Ελληνισμός-Λαογραφία

(. . .) Θεωρούμε την φασουλάδα σαν το κατ' εξοχήν ελληνικό φαγητό. Στην χώρα μας γίνεται τόσο μεγάλη κατάχρηση του τριγενούς και τρικατάληκτου επιθέτου εθνικός-εθνική-εθνικόν, ώστε ανέτως το κόλλησα και στην φασουλάδα. Έτσι, η Εθνική Φασουλάδα θα βρει μια θεσούλα πλάι στον Εθνικό Στρατό. Προσωπικώς, αγαπώ περισσότερο την φασουλάδα από τον στρατό. (. . .)

Διακηρύσσεται πως δεν υπάρχει συνέχεια ανάμεσα στους αρχαίους και στους σύγχρονους Έλληνες, ούτε καν με αυτούς της αυτοκρατορίας της ΚΠόλεως. Έτσι με ποικίλους επιστημονικοφανείς τρόπους αναβιώνει η θεωρία του Φαλλμεράυερ. Ήταν ομολογουμένως δύσκολο να υπάρχει συνεχής και σταθερή παρουσία Ελλήνων υπό συνθήκες υποταγής και δουλείας. Όμως ο ελληνικός κόσμος είναι μία συνεχής και δυναμική παρουσία και συχνά υπερτερεί έναντι του «άγριου νικητή» (ferum victorem), όπως λέγει ο Οράτιος. Το ελληνικό στοιχείο κατόρθωσε να υπερνικήσει και τις ακραίες χριστιανικές αντιδράσεις και να δώσει στη χριστιανικότητα οικουμενική διαπερατότητα. Το να επιβάλλεις από τα μέσα τον πνευματικό και γλωσσικό πολιτισμό σου σ’ αυτόν που επίσημα κυριαρχεί είναι η αψευδέστερη μαρτυρία της ελληνικής συνέχειας. Επίσης διατείνονται ότι χάθηκε κάθε ίχνος ελληνικότητας μέσα στη θάλασσα των πληθυσμιακών στοιχείων που ως επιδρομείς κατέκλυσαν τον ελληνικό χώρο. Η παρουσία τέτοιων και άλλων λαών στον ελλαδικό χώρο είναι αναμφισβήτητη. Αυτό όμως που διέφυγε από τον Φαλλμεράυερ και τους τωρινούς συνεχιστές του είναι τούτο το πολύ σημαντικό: κανείς τέτοιος λαός δεν έγινε εξουσία. Απεναντίας, με την πάροδο του χρόνου ο ελληνικός κόσμος αφομοίωσε τα ξενικά στοιχεία.

Το παραδοσιακό σπίτι της Ικαρίας και γενικά η δομή του κτιστού περιβάλλοντος του νησιού είναι σχεδόν άγνωστα, σε αντίθεση με τη λαϊκή αρχιτεκτονική και τη δομή των οικισμών των άλλων νησιών του Αιγαίου που έχουν μελετηθεί διεξοδικά και είναι πασίγνωστα τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Πολλοί λόγοι θα μπορούσαν να αναφερθούν γι' αυτό. Ένας από τους βασικότερους είναι το γεγονός ότι η λαϊκή αρχιτεκτονική άλλων νησιών, όπως των Κυκλάδων, χρησίμευε ως βασικό στοιχείο προβολής της μεγάλης τουριστικής ανάπτυξής τους κατά το β' μισό του 20ού αιώνα (Μύκονος, Σαντορίνη κ.ά.) σε αντίθεση με ότι συνέβη στην Ικαρία. Όμως ο σημαντικότερος, ίσως, λόγος είναι η διαφορετικότητα της ικαριακής αρχιτεκτονικής από εκείνη όλων των άλλων νησιών του Αιγαίου, αλλά και το ίδιο το ουσιώδες και συστατικό χαρακτηριστικό της, που είναι ακριβώς η μη προβολή, η αφάνεια, η απόκρυψη. Στο βιβλίο αυτό γίνεται προσπάθεια να καταγραφούν οι βασικοί τύποι, οι μορφές και οι ιδιαιτερότητες της παραδοσιακής ικαριώτικης κατοικίας που κτίζονταν στο νησί μέχρι την επικράτηση του σύγχρονου τρόπου δόμησης, δηλαδή περίπου μέχρι το 1950 [. . .]. Παράλληλα γίνεται προσπάθεια περιγραφής και ερμηνείας της ιδιόμορφης πολεοδομικής συγκρότησης των οικισμών του νησιού, καθώς και μια συνοπτική αναφορά σε άλλα κτίσματα και κατασκευές που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Δοκίμιο για το καρναβάλι και τη γλώσσα του [...] Θα δοκιμάσω να δείξω ότι το καρναβάλι δεν είναι απλώς μια πατροπαράδοτη γιορτή, αλλά και η πηγή μιας γλώσσας που μας μιλάει με τον δικό της μοναδικό τρόπο για τη ζωή και τον θάνατο, τον άνθρωπο, το χρόνο και τον κόσμο· που μας «μιλάει» για όλα αυτά όχι μοναχά με λέξεις, αλλά προπάντων με εικόνες, αναπαραστάσεις, μιμικές κινήσεις, δρώμενα, προσωπεία και με το ίδιο το σώμα του ανθρώπου. [...]

