Ελληνισμός-Λαογραφία

Οι υπεύθυνες απαντήσεις της επιστήμης και η παρούσα κατάσταση της έρευνας για την πρώτη αρχή του ελληνικού πολιτισμού. Πότε ξεκινά ο ελληνικός πολιτισμός; Πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την αφετηρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο; Σε ποιούς χρόνους και σε ποιές διαδικασίες μπορεί να αναχθεί η προέλευση του ελληνισμού των ιστορικών χρόνων; Το κυριότερο: πού μπορούμε να βρούμε, ως μέσοι Έλληνες αναγνώστες, υπεύθυνες απαντήσεις σε ερωτήματα τόσο σημαντικά και ευαίσθητα, μακριά από επικίνδυνες υπεραπλουστεύσεις και ακραίες ιδεοληψίες, από μυθομανείς "ερευνητές" χονδροειδούς ερασιτεχνισμού ή ενίοτε και αμφίβολης ψυχοπνευματικής ισορροπίας; Το βιβλίο αποτελεί ένα τόσο επιστημονικό όσο και συγγραφικό εγχείρημα. Λειτουργεί καταρχάς ως ένα συστηματικό και προσιτό εγχειρίδιο της μακροχρόνιας, διεθνούς επιστημονικής διερευνήσεως των απαρχών του ελληνικού πολιτισμού. Στο πλαίσιο αυτό επικαιροποιεί δραστικά τις γνώσεις του ευρύτερου ενδιαφερομένου κοινού στην Ελλάδα με δεδομένη την αληθινή κοσμογονία που τα τελευταία 25 περίπου χρόνια έχει συντελεστεί σε διεθνές επίπεδο τόσο στην μελέτη της προέλευσης των γλωσσών όσο και στην σχέση μεταξύ της αρχαιολογίας, της γλωσσολογίας, αλλά και άλλων εμπλεκομένων επιστημών. Οι πολλές και διαφορετικές θεωρίες που έχουν διατυπωθεί στην διεθνή επιστημονική κοινότητα περί της "ελεύσεως των Ελλήνων" ταξινομούνται κατά χρονικά παράθυρα, παρουσιάζονται αναλυτικά και σχολιάζονται κατά τον πλέον διεξοδικό, αλλά και εύληπτο τρόπο. Μέσα από ένα βασικό φροντιστήριο της προϊστορίας του Αιγαίου, αλλά και ενός ευρύτερου γεωγραφικού χώρου γίνεται κατανοητή η σύνθετη ιστορία της έρευνας του προβλήματος, καθώς και το υπόβαθρο των νέων, ανατρεπτικών πορισμάτων, στα οποία αυτή καταλήγει. Στις σελίδες του βιβλίου ο ομηρικός Οδυσσέας, η "Κάθοδος" των Δωριέων, οι μυστηριώδεις Πελασγοί, οι γραμμικές γραφές και τα πολυάριθμα μνημεία της προϊστορίας του Αιγαίου είναι μερικά μόνον από τα κομμάτια ενός μεγάλου και πολύπλοκου παζλ, το οποίο αποκαλύπτεται σιγά σιγά δίνοντας νέες, υπεύθυνες και αναπάντεχες απαντήσεις σε μια σειρά από σύνθετες, αλλά και συναρπαστικές ερωτήσεις. Απομένει να καταδειχθεί κατά πόσον μια διαφαινόμενη, ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήσει και στην αλλαγή διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων που αφορούν το παρόν και το μέλλον όχι μόνον της Ελλάδας, αλλά και της Ευρώπης.

