Ανδρέας Εμπειρίκος

Τον Σεπτέμβριο του 1934 ο Ανδρέας Εμπειρίκος ολοκλήρωσε το πρώτο του ποιητικό έργο με τίτλο "1934". Είναι μια πλήρης ποιητική ενότητα έτοιμη προς έκδοση που περιέχει στο τέλος του τετραδίου και τα αναλυτικά της Περιεχόμενα. Είναι ποιήματα γραμμένα το 1933 και κυρίως το 1934. Το γνωστότερο για το οποίο μιλάει με ενθουσιασμό ο Ελύτης στην Αναφορά στον Ανδρέας Εμπειρίκο, είναι το "Θέαμα του Μπογιατιού ως κινούμενου τοπίου". Ο Εμπειρίκος δεν προχωράει στην έκδοση, γιατί στο μεταξύ γράφει την αμιγώς υπερρεαλιστική Υψικάμινο, με την οποία θα κάνει τη θεαματική του είσοδο στα ελληνικά γράμματα λίγους μήνες μετά, την άνοιξη του 1935, παράλληλα με την ιστορική του διάλεξη για τον "σουρεαλισμό" και την έναρξη της πρακτικής της ψυχανάλυσης. Ο ποιητής έχασε το χειρόγραφο μετά τον πόλεμο. Προς το τέλος της ζωής του, γύρω στο 1971-1972, αναδιαπραγματευόμενος το παρελθόν του, προσπάθησε να ανασυγκροτήσει τη συλλογή, βρίσκοντας 14 από τα 39 ποιήματα (το ένα εξ αυτών το αναμορφώνει ριζικά) και προσθέτοντας ένα νέο ποίημα. Δίνει σ' αυτό το νέο τετράδιο τον ευφάνταστο και καίριο τίτλο ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ Ή ΚΑΤΑΓΩΓΗ. Το 2006 τα πρωτότυπα χειρόγραφα βρέθηκαν στις περίφημες βαλίτσες της μητέρας του, που ανακαλύφθηκαν στην αποθήκη του σπιτιού του. Η πρώτη του συλλογή ανασυστήθηκε πλέον και εκδιδεται με εισαγωγή και φιλολογική επιμέλεια του Γιώργη Γιατρομανωλάκη. Ο τίτλος περιέχει την αρχή και το τέλος του τόξου: 1934- ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ Ή ΚΑΤΑΓΩΓΗ. Ο τόμος περιέχει τη σύνθεση του 1934, τα ποιήματα του 1933 που έμειναν εκτός επιλογής για λόγους προσωπικούς (ποιήματα για τον Νικόλα Κάλας κ.ά.) και λόγους πολιτικούς (επαναστατικά ποιήματα), καθώς και τα δυο τελευταία του ποιήματα της Προϊστορίας ή Καταγωγής που συνέταξε το 1971-72. Ο ποιητής, 40 χρόνια μετά το θάνατό του, δεν παύει να προσφέρει τα δώρα του στους λάτρεις του έργου του.

Η νεαρά κοσμόπολις και οι λεγεώνες της Μετατοπίζουν την πληθυντική μας παρουσία Και ταυτοχρόνως καταφθάνουν οι παρόμοιοι Με δημογέροντες κιθαρωδοί και τα κορίτσια των Σε τόπον συγκεντρώσεως νεανίδων Με εξαίσιες χώρες ηβικές και στήθη Και ιδού που τώρα ενώπιον όλων Τις ρώγες όλων πιπιλίζουν Οι ερασταί του πλήρους έρωτος Οι ερασταί που καταφθάνουν Υψιτενείς μεμουσωμένοι Από τα βάθη του ιμέρου των Και από τα δάση της ιεράς μανίας.

