Essays & Culture

Αγαπητέ υποψήφιε αναγνώστη,

Πριν δώσεις τα χρήματά σου για να αγοράσεις το ανά χείρας βιβλίο, να ξέρεις ότι αυτό δεν περιέχει σκανδαλολογίες ή κουτσομπολιά-περιέχει αρκετές "γκλαμουριές".
Επίσης, δεν υπάρχουν πλήρεις αναλύσεις, ως πραγματείες, εθνικών θεμάτων. Οι αναφορές στα θέματα αυτά, που εμφανίζονται τακτικά στο βιβλίο, είναι τα προσωπικά και αποσπασματικά μου βιώματα από τη σταδιοδρομία μου τα τριάντα πέντε χρόνια που υπηρέτησα στο Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδος (1974-2009), τα οποία συνέπεσαν με την κατάρρευση της Χούντας και την αρχή της Μεταπολίτευσης μέχρι τη "χρεοκοπία" των μνημονίων.

Θέλω να πιστεύεις ότι, στο ταξίδι μου αυτό, δεν περιορίζομαι σε μια άχρωμη και βαρετή περιγραφή των όσων έζησα και υπήρξα μάρτυς. Διατυπώνω τις απόψεις μου και κρίνω πολιτικούς προϊσταμένους μου, πιστεύω, με αντικειμενική διάθεση. Ενδιαμέσως της αφηγήσεως παραθέτω και στιγμές που δεν αφορούν τη διπλωματία αυτή καθαυτή, αλλά αποτελούν στοιχεία της ζωής των διπλωματών, έτσι ώστε να διευκολύνεται το διάβασμα.

Τέλος, χρησιμοποιώ μια γλώσσα που ελπίζω να είναι κατανοητή από όλους, αποφεύγοντας τη διπλωματική "διάλεκτο" και ορολογίες δυσνόητες σε πολλούς, όπως και την παράθεση διπλωματικών εγγράφων, που είναι απαραίτητα για τη δουλειά μας αλλά κουράζουν τον αναγνώστη.

Αθήνα, Δαφνί, Ελευσίνα, Πλαταιές, Θεσπιές, Λιβαδειά, Αράχωβα, Δελφοί, Θερμοπύλες, Νεμέα, Μυκήνες, Άργος, Σπάρτη, Μεσσήνη, Βάσσες, Ανδρίτσαινα, Ολυμπία... Μερικοί από τους σταθμούς του ταξιδιού που έκανε ένας μεγάλος συγγραφέας, ο Γουσταύος Φλωμπέρ, στην Eλλάδα του 1850. Aυτό το ταξιδιωτικό οδοιπορικό που ο Κ.Θ. Δημαράς θησαύρισε από το σώμα των περιηγήσεων του Φλωμπέρ, κυκλοφόρησε με τον τίτλο «Tο ταξίδι στην Eλλάδα, Δεκέμβριος 1850 - Φεβρουάριος 1851». Tο βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1989, διαβάζεται διαρκώς έκτοτε από τους αναγνώστες και τώρα ανατυπώνεται σε έκτη έκδοση. O πρόλογος του K. Θ. Δημαρά (ένα σύντομο δοκίμιο για τα μικρά περιηγητικά κείμενα) και η λαμπρή μετάφραση του Παύλου Zάννα, περιήγηση, ταυτόχρονα, στο γλωσσικό σύμπαν του Φλωμπέρ και άσκηση ύφους για τα μετέπειτα αριστουργήματά του, την Κυρία Μποβαρύ και τη Σαλαμπώ, συμπληρώνουν την αξία της ιστορικής αυτής έκδοσης. «Ήλιος, ελευθερία, πλατύς ορίζοντας» είναι τα βασικά στοιχεία που συναντά στο ταξίδι του στην Ελλάδα το 1850 ο Γάλλος μυθιστοριογράφος, αλλά και τις αντιφάσεις της νεότευκτης χώρας. Όλα αυτά περιγράφονται με έναν τρόπο άμεσο, σχεδόν ασθματικό, με τη βροχή να κατρακυλά στην πλάτη του στο μεγαλύτερο μέρος του ταξιδιού του, και αποτυπώνονται στις ακριβόλογες σημειώσεις του που, πάρα τη συχνά βιαστική γραφή τους, δεν παύουν να είναι πάντα κείμενα του Φλωμπέρ.