Το βιβλίο αυτό αφηγείται την ιστορία της δημιουργίας μιας σφύζουσας καρναβαλικής κουλτούρας στη νεότερη Αθήνα, και συγχρόνως της εξημέρωσης του καρναβαλιού στον σύγχρονο κόσμο. Κατά την υπό εξέταση περίοδο οι Απόκριες άλλαξαν ριζικά, τόσο υπό την ηγεμονία της εκσυγχρονιστικής μερίδας της αστικής τάξης όσο και μέσα από πιο αφηρημένες διεργασίες όπως η εμπορευματοποίηση, η απομάγευση του κόσμου, η «διαδικασία του πολιτισμού». Η «κορυβαντιώσα ευθυμία» καταλάγιασε, τα «της αναιδείας θεάματα» περιορίστηκαν, τα νοήματα πέραν της διασκέδασης που υπήρχαν στις αποκριάτικες πρακτικές εξέλιπαν, και αυτές μετατράπηκαν σε αστικά θεάματα. Κι ωστόσο οι Απόκριες διατήρησαν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα, ως μια περίοδος ξεφαντώματος και απελευθέρωσης. Η ιστορία της αθηναϊκής Αποκριάς από την οθωμανική περίοδο μέχρι τον Μεσοπόλεμο περιλαμβάνει την εισαγωγή της ευρωπαϊκής αποκριάτικης κουλτούρας, τη διάδοση της μεταμφίεσης, την έξοδο των γυναικών στον δημόσιο χώρο, την ακμή και την παρακμή της καρναβαλικής σάτιρας, τη στροφή στα κέντρα διασκέδασης. Πρόκειται για μια ιστορία γεμάτη αντιθέσεις: λαϊκή και αστική κουλτούρα, ευρωπαϊκά πρότυπα και πατροπαράδοτα έθιμα, ορμές και πολιτισμός, νοσταλγία και πρόοδος, το καρναβάλι του δρόμου και οι διασκεδάσεις των αιθουσών· μια ιστορία στην οποία πρωταγωνιστούν πλανόδιοι μανάβηδες και τραπεζίτες, αποτυχημένοι ηθοποιοί και κυρίες του καλού κόσμου, βασιλιάδες και δημοσιογράφοι.

Με την παρούσα επετειακή έκδοση παρουσιάζουμε έναν καινούργιο πρόλογο για τις Παραμυθοκόρες, τις μυθικές ηρωίδες των λαϊκών αφηγήσεων, που, τριάντα χρόνια μετά την πρώτη τους εμφάνιση, δεν παύουν να είναι εξαιρετικά επίκαιρες.
Μέσα από τον ποιητικό, μεταφορικό λόγο του παραμυθιού οι διαχρονικές γυναικείες μορφές του παραμένουν αυθύπαρκτες, πολεμώντας για την απόκτηση της ατομικής τους υπόστασης, σε πείσμα των πάντων – κοινωνικών συνθηκών, πατροπαράδοτων καταβολών και λαϊκών πεποιθήσεων.
Τις αναζήτησα ερευνώντας το ελληνικό προφορικό παραμύθι και είχα τη μεγάλη τύχη να τις συναντήσω διαβάζοντας παλαιότερες συλλογές σε λαογραφικά περιοδικά και ανέκδοτα αρχεία. Οι ηρωίδες αυτές, παρότι ανώνυμες και παντελώς άγνωστες μέχρι πρόσφατα στο ευρύ κοινό, υπήρξαν στα μάτια μου τόσο μεγάλες όσο και η Ελένη, η Αντιγόνη, η Δανάη κι η Περσεφόνη.
Θέλησα να τις ταξιδέψω παντού, όπου μπορεί να εκτιμηθεί η πραγματική τους αξία. Ελπίζω σήμερα οι παραμυθοκόρες να είναι αρκετά ευχαριστημένες.