[. . .] Ώστε ή καλιαρντή είναι μία συνθηματική διάλεκτος, διεπομένη από τους ειδικούς κανόνες όλων των συνθηματικών διαλέκτων. Φυσικά, ή καλιαρντή ακολουθεί την γραμματική καί το συντακτικό της κοινής νεοελληνικής. Αυτό διόλου δεν εμποδίζει την καλιαρντή από το να είναι μία αδιακόπως έξυπνη καί ίδιαίτατα πλαστική γλώσσα. Ή καλιαρντή έχει ένα χαρακτηριστικό θέλγητρο· είναι μία γλώσσα πού σε κάνει να χαμογελάς άθελά σου. Κι αυτός είναι ό στόχος των κιναίδων: επιζητούν να αφοπλίσουν τον συνομιλητή, γυρίζοντας την κουβέντα στο ευτράπελο. Ή καλιαρντή, εξ απόψεως λογοτεχνικής καταξιώσεως καί φιλολογικής διερευνήσεως, είναι γλώσσα παντελώς άγνωστη καί παρθένα. Ή διαβόητη λογοτεχνική γενιά του 530 συνεβάδιζε με το ρεμπέτικο τραγούδι καί ουδέν αντελήφθη περί αυτού. Ή μουγκαμάρα συνεχίζεται καί προς την πλευρά των κιναίδων. Στήν Ελλάδα ουδείς διακινδυνεύει το κύρος του διερευνών αντικείμενα πού στερούνται κύρους· ίσως διότι, πας αποκτών κύρους θνήσκει. [. . .]

Το ακρόπρωρο είναι η προσωποποιημένη ψυχή του καραβιού που διώχνει το κακό, προστατεύει το πλήρωμα, φέρνει πλούτο και χαρίζει νίκες σε ώρα πολέμου. Το νεοελληνικό ακρόπρωρο εμφανίζεται στα μέσα του 18ου με αρχές 19ου αιώνα, γέννημα του νέου οικονομικού και κοινωνικού κλίματος των χρόνων της Τουρκοκρατίας. Άρρηκτα συνδεδεμένα με τον ναυτικό αγώνα της Ανεξαρτησίας, τα ακρόπρωρα που εικονίζουν θεϊκές, μυθικές ή ιστορικές ηρωικές μορφές συμβολίζουν τη συνέχεια του ελληνισμού από την αρχαιότητα ως τα χρόνια του 1821 και υψώνονταν σε σύμβολα απελευθέρωσης από τον τουρκικό ζυγό, ενώ παριστάνουν και μορφές κοινών θνητών, ολόσωμες γυναικείες μορφές ή μπούστα. Εξετάζοντας τα λίγα σωζόμενα ακρόπρωρα που έφτασαν στις μέρες μας και τις ομάδες τους (υδραίικη, σπετσιώτικη και γαλαξειδιώτικη), μαζί με τις γραπτές πηγές και τις απεικονίσεις τους στην Τέχνη, ο καθηγητής Θέμελης μας προσφέρει μια περιεκτική μελέτη του νεοελληνικού ακρόπρωρου, εντάσσοντάς το στο ευρύτερο πλαίσιο της ευρωπαϊκής και νεοελληνικής ναυτιλίας, καθώς και της νεοελληνικής αλλά και ευρωπαϊκής τέχνης. Τα ακρόπρωρα, έφτασαν σε ένα τέλος με την επικράτηση των σιδερένιων ατμοκίνητων πλοίων. Ωστόσο, οι «φιγούρες», όπως αποκαλούσαν οι ναυτικοί τα ακρόπρωρα, που επέζησαν μέχρι σήμερα αποτελούν μια ζωντανή μαρτυρία του λαϊκού μας πολιτισμού.