Ένα ριζοσπαστικό μανιφέστο για την ανθρώπινη πρόοδο που ξαφνιάζει με την αισιοδοξία του. Η επιτομή του έργου ζωής ενός κορυφαίου διανοητή, μια καινοτόμος προσέγγιση της δύναμης της πολυπολιτισμικότητας, αλλά και της δυνατότητάς μας να αντιμετωπίσουμε την κλιματική αλλαγή. Ποια είναι τα κλειδιά για την ανθρώπινη πρόοδο; Γιατί οι συνθήκες διαβίωσης διαφέρουν τόσο πολύ στα διάφορα σημεία του πλανήτη; Πώς μπορούν όλοι οι άνθρωποι να επιβιώσουν και να ευημερήσουν; Στο ΤΑΞΙΔΙ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ ο Oded Galor μάς προσφέρει μια αποκαλυπτική εξήγηση των λόγων για τους οποίους ο άνθρωπος είναι το μοναδικό είδος που κατάφερε να ξεφύγει από τον αγώνα για επιβίωση, απολαμβάνοντας ασύλληπτο έως πρόσφατα πλούτο και μακροζωία. Αποκαλύπτει επίσης γιατί αυτή η διαδικασία ήταν τόσο άνιση σε διάφορα σημεία του πλανήτη, με αποτέλεσμα την ύπαρξη μεγάλων διαφορών μεταξύ των χωρών. Μας δείχνει επίσης γιατί οι προσπάθειές μας για τη συνολική βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης έχουν αποτύχει και τι θα μπορούσαμε να κάνουμε για να επιτύχουν.

Στον καθρέφτη της μνήμης "Τότε, λίγο πριν από τα Χριστούγεννα του '45, άρχισε να διαγράφεται, μέσα στη γενική ανασφάλεια, ο χαρακτήρας της Υποτροφιάδας, όταν πολλά από τα μέλη της πρωτοαντίκρυσαν το ένα το άλλο κι άρχισαν να γεννιούνται οι συμπάθειες και οι αντιπάθειες. Όλα αυτά στους μαρμάρινους διαδρόμους της Στοάς Σπυρομήλιου -του Μετοχικού Ταμείου Στρατού- στην έσω δεξιά γωνία μπαίνοντας από τη Σταδίου, όπου βρισκόταν το μικροσκοπικό ταξιδιωτικό πρακτορείο του κυρίου Αθανασούλα -ανθρώπου ευγενικού και υπομονετικού, άξιου να μπει στο εορτολόγιο ως άγιος μετά από αυτή την ιστορία. Ένα δωματιάκι όλο κι όλο, με γωνιακές τζαμαρίες και έγχρωμες ταξιδιωτικές αφίσες στους τοίχους που, νέοι κι αταξίδευτοι, τις χαζεύαμε με περιέργεια. Δεν ήταν ακόμα το μεγάλο "Hermes en Grece" που γνωρίσαμε αργότερα. Ήταν το μικρό πρακτορείο που πρακτόρευε την άγνωστη κιβωτό της σωτηρίας, το "Ματαρόα" -που, όπως μάθαμε αργότερα, σημαίνει στα πολυνησιακά "η γυναίκα με τα μεγάλα μάτια" το πρακτορείο που θεωρούσαμε υπεύθυνο για όλα, και πριν απ' όλα βέβαια για την άφιξη του πλοίου." Χωρίς το υψηλό επίπεδο υλικής και τεχνικής υποδομής που προσέφερε η Γαλλία εκείνη την εποχή, είναι αμφίβολο εάν οι υπότροφοι θα κατάφερναν να διαπρέψουν, ενώ δεν πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός ότι πολλοί εξ αυτών εργάζονταν υπό τη συνεχή απειλή της δαμοκλείου σπάθης της απέλασης. Η διαφυγή από την Ελλάδα αποτελούσε μονόδρομο για την προσωπική σωτηρία, αλλά και για την επιστημονική παραγωγή και την επαγγελματική καταξίωση. Αργότερα, κατά τη διάρκεια της χούντας, πολλοί Έλληνες σπουδαστές και διανοούμενοι που κατέφυγαν στο Παρίσι βρέθηκαν κάτω από τον αστερισμό των υποτρόφων του '45, ενώ ακόμα και εξήντα χρόνια αργότερα η "γυναίκα με τα μεγάλα μάτια" εξακολουθεί να μας σαγηνεύει με το βαθύ της βλέμμα. (από το επίμετρο του Γιώργου Καλπαδάκη)