Η έκφραση «ελευθερία των ορίων» ενέχει, εκ πρώτης όψεως, μια αντίφαση: Πώς είναι δυνατόν την ελευθερία μας να την εγγυώνται τα όρια που εμείς οι ίδιοι θέτουμε σ’ αυτήν; Στο πλαίσιο της κυρίαρχης κουλτούρας της εποχής μας, που πρεσβεύει την αέναη οικονομική ανάπτυξη και βλέπει τη μεγέθυνση και τη γιγάντωση ως πεπρωμένο των σύγχρονων κοινωνιών, τα όρια φαντάζουν όντως σαν ένας εξωγενής καταναγκασμός τον οποίο καλούμαστε να υπερβαίνουμε διαρκώς. Η πραγματικότητα όμως είναι αμείλικτη: η εξάντληση των φυσικών πόρων, οι αγροτοδιατροφικές κρίσεις, οι πανδημίες, η κλιματική αλλαγή, ακόμη και πόλεμοι που επαναφέρουν το φάσμα της πυρηνικής καταστροφής, μας επιβάλλουν να αναστοχαστούμε πάνω στην έννοια των ορίων και της ελευθερίας τους.

Ο Γιώργος Καλλής –με μια αφήγηση έντονα προσωπική και αφαιρώντας από την έννοια των ορίων τη δυσοίωνη χροιά που της έχει προσδώσει ο μαλθουσιανισμός– υπερασπίζεται το όραμα ενός κόσμου διαφορετικού, που θα συναντά την ελευθερία του εντός των ορίων. Αντλώντας παραδείγματα από την αρχαία ελληνική εμπειρία αλλά και από τις παραδόσεις της Ανατολής, από τους Ρομαντικούς του 19ου αιώνα ώς το σύγχρονο οικολογικό κίνημα και από τον φεμινισμό ώς το πρόσφατο ρεύμα της αποανάπτυξης, αναδεικνύει την ανάγκη να διαλύσει ο σύγχρονος Δυτικός άνθρωπος τη –συνυφασμένη με το κυρίαρχο καταναλωτικό μοντέλο– φαντασίωση περί απεριόριστης ανάπτυξης και να ενστερνιστεί την ιδέα του αυτοπεριορισμού ή, καλύτερα, της αυτο-οριοθέτησης· μπροστά σε ένα αβέβαιο μέλλον, πρόοδος σημαίνει να συνειδητοποιήσουμε συλλογικά τα όριά μας.

Οι ταξιτζήδες της Αθήνας παίρνουν το λόγο και διηγούνται στον Γιάννη Λογαρά τις πιο παράξενες ιστορίες που έχουν διαδραματιστεί στο πίσω κάθισμα του ταξί τους. Ιστορίες αστείες κι αναπάντεχες, πικρές, αμαρτωλές, τρυφερές και εξοργιστικές. Ιστορίες που αφορούν την πόλη και τους ανθρώπους της. Ιστορίες βγαλμένες από την πιάτσα, που δεν πληρώνονται όχι με διπλή, αλλά ούτε με τριπλή ταρίφα. Ένα βιβλίο με μικρά διηγήματα δρόμου και αγοραία γλώσσα που "μυρίζει" Αθήνα!

