστήσουμε σοβαρά, να χάσουμε την περιουσία μας ή να χάσουμε κάποιο αγαπημένο μας πρόσωπο. Ωστόσο η ευτυχία δεν είναι αποτέλεσμα εξωτερικών παραγόντων, αλλά εδράζεται στην ψυχή του ανθρώπου. Με το λογικό –και την αυτογνωσία– ο άνθρωπος κατανοεί τον ταραχώδη χαρακτήρα της ζωής, είναι ευγνώμων για όσα έχει περάσει και ατενίζει το μέλλον χωρίς φόβο, ζώντας και κατανοώντας τη ζωή όπως πραγματικά είναι: ως μία υπέρτατη μυστηριακή μύηση που αναβλύζει χαρά.

«Ο Πλούταρχος έγινε δημοφιλής επειδή πραγματευόταν συγκεκριμένα ανθρώπινα προβλήματα, στα οποία απέφευγε να δίνει λύσεις που δεν επαρκούσαν. Η φιλοσοφία του ήταν εκλεκτική, καθώς συγκέντρωνε δάνεια στοιχεία από τους Στωικούς, τους Πυθαγόρειους, τους Περιπατητικούς, γύρω από έναν Πλατωνικό πυρήνα. Η επίδραση που άσκησε ο Πλούταρχος τα κατοπινά χρόνια υπήρξε βαθιά και σπουδαία. (…) Τον 19ο αιώνα η απήχηση του αρχαίου συγγραφέα άρχισε να εξασθενεί, γεγονός που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην επικράτηση του ρεύματος του Ρομαντισμού»

Τα τρία κείμενα του Πλούταρχου που περιέχονται στον παρόντα τόμο, εμπίπτουν θεματικά στην περιοχή της πρόγευσης του μέλλοντος, που καθίσταται δυνατή χάρη σε δυνάμεις μη ανθρώπινες, οι οποίες όμως συνεργούν με τον άνθρωπο ή φιλοξενούνται για το σκοπό της πρόβλεψης όσων πρόκειται να συμβούν. Μεθοδικά ο Πλούταρχος διερευνά τις ρίζες της σχετικής προκατάληψης η οποία έχει να κάνει με την υφέρπουσα αλλά ασυνείδητη πεποίθηση ότι το μέλλον υπάρχει προτού να προκύψει, και ο άνθρωπος ενδέχεται να το δει, με οράματα ή όνειρα

Αναφερόμενος ο Πλούταρχος στο κυρίαρχο ζεύγος των θεών της Αιγύπτου, την Ίσιδα και τον Όσιρι, ξεδιπλώνει απο το γεμάτο πανέρι του ανεξάντλητου γνωστικού του αποθεματικού όχι μόνο την ευρυμάθειά του και στα θρησκευτικά ζητήματα, αλλά ταυτόχρονα διατυπώνει με παρρησία την άποψη ότι, τουλάχιστον γλωσσολογικά και ετυμολογικά, τα ονόματα των θεών αυτών είναι Ελληνικά.