Γιάννης Κιουρτσάκης

Δέν ἔχω τήν ἀξίωση νά πῶ κάτι καινούργιο γιά τήν Ἑλληνική Ἐπανάσταση – τά περισσότερα ἔχουν εἰπωθεῖ καί θά εἰπωθοῦν ἀπό ἄλλους, ἀσύγκριτα ἁρμοδιότερους. Ἀλλά αἰσθάνομαι τήν ἀνάγκη νά στοχαστῶ, λιγότερο μέ τίς μετρημένες ἱστορικές μου γνώσεις καί πιό πολύ μέ τήν παράδοξη γνώση τήν ὁποία χαρίζει ἡ λογοτεχνία, τί εἶναι αὐτό τό θαῦμα μέσα στό ὁποῖο φωλιάζει ἐξαρχῆς τό σπέρμα τῆς τραγωδίας: αἴφνης ἡ πιό ἀρχαία χώρα τῆς Εὐρώπης, πού τή νόμιζαν νεκρή, ἀνασταίνεται ἀπό τίς στάχτες της. Κι ὡστόσο, τό θαῦμα δέν θά πάψει νά ὑπονομεύεται, νά ματαιώνεται –ἀλλά καί νά ξαναγεννιέται– πάλι καί πάλι στά διακόσια χρόνια τοῦ ἐλεύθερου νεοελληνικοῦ βίου. Τί σημαίνει γιά ἐμᾶς, τούς σημερινούς Ἕλληνες, τούτη ἡ ριζική τομή στήν τρισχιλιόχρονη πορεία αὐτῆς τῆς χώρας; Τί ἀντιπροσωπεύει γιά τή διαχρονική Ἑλλάδα μιά τόσο συνταρακτική ρήξη στόν ἀρχέγονο τρόπο τοῦ κοινοῦ μας βίου; Πόσο βαθιά αὐτή μᾶς μεταμόρφωσε μέσα σέ δύο αἰῶνες; Τί κερδίσαμε καί τί χάσαμε ἀπό τή στιγμή πού ἐνταχθήκαμε κατ’ ἀνάγκην στή χορεία τῶν ἐθνῶν τῆς νεωτερικῆς Εὐρώπης; Ἄραγε οἱ ἐντυπωσιακές πρόοδοι πού πετύχαμε ἀπό τότε, μέσ’ ἀπό μύριες δοκιμασίες, διαψεύσεις, ἀντιφάσεις καί καταστροφές, δικαιώνουν τήν ὕπαρξή μας στόν σημερινό κόσμο; Καί τί μπορεῖ νά μάθει τούτη ἡ ἱστορία στήν Εὐρώπη γιά τόν ἴδιο της τόν ἑαυτό; Γ. Κ.

Εξορία: να είσαι ξένος στον κόσμο που φτιάχνεται γύρω σου και στον ίδιο σου τον τόπο. Σήμερα περισσότερο παρά ποτέ. Και να γυρεύεις, μέσα σ' αυτή την εξορία, μια πατρίδα: έναν τόπο -ή μήπως μια ου-τοπία;- για να δώσεις στη ζωή σου νόημα. Ένα ανθρώπινο πρόσωπο. Σήμερα περισσότερο παρά ποτέ, όταν όλα σε υποχρεώνουν να γυμνωθείς από τις αυταπάτες σου και να κοιτάξεις κατάματα τον εαυτό σου. Να σκεφτείς από πού έρχεσαι και πού πηγαίνεις, για να καταλάβεις το πώς και το γιατί της εξορίας σου. Τότε ίσως γεννηθούν μέσα σου κάποια απρόσμενα ερωτήματα για σένα και για όλους τους εξόριστους σαν εσένα: Μήπως μπορούμε να ανακαλύψουμε, μέσα στην παρακμή και στην απελπισία μας, την ευλογία να είμαστε Έλληνες - να είμαστε άνθρωποι; Μήπως το σημερινό οικουμενικό δράμα θα μπορούσε να αναστήσει τη νεκρή ελπίδα για μιαν άλλη Ελλάδα, μιαν άλλη Ευρώπη, έναν άλλον κόσμο; Μήπως, πλησιάζει η ώρα να χτίσουμε πάνω στα ερείπια της οικονομίας, της κοινωνίας και της πολιτικής έναν ανθρώπινο πολιτισμό ικανό να αναζωογονήσει την κοινή ζωή;

Γραμμένο στα 1979, το βιβλίο αυτό δεν είναι μόνο μία μελέτη αναφοράς για τον στοχαστή Σεφέρη, η κοσμοθεωρία του οποίου αναπτύσσεται εδώ με τρόπο φωτεινό που διαλύει πολλές παρεξηγήσεις. Μας βοηθάει ακόμα -και απ' αυτή την άποψη είναι πιο επίκαιρο από ποτέ- να σκεφτούμε τη θέσης της Ελλάδας μέσα στον σύγχρονο κόσμο, να αναζητήσουμε τα θεμέλια πάνω στα οποία θα μπορούσαμε σήμερα να χτίσουμε έναν εύρωστο ελληνικό πολιτισμό και, τελικά, να καταλάβουμε με ποιαν έννοια ο ελληνισμός θα ήταν δυνατό να ξαναγίνει μια οικουμενική ιδέα για τους δύσκολους καιρούς μας.