Σκέφτηκα να γράψω το χρονικό της περιπέτειας του "Τέταρτου", που για μένα κράτησε από τις αρχές του καλοκαιριού του 1984 ως τα τέλη του καλοκαιριού του 1985, όχι επειδή το περιοδικό σημάδεψε τα πνευματικά πράγματα του τόπου, όπως άλλα που έγραψαν Ιστορία. Ή όπως το Τρίτο Πρόγραμμα του Χατζιδάκι, στη δεκαετία του '70, έγραψε τη δική του Ιστορία. Σκέφτηκα να το γράψω επειδή η περιπέτεια αυτή σημαδεύτηκε από δύο πρόσωπα, εμβληματικά δύο εντελώς διαφορετικών αντιλήψεων για τον τόπο, τον Μάνο Χατζιδάκι και τον Γιώργο Κοσκωτά. Σημάδεψε επίσης και τη χρονική περίοδο κατά την οποία τα συμπτώματα της ελληνικής μετάλλαξης, αυτής που μας οδήγησε στη σημερινή μας ήττα, άρχισαν να αναδύονται στην επιφάνεια. Ήταν μια μετάλλαξη που είχε να κάνει με την πολιτική, όμως σίγουρα δεν φτάνει η πολιτική για να την περιγράψεις, πολλώ μάλλον να την ερμηνεύσεις. Είναι ζήτημα ανθρώπινων υλικών και ποιότητας, αυτής της ποιότητας που σήμερα έχει αποδεκατιστεί. Πριν από καιρό έγραψα ένα χρονογράφημα στα Νέα, όπου υποστήριζα πως ανάμεσα στους μεγάλους ηττημένους του 2012 είναι και ο Μάνος Χατζιδάκις. Όχι γιατί δεν εκτιμούν πια τη μουσική του. Το αντίθετο, σήμερα την εκτιμούν πολύ περισσότερο από τότε που οι περισσότεροι τον ήξεραν απ’ τα μεγάλα του σουξέ. Αλλά γιατί η νοοτροπία του έχει ηττηθεί. Το θάρρος μιας ατομικότητας που αντλεί την ορμή της, όχι από την αυθαιρεσία των όποιων απόψεων, αλλά από το κεφάλαιο της ευαισθησίας που κατατίθεται στο δημιουργικό έργο. Αυτή η νοοτροπία στη σημερινή Ελλάδα βρίσκεται στην παρανομία. Τη νομιμότητα την ορίζει η δημοκρατικά μοιρασμένη αταλαντοσύνη της μετριότητας, που πάσχει από ακράτεια απόψεων και υποστηρίζεται, εννοείται, από το απύθμενο θράσος. Ό,τι αντιμετωπίζαμε τότε ως εξαίρεση έγινε ο κανόνας.

Σκοπός αυτού του βιβλίου είναι να εξετάσει τη διαμόρφωση της ελληνικής πολιτικής για τη Μικρά Ασία από το 1914, όταν το θέμα ανέκυψε εξαιτίας των διώξεων κατά του ελληνικού στοιχείου από το νεοτουρκικό καθεστώς, έως τη στρατιωτική ήττα του 1922 και την εκρίζωση του Ελληνισμού μετά τη μακραίωνη παρουσία του στις ακτές της Ιωνίας.