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος εκδίδει, ώριμος πλέον, το ιδρυτικό ποιητικό έργο του νεοελληνικού υπερρεαλισμού, την Υψικάμινο, το 1935. Στον παρόντα τόμο δημοσιεύονται οι επιστολές του στους στενούς συγγενείς από το 1921 ως το 1935, όπου διαφαίνονται η γλωσσική του διαμόρφωση και ωρίμανση, η εξέλιξη των πολιτικών του ιδεών, η ρήξη με τον πατέρα και τον κόσμο του, οι πνευματικές του ανησυχίες και οι δρόμοι της φωτογραφίας και της ψυχανάλυσης που του ανοίγονται, μαζί με τα πρώτα δείγματα μιας σοβαρής κατάθλιψης που τον ακολουθεί σε διάφορες περιόδους της ζωής του. Οι 33 επιστολές του Ανδρέα Εμπειρίκου (επιλεγμένες ανάμεσα από 120) αποτελούν μέρος αρχειακού υλικού που βρέθηκε αναπάντεχα σε παραπεταμένες βαλίτσες της μητέρας του. Γραμμένες στην Αθήνα, στο Λονδίνο, στο Παρίσι, στη Λωζάννη, στον Πειραιά και αλλού, οι επιστολές ουσιαστικά συστήνουν ένα ημερολόγιο, μιαν οιονεί αφήγηση με ενδιαφέροντα κεφάλαια. Όπως είναι αναμενόμενο, το κύριο κεφάλαιο της αφήγησης αποτελεί η οικογένεια του ποιητή, η σάγκα, θα λέγαμε ενός μεγάλου και περιώνυμου Οίκου που όσο περνούν τα χρόνια μοιάζει να διαλύεται. Ήδη στο δεύτερο γράμμα του ο εικοσαετής Ανδρέας περιγράφει στον πατέρα του τον θάνατο του αδελφού του Τάκη, ενώ στο τελευταίο μαθαίνουμε για τη ρήξη ανάμεσά τους. Οι επιστολές όμως δεν αναφέρονται μόνο σε θέματα οικογενειακά. Μας δίνουν πληροφορίες για τις πρώιμες λογοτεχνικές και γλωσσικές αντιλήψεις του Εμπειρίκου (πρότυπά του είναι ο Παλαμάς και ο Ψυχάρης !), για τις σπουδές του και τις ασχολίες του στο Λονδίνο και στο Παρίσι τη δεκαετία του '20. Μαθαίνουμε για την επιθυμία του να σπουδάσει ψυχανάλυση, για την κατάθλιψή του και την θεραπεία του κοντά στον Rene Laforgue και πληροφορούμαστε για την εμπλοκή του στις οικογενειακές επιχειρήσεις. Η αφήγηση τελειώνει με τον πολιτικό ακτιβισμό του ποιητή καθώς παραιτείται (ως αλληλέγγυος των απεργών) από τις οικογενειακές επιχειρήσεις για να ασχοληθεί απερίσπαστος με την λογοτεχνία και την ψυχανάλυση. Το επιστολικό υλικό εμπλουτίζεται από τις έξοχες φωτογραφίες του φωτογράφου (και συνάμα φωτογραφιζόμενου) Εμπειρίκου. Τραβηγμένες στα χρόνια που γράφονται οι επιστολές, αποτελούν ζωντανές μαρτυρίες και τεκμήρια μιας εποχής και ενός κόσμου στον οποίο νοσταλγικά και δημιουργικά θα επιστρέφει ο Εμπειρίκος στον υπόλοιπο βίο του.

"Η Ζεμφύρα διαισθανόμενη τας αντιδράσεις των θαυμαστών της και μεθυσκομένη από αυτάς, όσον και από την άμεσον επαφήν της με τα θηρία, επί των οποίων ασκούσε οφθαλμοφανώς την πιο αναμφισβήτητον κυριαρχίαν, εξηκολούθει την εκτέλεσιν του συνταρακτικού προγράμματός της. Τα μάτια της έλαμπαν, το στήθος της ανεβοκατέβαινε γοργά, οι ρώθωνές της επάλλοντο και διεστέλλοντο και η όλη έκφρασις του προσώπου της, καθώς και αι οξείαι αναφωνήσεις που εξήρχοντο από