Πώς ένας άνθρωπος γίνεται συγγραφέας. Ή: ο έρωτας, η ποίηση, το Παρίσι, η νοσταλγία της ρίζας, η Ελλάδα, το νόημα της ζωής, οι ανοιχτοί ορίζοντες του κόσμου -όλα τούτα μπορεί να μην είναι παρά οι διαφορετικές ονομασίες και τα διαδοχικά στάδια της ίδιας μοναδικής αναζήτησης. Κι ακόμα: πώς αυτός ο άνθρωπος αλλάζει, μέρα με την ημέρα, από τη ρομαντική και αφελή του εφηβεία ως την οδυνηρά κατακτημένη ωριμότητα, και πώς, μες από απανωτές ανατροπές και διαψεύσεις, αλλάζει μέσα η εικόνα του τόπου και του κόσμου -πώς η μοναχική υπαρξιακή του περιπέτεια πλέκεται με την ταραγμένη ελληνική ιστορία της εικοσιπενταετίας 1960-1985 και με την ανθρωπολογική επανάσταση που μεταμόρφωσε, στα ίδια χόνια, τα σώματα και τις ψυχές όλων μας. Σε κάθε βήμα αυτού του ταξιδιού, ο ήρωας δεν παύει να αποζητάει κάποιο "εμείς" που όλο του ξεφεύγει, ώσπου να ιώσει επιτέλους ότι μπορεί ίσως να το αγγίξει, εκεί που δεν τολμούσε πια να το φανταστεί -αυτή την τελική ανατροπή υπαινίσσεται και ο πολύτιμος τίτλος του βιβλίου. [...]

Ξεκινώντας την έκδοση επιλεγμένων κειμένων του, δημοσιευμένων από το 1976 ως σήμερα, ο Γιάννης Κιουρτσάκης ανακαλεί συγχρόνως σε τούτο το βιβλίο μια πνευματική πορεία μισού αιώνα και απορεί: Πώς ένα αστόπαιδο, βγαίνοντας από το πανεπιστήμιο που στάθηκε για εκείνο η Ευρώπη, ένιωσε την ανάγκη να σπουδάσει στο ταπεινό σχολειό του Καραγκιόζη! Και πόσα νέα πράγματα έμαθε εκεί! Πώς μέσα στη ναυαγισμένη επίσημη Ελλάδα, που έφερε τη χούντα του 1967, ανέπνεε πάντα ένας ζωντανός λαϊκός πολιτισμός. Πώς η ομαδική συνδημιουργία του θεάτρου σκιών από τους παλιούς καραγκιοζοπαίχτες και το κοινό τους γεννούσε μιαν αυθόρμητη πολιτιστική δημοκρατία. Πώς όλα τα λαϊκά θέατρα έχουν τη ρίζα τους στη συμβολική γλώσσα του καρναβαλικού "κόσμου από την ανάποδη". Πώς μια μακραίωνη και πολυεθνική παράδοση μεταμορφώθηκε σε γνήσια νεοελληνική δημιουργία. Το πιο παράδοξο: πώς το πρωτεϊκό, αμφίσημο, πολυφωνικό πρόσωπο του Καραγκιόζη τον οδήγησε στην τέχνη του μυθιστορήματος. Πολλά ακόμα που θα ανακαλύψει εδώ ο αναγνώστης. "Οι δρόμοι της δημιουργίας: αυτό το νήμα συνδέει μια σειρά κειμένων μου που εγκαινιάζεται με το βιβλίο αυτό. Καραγκιόζης, προφορική παράδοση, λαϊκός πολιτισμός, προσωπική τέχνη, μυθιστόρημα, ευρωπαϊκή και νεοελληνική κουλτούρα, σημερινή κρίση πολιτισμού... Κοινό ζητούμενο, πάντα ουτοπικό αλλά κατεπείγον: το πέρασμα από την κοινωνία της απρόσωπης παραγωγής και κατανάλωσης σε μια κοινωνία δημιουργίας, ικανή να θεμελιώσει τον αυριανό οικουμενικό πολιτισμό". (Γ. Κ.)