Δέν ἔχω τήν ἀξίωση νά πῶ κάτι καινούργιο γιά τήν Ἑλληνική Ἐπανάσταση – τά περισσότερα ἔχουν εἰπωθεῖ καί θά εἰπωθοῦν ἀπό ἄλλους, ἀσύγκριτα ἁρμοδιότερους. Ἀλλά αἰσθάνομαι τήν ἀνάγκη νά στοχαστῶ, λιγότερο μέ τίς μετρημένες ἱστορικές μου γνώσεις καί πιό πολύ μέ τήν παράδοξη γνώση τήν ὁποία χαρίζει ἡ λογοτεχνία, τί εἶναι αὐτό τό θαῦμα μέσα στό ὁποῖο φωλιάζει ἐξαρχῆς τό σπέρμα τῆς τραγωδίας: αἴφνης ἡ πιό ἀρχαία χώρα τῆς Εὐρώπης, πού τή νόμιζαν νεκρή, ἀνασταίνεται ἀπό τίς στάχτες της. Κι ὡστόσο, τό θαῦμα δέν θά πάψει νά ὑπονομεύεται, νά ματαιώνεται –ἀλλά καί νά ξαναγεννιέται– πάλι καί πάλι στά διακόσια χρόνια τοῦ ἐλεύθερου νεοελληνικοῦ βίου. Τί σημαίνει γιά ἐμᾶς, τούς σημερινούς Ἕλληνες, τούτη ἡ ριζική τομή στήν τρισχιλιόχρονη πορεία αὐτῆς τῆς χώρας; Τί ἀντιπροσωπεύει γιά τή διαχρονική Ἑλλάδα μιά τόσο συνταρακτική ρήξη στόν ἀρχέγονο τρόπο τοῦ κοινοῦ μας βίου; Πόσο βαθιά αὐτή μᾶς μεταμόρφωσε μέσα σέ δύο αἰῶνες; Τί κερδίσαμε καί τί χάσαμε ἀπό τή στιγμή πού ἐνταχθήκαμε κατ’ ἀνάγκην στή χορεία τῶν ἐθνῶν τῆς νεωτερικῆς Εὐρώπης; Ἄραγε οἱ ἐντυπωσιακές πρόοδοι πού πετύχαμε ἀπό τότε, μέσ’ ἀπό μύριες δοκιμασίες, διαψεύσεις, ἀντιφάσεις καί καταστροφές, δικαιώνουν τήν ὕπαρξή μας στόν σημερινό κόσμο; Καί τί μπορεῖ νά μάθει τούτη ἡ ἱστορία στήν Εὐρώπη γιά τόν ἴδιο της τόν ἑαυτό; Γ. Κ.

Το παρόν βιβλίο εξετάζει ένα ρεύμα ιδεών που τάραξε την ελληνική πνευματική, πολιτισμική αλλά και πολιτική ζωή στις αρχές του 20ού αιώνα. Πρόκειται για ιδέες που αφορούν τη σχέση της Ελλάδας με την Ευρώπη, αλλά και της Δύσης με την Ανατολή, σε μια κρίσιμη εποχή που σφραγίζεται από μεγάλες γεωπολιτικές μεταβολές. Στον πυρήνα του ρεύματος ιδεών, που εξετάζεται στο βιβλίο, βρίσκεται η θέση ότι η νεότερη Ελλάδα έχει υποστεί ένα είδος πολιτισμικής αποικιοποίησης με πολιτικές προεκτάσεις. Σύμφωνα με τους εκφραστές αυτών των ιδεών, οι νεότεροι Έλληνες, στην προσπάθειά τους να ανταποκριθούν στις προσδοκίες και στο πολιτισμικό πρότυπο των (Δυτικο)ευρωπαίων, έχουν υπονομεύσει τον ίδιο τους τον πολιτισμό, έχουν εγκαταλείψει κάθε δημιουργική πρωτοβουλία και έχουν μετατραπεί σε ένα είδος νεκροζώντανων προγόνων του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Το βιβλίο εξετάζει τις όψεις του «αντιδυτικισμού», τις αναπαραστάσεις των ξένων, την καχυποψία απέναντι στην ξενομανία, και την κριτική στη φραγκολατρεία των Ελλήνων της εποχής, ως μια διαδικασία συγκρότησης και κατανόησης του «εθνικού εαυτού». Η χαρτογράφηση των ιδεών αυτών πραγματοποιείται με άξονα το έργο και τη σκέψη του Αργύρη Εφταλιώτη (1849-1923), του Περικλή Γιαννόπουλου (1869-1910) και του Ίωνα Δραγούμη (1878-1920), ενώ συνεξετάζονται οι κύκλοι των συνομιλητών τους, οι ομοϊδεάτες και συνοδοιπόροι τους, αλλά και οι αντίπαλοί τους. Μελετώνται οι δημόσιες συζητήσεις και διαμάχες στις οποίες συμμετείχαν, με στόχο να κατανοηθεί καλύτερα η πνευματική τους παρακαταθήκη και ο αντίκτυπος των ιδεών τους. Κομμάτια και θρύψαλα των ιδεών που μελετά το βιβλίο είναι ακόμα διάσπαρτα γύρω μας. Χάνονται και εμφανίζονται ξανά σε διαφορετικές στιγμές, από τη δεκαετία του 1930 μέχρι τις μέρες μας. Ανεξάρτητα από τις προθέσεις των εκφραστών τους και τις ιδιαιτερότητες της ιστορικής περιόδου στην οποία ανήκουν, αυτές οι ιδέες επιμένουν να επηρεάζουν τη σχέση μας με τη δική μας άγνωστη χώρα.

"Ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία η ζωή δεν άλλαξε τόσο δραστικά όσο τον 20ό αιώνα". Με αφορμή αυτή τη φράση ο Κωνσταντίνος Πουλής άρχισε να καταγράφει συζητήσεις με τον πατέρα του, εκπρόσωπο αυτής της γενιάς που βίωσε όσο καμία άλλη το τεράστιο εύρος των αλλαγών του περασμένου αιώνα, από τα γουρνοτσάρουχα και την μπομπότα ως το έξυπνο κινητό. Σχολιάζει αυτές τις αναμνήσεις με σύντομα δοκίμια για την ιστορία της καθημερινής ζωής, από τη σκοπιά του υλικού πολιτισμού και της επικοινωνίας. Το βιβλίο αυτό μιλάει για το φαγητό, το ντύσιμο, το παιδικό παιχνίδι, τον χορό, τη λαϊκή ιατρική, την τηλεόραση και το ίντερνετ, πατώντας ταυτοχρόνως στη μαρτυρία και την ανάγνωση. Τα σύντομα αυτά δοκίμια επιχειρούν να συγκρίνουν πώς πεινάμε και πώς χορταίνουμε, τι είναι κρύο και ζέστη, καθαριότητα και βρόμα, επικοινωνία και επαφή, επιθυμία και ανάγκη, από τα παιδικά χρόνια του πατέρα τού συγγραφέα στο Καρβουνάρι της Αρκαδίας ως σήμερα. Μελετώντας το περιεχόμενο της νοσταλγίας της αγροτικής ζωής ή του δέους προς την τεχνολογία, το βιβλίο αυτό διερευνά τη ζωή στην εποχή μας, κοιταγμένη με τα μάτια της ιστορίας.

Εγκόλπιον εθνικής αυτογνωσίας: Πώς βλέπουν οι στοχαζόμενοι Έλληνες τους Έλληνες, την Ελλάδα, τον Ελληνισμό

Την περίοδο του Μεσοπολέμου, γύρω από τα Βούρλα υπήρχαν διάφορα καφενεδοταβερνεία για να διασκεδάζουν οι θαμώνες, οι ναυτικοί και οι ναύτες των στόλων που έρχονταν στον Πειραιά. Γλεντοκοπούσαν όμως μόνοι χωρίς τη γυναικεία παρουσία, διότι οι πόρνες ήταν μαντρωμένες στα Βούρλα. Έτσι, ξεφύτρωσαν σιγά-σιγά τα καμπαρέ στη Τρούμπα· για να διασκεδάζουν με γυναίκες και το σπουδαιότερο, για να ξοδεύουν χρήματα. Και όταν έκλεισαν τα Βούρλα άρχισε η ακμή της Τρούμπας. Πολλά έχουν ειπωθεί για τη Τρούμπα. Για την Εκκλησία ήταν ο τόπος της ακολασίας. Για το κράτος, η ανήθικη τροχοπέδη στο έργο του. Για τους καθωσπρέπει κατοίκους, η ντροπή του Πειραιά. Για τους ναυτικούς, τόπος διασκέδασης και κραιπάλης. Για τους εφήβους, η μύηση στον έρωτα. Για τις πόρνες, το καταφύγιο από την περιφρόνηση της κοινωνίας. Και για τις πατρόνες και τους σωματέμπορους, ο εύκολος τρόπος απόκτησης χρήματος.