τα ανοικτά και σχεδόν αιμάσσοντα χείλη της, έδειχναν τον βαθμόν της διεγέρσεώς της. "[...] Ο Ιωάννης Μωρεάς, εξερχόμενος προς στιγμήν από την αυστηράν πειθαρχίαν που είχε επιβάλει στον εαυτόν του και στην ποίησίν του, εψιθύρισε με περιπάθειαν: "Ω μυροβόλον ρόδον του Ισπαχάν! Ω Ιφιγένεια! Ω Μπουμπουλίνα!" "[...] Και καθώς ο πλανόδιος ποιητής παρετήρει έκθαμβος την Ζεμφύραν και τους λέοντας της, ησθάνθη την καρδιά του να φουσκώνη από πόθον και θαυμασμόν διά την ωραίαν νεάνιδα και από νοοταλγίαν και λαχτάρα για ό,τι δεν σέρνεται και κλαυθμυρίζει, μα για ό,τι σπαρταρά, οργά και εκσπερματίζει." "Η Ζεμφύρα ή Το μυστικόν της Πασιφάης" αποτελεί το δεύτερο μέρος της τριλογίας του Ανδρέα Εμπειρίκου με τίτλο "Τα Χαϊμαλιά του Έρωτα και των Αρμάτων" μαζί με την "Αργώ ή Πλους Αεροστάτου" και τη "Βεατρίκη ή Ένας Έρωτας του Buffalo Bil"l. Γράφτηκε το 1944-45. Στο πεζογράφημα αυτό θριαμβεύει ο έρωτας, και μάλιστα ο έρωτας ο "άνευ ορίων και άνευ όρων", η ακατανίκητη, "φυσική" σεξουαλικότητα των έμβιων όντων, που οδηγεί κάποτε στην κατάργηση των διαφορών ανθρώπων και θηρίων, "ο έρωτας και η ηδονή, η δύναμις και η ενέργεια εν απολύτω αλληλεγγύη των ανθρώπων με τα μεγάλα ορμέμφυτα και τα αδελφά θηρία".

«Δεν θα μιλήσω χρησιμοποιών όρους της τεχνοκριτικής, διότι δεν είμαι κριτικός, ούτε τρέφω συμπάθειες για την κριτική. Δεν θα μιλήσω ως αισθητικός, διότι η αισθητική είναι αντιποιητική, και, εκπορευόμενη από τα εκλογικευτικά στοιχεία της διάνοιας, αντί να οξύνει, ουσιαστικώς, αμβλύνει τις αισθήσεις. Δεν θα μιλήσω ως φιλόσοφος ή κοινωνιολόγος, όπως είναι της μόδας να κάμνουν σήμερα άνθρωποι τελείως άσχετοι με αυτές τις ειδικευμένες επιστήμες, διότι η φιλοσοφία και η κοινωνιολογία όπως και η πολιτική είναι άσχετες με την ποίηση και τη ζωγραφική, όταν δεν είναι η ίδια η διενέργειά των πράξις ποιητική. Θα μιλήσω μόνον ως θαυμαστής του Νικολάου Εγγονoπούλου, του μεγάλου ημών ποιητού και ζωγράφου, για να του πλέξω το εγκώμιον και για να του ανταποδώσω με προβολές συναισθηματικής υφής τις βαθύτατα συγκλονιστικές συγκινήσεις που μου δίδει πάντοτε η ποίησίς του. Κοιτάξτε τον».

"Ο Μέγας Ανατολικός" του Ανδρέα Εμπειρίκου είναι το εκτενέστερο νεοελληνικό μυθιστόρημα, οκτώ τόμοι, 2.104 σελίδες, και χωρίς αμφιβολία συνιστά ένα από τα εντυπωσιακότερα και εν ταυτώ τολμηρότερα κείμενα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Αποτελεί το έργο ζωής του Εμπειρίκου, καθώς η συγγραφή του αρχίζει το 1945 και ολοκληρώνεται ύστερα από πολλές ενδιάμεσες φάσεις το 1970. Κυκλοφορεί για πρώτη φορά το 1990 -η έκδοσή του διαρκεί δύο χρόνια- και σήμερα επανεμφανίζεται με τη μορφή ενός Ανθολογίου, που αποτελούσε πόθο του ίδιου του συγγραφέα. Το θέμα του μυθιστορήματος είναι ο δεκαήμερος παρθενικός πλους του υπερωκεανείου "Μέγας Ανατολικός" από το Λίβερπουλ στη Νέα