Ξεκινώντας από το ημερολόγιο του παρθενικού του ταξιδιού στη Νέα Υόρκη, ο Γιάννης Κιουρτσάκης περιγράφει το κράμα θάμβους και απορίας που κυριεύει έναν άνθρωπο ριζωμένο στην προνεωτερική παράδοση του τόπου του μπροστά σε τούτη την κοσμόπολη-«θριαμβικό κατόρθωμα» της νεωτερικότητας, αλλά και σύμβολο της περιπλάνησης στον ρευστό μετανεωτερικό μας κόσμο. Ο προσωπικός διάλογος με τις μύριες φωνές της πολυπλόκαμης μητρόπολης οδηγεί τη σκέψη του προς τα πίσω: στους θαλασσοπόρους, τους μετανάστες, την άγρια Δύση. Ψηλαφεί στα κτίρια και στις χειρονομίες των ανθρώπων τις ανθρωπολογικές ρίζες του αμερικανικού τρόπου ζωής.

Συναισθάνεται ότι αυτό το πρότυπο έχει εξαπλωθεί σε όλη την οικουμένη, φυτεύοντας μιαν Αμερική μες στην ψυχή του καθενός μας, τόσο βαθιά ώστε να κάνει μάταιη την αντίθεση μεταξύ φιλοαμερικανισμού και αντιαμερικανισμού. Όμως, την ίδια στιγμή, διαπιστώνει πόσο μακριά βρίσκεται η Αμερική της Αμερικής από την Αμερική του κόσμου.

Έτσι, το οδοιπορικό γίνεται λίγο-λίγο ένα αφηγηματικό δοκίμιο που, ξετυλίγοντας το νήμα της πλοκής του από τα χρόνια του Κολόμβου ως την πρόσφατη οικονομική κρίση και την εκλογή του Ομπάμα, στοχάζεται τη σημερινή κατάσταση της πόλης, της πολιτικής, της οικονομίας και της τέχνης – την κατάσταση του ανθρώπου. Και αναρωτιέται πώς θα μπορούσαμε να χτίσουμε πάνω στα ερείπια των ρημαγμένων αλλοτινών χωριών μας και στα αδιέξοδα της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης επαρχίας μας, το μελλοντικό οικουμενικό χωριό μας.

Δοκίμιο για το καρναβάλι και τη γλώσσα του [...] Θα δοκιμάσω να δείξω ότι το καρναβάλι δεν είναι απλώς μια πατροπαράδοτη γιορτή, αλλά και η πηγή μιας γλώσσας που μας μιλάει με τον δικό της μοναδικό τρόπο για τη ζωή και τον θάνατο, τον άνθρωπο, το χρόνο και τον κόσμο· που μας «μιλάει» για όλα αυτά όχι μοναχά με λέξεις, αλλά προπάντων με εικόνες, αναπαραστάσεις, μιμικές κινήσεις, δρώμενα, προσωπεία και με το ίδιο το σώμα του ανθρώπου. [...]

Δυσμορφία, αθυροστομία, πείνα, ξυλοδαρμοί, "θάνατοι" και "νεκραναστάσεις", "τρέλα", καλαμπούρια "χωρίς νόημα": τα στοιχεία αυτά δεν επανέρχονται κατά τύχη στη λαϊκή κωμωδία όλων των τόπων και των εποχών· συγκροτούν ένα σύστημα, μια συμβολική γλώσσα, η οποία ριζώνει στη λαϊκή γιορτή -στον τύπο λαϊκής γιορτής που ονομάζουμε σήμερα "καρναβάλι" και όπου φωλιάζει το γενεσιουργό κύτταρο του παραδοσιακού γελωτοποιού. Αυτήν τη γλώσσα εξερευνά εδώ ο Γιάννης Κιουρτσάκης. Ξεκινώντας από τη θεωρία του Ρώσου στοχαστή Μπαχτίν για το λαϊκό γέλιο στον Μεσαίωνα, επιχειρεί ένα μακρύ ταξίδι στον χρόνο και στον χώρο που μας αποκαλύπτει βαθμιαία, μέσ' από την πολυμορφία των συγκεκριμένων εκδηλώσεων, τον θεμελιώδη κώδικα του "καρναβαλιού". Και στο φως αυτού του κώδικα κάθε "δρώμενο", κάθε καλαμπούρι, κάθε "ανοησία" του Καραγκιόζη αποκτά ένα ανυποψίαστο νόημα. Ένα νόημα που παραπέμπει πάντα στην τελετουργική ρίζα του γέλιου -στην αρχέγονη "φιλοσοφία" της γιορτής για το σώμα και τη φύση, τη ζωή και τον θάνατο, τη φθορά και την ανανέωση, τη σχετικότητα κάθε "σοβαρής" αλήθειας, και την κρυφή ενότητα των αντιθέσεων. Ένα νόημα που δεν παύει ωστόσο να μεταμορφώνεται, καθώς ο κόσμος ο οποίος αναπλάθει κατ' εικόνα του τον σκιερό γελωτοποιό καθρεφτίζεται κατ' ανάγκην στη γλώσσα του και τη φροντίζει με τις δικές του εμπειρίες, τη δική του ιδεολογία. Έτσι, η παρούσα μελέτη, που εξετάζει πρωταρχικά τη γιορτή, το γέλιο και το θέατρο ως διεθνικά και διαχρονικά φαινόμενα, οδηγείται λίγο λίγο στη νεότερη Ελλάδα και στους Νεοέλληνες: στο νεοελληνικό πρόσωπο που κρύβεται και συνάμα φανερώνεται πίσω από το προσωπείο του κωμικού ήρωα. Και οι πολλαπλές προσεγγίσεις του συγγραφέα -ο οποίος συνδυάζει τη συγκέντρωση ενός πλούσιου λαογραφικού υλικού με τη σημειολογική ερμηνεία του, τη δομική μέθοδο με την ιστορική ματιά, τα διδάγματα της θρησκειολογίας μ' εκείνα της ψυχανάλυσης, την κοινωνιολογική προσπέλαση με τη θεατρολογία και τη θεωρία της λογοτεχνίας με τον φιλοσοφικό στοχασμό- συγκλίνουν σε μια μοναδική αναζήτηση που μπορεί να συνοψιστεί με τον όρο πολιτιστική ανθρωπολογία: σε τελευταία ανάλυση, το βιβλίο αυτό είναι ένας λόγος για τον άνθρωπο και τον πολιτισμό του -ένας λόγος για μας και τη ζωή μας.