«Πού πας, Ελένη, από βραδιού, πού πας τώρα το βράδυ;» «Πάου στη θεια μου τη Γιαννού, πάου να νυχτονέσω, να γνέσω τα βαμβάκια μου, να ξάνω τα μαλλιά μου, να φτιάσω μπόλια του γαμβρού, της πεθεράς μαντίλι, να φτιάσω του Λιμάζαγα ένα χρυσό μεϊτάνι». Πρόκειται για ένα στοχαστικό ταξίδι με οδηγό την ακαταμάχητη ανάγκη εξερεύνησης των ριζών σε μια ορεινή κοινότητα της Πελοποννήσου. Η τυχαία ανακάλυψη ενός πάκου εγγράφων στο πατρικό του σπίτι στην Πάτρα οδηγεί τον συγγραφέα σε μια αναζήτηση βάθους επτά γενεών. Ανάμεσα στα χαρτιά βρίσκεται το εκκλησιαστικό επιτίμιο που αφορά την καταδίκη των εμπρηστών ενός πύργου στο Λειβάρτζι των Καλαβρύτων, εκεί όπου λίγο πριν από το 1821 πλέχτηκε το ειδύλλιο δύο αλλοθρήσκων: της Ελένης, κόρης του άρχοντα Κυρ-Χριστόδουλου, και του Ελμάζ-αγά της Μοστενίτσας. Η Ελένη υπερασπίστηκε το αίσθημά της ξεστομίζοντας το αδιανόητο για την εποχή «Άντρα χρώσταγα, άντρα πήρα», προκαλώντας την αποχώρηση του πατέρα της από το αξίωμα του προεστού αλλά και τη φοβερή κατάρα της μάνας της. Λίγα χρόνια αργότερα, στις 16 Μαρτίου του 1821, ο ξάδελφος της αρχοντοπούλας οπλαρχηγός Δημητράκης Ινταρές κατακαίει τον πύργο του αγά στη Μοστενίτσα. Τα πρόσωπα ακολούθησαν στη συνέχεια τις δικές τους διαδρομές στον χάρτη της ιστορίας. Τα ίχνη τους κρύβουν εκπλήξεις και νέους συμβολισμούς, σε μια εποχή που το ενδιαφέρον στρέφεται ξανά στους παλιούς μύθους. Κλειδί της αναψηλάφησης αποδεικνύεται το δημοτικό τραγούδι του Λιμάζη, ευρέως διαδεδομένο ώς και τον Πόντο. Το περιεχόμενο και ο συμβολισμός του λειτούργησαν επί χρόνια για όποιον ήθελε να θυμάται την αναγεννητική δύναμη που κρύβει η συνάντηση αλλότριων κόσμων.

Τζέσε Όουενς, Λιζ Χάρτελ, Πίτερ Νόρμαν, Ντέρεκ Ρέντμοντ... Αθλητές κορυφαίοι, που έμειναν στην ιστορία όχι μόνο για τις επιδόσεις αλλά και για τις αξίες τους, που αγωνίστηκαν για το ιδεώδες του ευ αγωνίζεσθαι και την ισότητα, ενάντια στις προκαταλήψεις της εποχής τους, ενάντια στα κάθε είδους εμπόδια που βρέθηκαν στον δρόμο τους. Μαχητές του αθλητισμού και της ζωής που, αν και δεν το επεδίωξαν, ενέπνευσαν εκατομμύρια ανθρώπων με την πίστη, το πάθος και την αγωνιστικότητά τους. Είκοσι ιστορίες από τους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες με μορφές των σταδίων και των γηπέδων που, ακόμα κι αν δεν κατάφεραν να πάρουν κάποιο μετάλλιο, ακόμα κι αν δεν κατάφεραν καν να λάβουν μέρος στον τελικό του αγωνίσματός τους, έμειναν στο μυαλό και στην καρδιά των ανθρώπων ως παραδείγματα ήθους και μαχητικότητας. Ως παραδείγματα ζωής.

Με την παρούσα έκδοση, έρχεται στο προσκήνιο ένας από τους πλέον αξιόλογους "ξεχασμένους" Έλληνες διανοουμένους του περασμένου αιώνα, δίνοντας στο αναγνωστικό κοινό ένα έργο του, που η πρόσφατη αναζωπύρωση των εθνικών ζητημάτων στην Ευρώπη, αλλά και οι προβληματισμοί για μια μη-εθνικιστική "πολυπολιτισμική κοινωνία", καθιστούν αντικειμενικά επίκαιρο.

Το βιβλίο αυτό αποκαλύπτει μια αθέατη όψη της μεταπολεμικής Ελλάδας, τον κόσμο των παιδικών και νεανικών περιοδικών, που διαμόρφωσαν μια ολόκληρη γενιά αναγνωστών και ανθρώπων των γραμμάτων. Τα περιοδικά αυτά όχι μόνο τροφοδότησαν τις λογοτεχνικές αναζητήσεις των παιδιών που μεγάλωναν στα πρώτα μετακατοχικά χρόνια, αλλά κυρίως, μέσα από τις σελίδες συνεργασίας των αναγνωστών, διαμόρφωσαν ένα πεδίο επικοινωνίας, άμιλλας και συμμετοχής, μια πνευματική κοινότητα που υπήρξε καθοριστική για την ατμόσφαιρα της μεταπολεμικής Ελλάδας.Ο Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, περιοδικομανής και γραφομανής, μας μεταφέρει με ύφος παιγνιώδες τον ενθουσιασμό και την αγάπη που γεννούσαν στον ίδιο και σε πολλά παιδιά της εποχής τα νεανικά περιοδικά.