Υόρκη τον Μάιο του 1867. Επιβάτες κάθε τάξεως και επαγγέλματος, μαζί με το πλήρωμα, διαπλέουν τον Ατλαντικό, με το γιγαντιαίο υπερωκεάνειο, μια πρωτόγνωρη ηδονική Κιβωτό, απολαμβάνοντας όλες τις μορφές του έρωτα άνευ ορίων άνευ όρων. Επηρεασμένοι από τον τιτάνιο και πρωτογενή ερωτισμό που εκλύει το ίδιο το πλοίο, ζουν την απόλυτη ελευθερία και ηδονή για να καταλήξουν, μέσα από την απόλυτη αθωότητα και ευτυχία, στον Νέο Κόσμο. Στην κιβωτό του Μεγάλου Ανατολικού βρίσκεται συγκεντρωμένη όλη η κοσμοθεωρία και η ουτοπία του ποιητή - η λογοτεχνική, η ψυχαναλυτική και η πολιτική. Σύμφωνα με τον Ελύτη, η απώτερη αξία του έργου "δεν βρίσκεται σ' αυτά [τα περιγραφόμενα]· βρίσκεται στην παναγαθοσύνη του ποιητή, που διαχέεται πάνω στους χαρακτήρες και στις πράξεις των πλέον διαφορετικών τύπων του έργου [... ] και αναεκπέμπεται στον αναγνώστη σαν ένα είδος ευλογίας. [...] Η αγαθότητα του Εμπειρίκου έρχεται από -και τραβάει για- πολύ μακριά. Δεν είναι η δεοντολογική των θρησκευόμενων ή η βλακώδης των αδυνάτων. Υποδηλώνει μια πίστη: ότι τα υλικά και οι προϋποθέσεις για το καλό έχουν δοθεί στον άνθρωπο, που αν δεν τα εκμεταλλεύεται είναι από δικό του λάθος, από την ανικανότητά του να υπερνικήσει τις μακραίωνες προλήψεις και τα χωρίς λόγο κατατυραννισμένα στο σκότος της ψυχής του συμπλέγματα. Διόλου άσχετο λοιπόν ότι ο "Μέγας Ανατολικός" ναυπηγήθηκε με τα υλικά του ψυχαναλυτή στις δεξαμενές ενός οραματιστή και προφήτη".

Το κείμενο του Ανδρέα Εμπειρίκου για το μυθιστόρημα του Μ. Καραγάτση "Σέργιος και Βάκχος βρέθηκε στις τελευταίες σελίδες ενός τετραδίου του 1960. Πρόκειται για το μοναδικό γραπτό τεκμήριο τόσο της θερμής φιλίας που αναπτύχθηκε μεταξύ των δύο, όσο και του θαυμασμού του Εμπειρίκου για το έργο του Καραγάτση και ιδιαίτερα για τον "Σέργιο και Βάκχο", στον οποίο αναφέρεται αποσπασματικά μία ακόμα φορά στο ημερολόγιο του ταξιδιού στη Ρωσία. Ο Εμπειρίκος μιλούσε συχνά για το μυθιστόρημα αυτό και για το έργο του Καραγάτση, τον οποίο θεωρούσε τον πιο σημαντικό Έλληνα μυθιστοριογράφο. [...] Το ενθουσιώδες αυτό κείμενο δεν είναι μια κριτική, ο Εμπειρίκος ήταν άλλωστε αντίθετος στην ιδέα της κριτικής, συνδιαλέγεται με το μυθιστόρημα του Καραγάτση, απηχώντας ίσως στοιχεία ζωντανών διαλόγων των δύο φίλων. Μοιάζει να γράφτηκε για να δημοσιευτεί και ίσως ο θάνατος του Καραγάτση ακύρωσε την πρόθεση αυτή. Λεωνίδας Εμπειρίκος Μια φορά κι έναν καιρό ζούσαν στην Αθήνα δύο φίλοι: Ο ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος και ο λογοτέχνης Μ. Καραγάτσης. Ήταν φίλοι μα όχι γκαρδιακοί, γιατί πολλά τους χώριζαν, σε πολλά διαφωνούσαν. Υπήρχε όμως και ένα θέμα ιδιαίτερα σημαντικό που τους έβρισκε απόλυτα σύμφωνους: Ο Έρωτας εν γένει, αλλά και η κοινή αρνητική τους στάση όσον αφορά του τρόπο που η Εκκλησία αντιμετωπίζει τις ερωτικές