Το βιβλίο αυτό, καρπός της συνάντησης του συγγραφέα Γιάννη Κιουρτσάκη µε τον κινηµατογραφιστή Λάκη Παπαστάθη, είναι µια δοκιµή διαλόγου της λογοτεχνίας µε τον κινηµατογράφο: µια κριτική εξερεύνηση όπου ο συγγραφέας, επιχειρώντας να φωτίσει το έργο του σκηνοθέτη µε την προσωπική ανάγνωση των δύο πρώτων µεγάλου µήκους ταινιών του, αντλεί από αυτές την έµπνευση για να εµβαθύνει το δικό του έργο. Περιλαμβάνονται 2 dvd.

Έναν διάλογο με το πρόσφατο δοκίμιο του Λάκη Προγκίδη "Υπό τήν παπαδιαμαντικήν δρυν" ανοίγει εδώ ο Γιάννης Κιουρτσάκης, πιστεύοντας ότι, πέρα από τις όποιες αντιρρήσεις, μας κάνει να δούμε με νέο βλέμμα και τον Παπαδιαμάντη και την Ελλάδα και τον σημερινό μας κόσμο. Δείχνοντας πως το μυθιστόρημα -τέχνη γεννημένη στην ατομοκεντρική Δύση των Νέων Χρόνων- αντιπαραθέτει το μυστήριο του συγκεκριμένου ατόμου στη χρησιμοθηρική αφαίρεση ενός Ανθρώπου αφέντη και καταναλωτή της φύσης, ο Προγκίδης αγγίζει τη ρίζα της ύβρεως που ρημάζει σήμερα τον πλανήτη. Θεωρώντας, εξάλλου, ότι το παπαδιαμαντικό έργο μπολιάζει τούτη την τέχνη με το παράδειγμα ενός μη ατομοκεντρικού προσώπου, φωτίζει τον νεοελληνικό ψυχισμό ως ιδιόμορφο σύμπλεγμα ελληνισμού και χριστιανισμού. Βλέποντας, τέλος, την τέχνη ως αυθυπέρβαση του εγώ και μήτρα της ανθρώπινης δημιουργίας, ο κριτικός ξανοίγεται σ’ έναν ευρύτερο στοχασμό για τον πολιτισμό, που είναι συνάμα ένα ανθρωπολογικό πρόταγμα: "Δημιουργείς, άρα υπάρχω" αναφωνεί ο Προγκίδης, αντιτάσσοντας στο καρτεσιανό εγωκεντρικό αξίωμα "Σκέφτομαι, άρα υπάρχω" το συν-ανθρώπινο "εγώ-εσύ", ως θεμέλιο ενός φιλικού εμείς. Αυτό το -ουτοπικό, ίσως- πρόταγμα, απαντά ο Κιουρτσάκης, είναι σήμερα η πιο αξιόπιστη πυξίδα για να πορευτούμε σ’ έναν κόσμο που βαδίζει στα τυφλά. Ένας διάλογος με πολλούς παραλήπτες, που αξίζει να ανοιχτεί σε πολύ περισσότερους γιατί μας αφορά όλους.