Η πιο κατάλληλη οπτική για τη διακρίβωση της ελληνικής πολιτικής είναι η εξέτασή της υπό το πρίσμα του Εθνικού Διχασμού, του σχίσματος που προέκυψε ως συνέπεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Η Μικρά Ασία ήταν ένα από τα βασικά στοιχεία της διαμάχης γύρω από τη σκοπιμότητα της συμμετοχής της Ελλάδας στον πόλεμο αυτό, και επ’ αυτής αναδείχθηκε μια θεμελιώδης διαφορά προσεγγίσεων μεταξύ του Βενιζέλου και του αντιβενιζελισμού. Ο Βενιζέλος ανέδειξε την Ιωνία ως άξονα της επιδίωξης της Μεγάλης Ιδέας, ενώ ο αντιβενιζελισμός υπήρξε επιφυλακτικός, σταθμίζοντας το μέγεθος της στρατιωτικής εμπλοκής, αλλά και τα δημογραφικά και γεωμορφολογικά δεδομένα της Μικράς Ασίας. Το 1920 ο αντιβενιζελισμός, παρά τις επιφυλάξεις του, ανέλαβε να συνεχίσει την πολιτική του Βενιζέλου. Πάντοτε όμως ήταν φανερή η τάση της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας να διαμορφώνει τη στάση της βασιζόμενη περισσότερο στην εικαζόμενη ισχύ των Μεγάλων Δυνάμεων, ιδίως της Βρετανίας, και λιγότερο στις πραγματικές δυνατότητες της χώρας. Αυτό ήταν το καίριο σημείο, και όχι η επάνοδος του Κωνσταντίνου, που οδήγησε στην ήττα των Ελλήνων στη Μικρά Ασία.

Μια νέα συλλογή βαθυστόχαστων και προκλητικών δοκιμίων από τον βραβευμένο συγγραφέα της "Ελευθερίας" και των "Διορθώσεων".

"Ο δοκιμιογράφος", γράφει ο Φράνζεν, "είναι ένας πυροσβέστης, του οποίου η δουλειά, ενώ όλοι οι άλλοι τρέχουν να αποφύγουν τις φλόγες, είναι να τρέξει κατευθείαν μέσα τους". Εδώ και είκοσι πέντε χρόνια, μόλο που τα μυθιστορήματά του είναι αυτά που του έχουν χαρίσει παγκόσμια αναγνώριση, ο Φράνζεν ζει μια δεύτερη ζωή ως θαρραλέος δοκιμιογράφος. Τώρα, σε μια στιγμή που ο πόλεμος της τεχνολογίας υποδαυλίζει εθνικιστικά μίση και ο πλανήτης δοκιμάζεται από αφύσικες καταστροφές, επανέρχεται με μια νέα συλλογή δοκιμίων που μας καλούν να επιστρέψουμε σε έναν πιο ανθρώπινο τρόπο ύπαρξης.

Οι μεγάλες αγάπες του Φράνζεν είναι η λογοτεχνία και τα πουλιά, και το "Τέλος του τέλους της γης" είναι ένα παθιασμένο μανιφέστο και για τα δύο. Ενώ τα μέσα ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης σήμερα τείνουν να επιβεβαιώνουν απλώς τις προκαταλήψεις μας, η λογοτεχνία, γράφει ο Φράνζεν, "σε καλεί να αναρωτηθείς εάν κάπου έχεις άδικο, ίσως ακόμα και εάν έχεις απόλυτο άδικο, και να φανταστείς γιατί κάποιος άλλος σε μισεί". Όποιο κι αν είναι το θέμα τους, τα δοκίμια του Φράνζεν είναι πάντα επιφυλακτικά απέναντι στις έτοιμες απόψεις, ποτισμένα με ειρωνεία και ειλικρινή σχετικά με τις δικές του αποτυχίες. Με ειλικρίνεια μιλάει και για τα πουλιά ("σκοτώνουν ό,τι μπορείς να διανοηθείς"), αλλά οι περιγραφές του και οι στοχασμοί του πάνω σ’ αυτά, από τα θαλασσοπούλια της Νέας Ζηλανδίας μέχρι τους πιγκουίνους της Ανταρκτικής, είναι ταυτόχρονα ένας ύμνος στην ομορφιά και την αντοχή τους και ένα κάλεσμα σε δράση για να σώσουμε ό,τι αγαπάμε.

Ήρεμο, αιχμηρό, τεκμηριωμένο και πνευματώδες, το Τέλος του τέλους της Γης είναι μια ευπρόσδεκτη ανάσα αισιοδοξίας και λογικής.