σχέσεις. "Ναι, φίλτατε Δημήτρη", φώναζε έμπλεος ενθουσιασμού ο Εμπειρίκος όταν τύχαινε να συναντηθούν, "ο έρωτας πρέπει να είναι πάντοτε ελεύθερος με όλας τας ηδονάς του". "Συμφωνώ και επαυξάνω, αγαπητέ" απαντούσε ο Καραγάτσης με τη βαριά και μελαγχολική φωνή του και συμπλήρωνε με τον δικό του πεζογραφικό λόγο: "Δώσε, βρε αδελφέ, ανάσα στον άνθρωπο και μην του λες πως κάθε χαρά της επίγειας ζωής οδηγεί μετά θάνατο στην Κόλαση. Η στέρηση αγριεύει τον άνθρωπο και τον κατευθύνει σε κάθε λογής κακοποιό δραστηριότητα". Μαρίνα Καραγάτση

«Οι κύκλοι του Ζωδιακού με γοητεύουν και ως ιδέα και ως εικόνα. Μου έρχεται μάλιστα στον νου τώρα καθώς γράφω αυτά τα λόγια μια σκέψι - να ονομάσω ενδεχομένως τούτο το βιβλίο "Οι κύκλοι του Ζωδιακού και να κρατήσω τον αρχικό τίτλο ΓΡΑΠΤΑ ως υπότιτλο. Αν το αποφασίσω, ίσως να μην είναι άσχημο να τυπώσω, κάτω από τους δύο τίτλους, και την γνωστή σχηματική αναπαράστασι.» Α. ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ Σήμερα, πενηνταοκτώ χρόνια μετά την έκδοση του σπουδαίου βιβλίου του Ανδρέα Εμπειρίκου "Γραπτά η Προσωπική μυθολογία", ενός από τα τρία βιβλία που εξέδωσε εν ζωή ο πολυγραφότατος ποιητής, ήρθε η στιγμή να ολοκληρωθεί και εκδοτικά αυτό το έργο με τα κείμενα που έμειναν έξω από τη σύνθεση του 1960. Δεν πρόκειται απλώς για έκδοση φιλολογικού ενδιαφέροντος, με τη συμπλήρωση ελλειπόντων κειμένων στην εργογραφία του ποιητή: Αποκτούμε ένα από τα σπουδαιότερα και πλέον ιδιότυπα έργα γραπτών -πεζών και ποιητικών- του Ανδρέα Εμπειρίκου. Το παρόν βιβλίο περιέχει εννέα πεζά κείμενα του Εμπειρίκου τα οποία, μαζί με τα γνωστά εικοσιτέσσερα κείμενα των "Γραπτών ή Προσωπικής μυθολογίας", συναποτελούσαν αρχικά μία συλλογή με τίτλο "Οι κύκλοι του Ζωδιακού". Και τα τριαντατρία κείμενα είχαν συνταχθεί ανάμεσα στα χρόνια 1936-1946. Το 1960, δεκατέσσερα χρόνια μετά την περάτωση του έργου, ο Εμπειρίκος αποφασίζει να δημοσιεύσει μόνο εικοσιτέσσερα από τα κείμενα της αρχικής συλλογής στεγασμένα κάτω από τον τίτλο "Γραπτά ή Προσωπική μυθολογία". Τα υπόλοιπα εννέα παρέμεναν αδημοσίευτα, για λόγους πολλούς και ποικίλους. Στα κείμενα των "Κύκλων του Ζωδιακού" (που διασταυρώνονται με τα κείμενα των Γραπτών) ο Εμπειρίκος συνδιαλέγεται με την τρέχουσα παγκόσμια, ευρωπαϊκή και εθνική Ιστορία. Στα συμβάντα αυτά συμμετέχει και ο ίδιος, ψυχικά και συναισθηματικά. Μπορούμε, κατά συνέπεια και με βάση το παραπάνω, να υποστηρίξουμε ότι τα κύρια θέματα της παρούσας συλλογής είναι τρία. Η προσωπική και ερωτική απελευθέρωση, η εμπλοκή του Εμπειρίκου στην τρέχουσα ιστορία και οι συναφείς πολιτικές, κοινωνικές και απελευθερωτικές διακηρύξεις του. Με τη δημοσίευση υπό τον τίτλο "Οι κύκλοι του Ζωδιακού" των υπόλοιπων κειμένων της αρχικής συλλογής, κλείνει ένας ανοιχτός λογοτεχνικός και προσωπικός κύκλος του Ανδρέα Εμπειρίκου. [...]