Γνωρίζουμε πως το σύμπαν από κάπου άρχισε. Με τη Μεγάλη Έκρηξη πέρασε από μια κατάσταση αδιανόητης πυκνότητας στη μορφή της κοσμικής πύρινης σφαίρας, σκορπώντας τους πρώτους σπόρους για τα πάντα, από τις μαύρες τρύπες μέχρι έναν βραχώδη πλανήτη, όπου έτυχε να αναπτυχθεί η ζωή όπως τη γνωρίζουμε. Τι θα συμβεί όμως στο τέλος αυτής της ιστορίας; Και τι σημαίνει αυτό για μας τώρα; Στη λαμπρή αυτή περιγραφή της εσχατολογικής κοσμολογίας, η Katie Mack, με αστείρευτο χιούμορ, μας ταξιδεύει στις πέντε πιθανές εκδοχές του τέλους του σύμπαντος: στη Μεγάλη Σύνθλιψη, τον Θερμικό Θάνατο, τη Μεγάλη Θραύση, την Αποσύνθεση Κενού (αυτή που μπορεί να συμβεί ανά πάσα στιγμή!) και την Αναπήδηση. Αξιοποιώντας το χάρισμά της να κάνει τις πιο δύσκολες έννοιες εύκολα κατανοητές, το ανερχόμενο αστέρι της αστροφυσικής μάς βοηθάει να αντιληφθούμε το σύμπαν στο σύνολό του, να γνωρίσουμε τα συστατικά του στοιχεία, την εξέλιξή του, τους θεμελιώδεις νόμους που το διέπουν. Μπορεί ακόμη να μη γνωρίζουμε αν το τέλος του σύμπαντος θα περιλαμβάνει πάγο, φωτιά ή κάτι άλλο πιο εξώκοσμο. Αυτό όμως που γνωρίζουμε είναι πως αποτελεί ένα τεράστιο, όμορφο και πραγματικά εκπληκτικό μέρος, το οποίο αξίζει να καταβάλουμε κάθε προσπάθεια να εξερευνήσουμε – όσο ακόμη μπορούμε.

Μέχρι πριν από λίγα χρόνια η δυτική κοινή γνώμη ήταν εξοικειωμένη με τη βεβαιότητα της προόδου: ο παγκόσμιος θρίαμβος της δημοκρατίας και της οικονομίας της αγοράς έδειχνε αμετάκλητος, η φιλελευθεροποίηση και η χειραφέτηση, η κοινωνία της γνώσης και ο πλουραλισμός των τρόπων ζωής φαίνονταν να αποτελούν τις κατευθυντήριες γραμμές του μέλλοντος. Ωστόσο, μετά τις απροσδόκητες και αλλεπάλληλες κρίσεις των τελευταίων δεκαετιών, η εποχή της αισιοδοξίας που εγκαινιάστηκε με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου αποτελεί πλέον μακρινή ανάμνηση και η ιδέα ότι η ανθρωπότητα βαίνει προοδευτικά προς ένα καλύτερο αύριο μοιάζει με ψευδαίσθηση. Στην πραγματικότητα, μόλις τώρα γίνεται ορατή η έκταση της διαρθρωτικής αλλαγής που έχει υποστεί η κοινωνία: η παλιά βιομηχανική νεωτερικότητα έχει αντικατασταθεί από μια ύστερη νεωτερικότητα που χαρακτηρίζεται από νέες πολώσεις και παράδοξα – μεταξύ προόδου και δυσφορίας δεν υπάρχει πλέον μεγάλη απόσταση. Σε πέντε κεφάλαια που μπορούν να διαβαστούν και αυτοτελώς, ο Αντρέας Ρέκβιτς επεξεργάζεται με διεισδυτικό τρόπο τα κεντρικά δομικά χαρακτηριστικά του παρόντος: τη νέα ταξική κοινωνία, τα γνωρίσματα της μεταβιομηχανικής οικονομίας, τη σύγκρουση γύρω από τις κουλτούρες και τις ταυτότητες, την εξουθένωση που προκαλεί το επιτακτικό καθήκον της αυτοπραγμάτωσης και την κρίση του φιλελευθερισμού.