Μαρία Ηλιού

Ένα µοναδικό φωτογραφικό λεύκωµα µε ενδιαφέρουσες φωτογραφίες της Αθήνας, που βασίζεται στην οµώνυµη ταινία «Η Αθήνα από την Ανατολή στη ∆ύση, 1821-1896», µια παραγωγή του ΠΡΩΤΕΑ & PROTEUS NY Inc., σε έρευνα, σενάριο και σκηνοθεσία της Μαρίας Ηλιού και µε ιστορικό σύµβουλο τον Αλέξανδρο Κιτροέφ. Μέσα από σπάνιο αρχειακό φωτογραφικό υλικό (επί το πλείστον άγνωστο έως τώρα στη χώρα µας), για την αναζήτηση και συλλογή του οποίου χρειάστηκαν πολλά έτη συστηµατικής εργασίας, ξεδιπλώνονται οι διαφορετικές στιγµές της ιστορίας της Αθήνας, που από µια µικρή ανατολίτικη πόλη των οκτώ χιλιάδων κατοίκων το 1821, µε αξιόλογα δείγµατα αστικής αρχιτεκτονικής και πλήθος κλασικών και βυζαντινών µνηµείων, ανακηρύχθηκε πρωτεύουσα του νεότευκτου ελληνικού κράτους το 1834 και µέσα σε λιγότερο από εκατό χρόνια µεταµορφώθηκε σε µια σύγχρονη νεοκλασική πόλη µε 130.000 κατοίκους, φιλοξενώντας τους πρώτους διεθνείς Ολυµπιακούς Αγώνες της σύγχρονης εποχής.

Το μυθιστόρημα Μια φιλία στη Σμύρνη είναι η ιστορία της φιλίας της Άννας, της Ρόζας, του Ρεσάτ, του Ισαάκ και των οικογενειών τους –Βλαστού, Μπερμπεριάν, Κασαμπά και Μοντιάνο– από το 1912, όταν τα παιδιά είναι οκτώ χρονών στη Σμύρνη, έως την Καταστροφή το 1922 και στη Νέα Υόρκη το 1962. Μετά από ευτυχισμένα χρόνια, τα παιδιά και οι οικογένειές τους αρχίζουν να ζουν στιγμές αγωνίας με τους διωγμούς του ’14 και με τον Ευρωπαϊκό πόλεμο που ξεσπάει. Αλλά η Σμύρνη πάντα σώζεται και οι Σμυρνιοί ξέρουν να μην χάνουν το κέφι τους. Ακόμη και όταν το αγγλικό πολεμικό Ευρύαλος βομβαρδίζει το ’16 τα οχυρωματικά έργα στον κόλπο της Σμύρνης, οι φίλοι συναντιούνται στο Quai αργά το απόγευμα να δουν τους πίδακες που τινάζονται ψηλά στη θάλασσα όταν το πολεμικό πλοίο αστοχεί. Οι Άγγλοι έχουν ειδοποιήσει ότι δεν θα χτυπήσουν τη Σμύρνη. Καθώς όμως τα παιδιά μεγαλώνουν προσπαθώντας να πραγματοποιήσουν τα όνειρά τους, η πόλη τους κινδυνεύει όλο και περισσότερο. Το Μια φιλία στη Σμύρνη είναι μια ιστορία ενηλικίωσης όπου οι άνθρωποι, μετά από εφιαλτικές στιγμές το φθινόπωρο του ’22, βρίσκουν τη δύναμη να ζήσουν

Μαύρη μέρα στο Παρίσι. Εκεί συναντήθηκα και με τον JacquesC., δημοσιογράφο της Humanité και φίλο μας (...) Φεύγοντας (ο Jacques θα με πήγαινε μέχρι την Ουνέσκο, απ’ όπου είχα φύγει σκαστή για τη διαδήλωση), συνεχίσαμε την έντονη συζήτηση που είχε αρχίσει πρωτύτερα: ήμουν έξω φρενών που το γαλλικό Κ.Κ. και τα συνδικάτα δεν είχαν δραστηριοποιηθεί αποτελεσματικά, εφόσον ήξερα και από προσωπική πείρα τι μέσα και τι δύναμη κινητοποίησης διέθεταν. Και μια στιγμή: «Μη φωνάζεις!» μου λέει ο Jacques. ‒ «Μα κι εσύ φωνάζεις», του λέω στον ίδιο τόνο και εγώ. ‒ «Ναι, αλλά εγώ είμαι στο αυτοκίνητό μου», μου αντιτείνει. Απόμεινα! Μονομιάς κατάλαβα, τη λούστηκα, την κατάσταση της προσφυγιάς. Ήμουν σε ξένο αυτοκίνητο, σε ξένο τόπο, με δικαιώματα περιορισμένα, κατά παραχώρηση. Και μ’ έπιασε ένα κλάμα… Φτάσαμε στην Ουνέσκο, κατέβηκα από το αυτοκίνητο, αλλά τα δάκρυα, ποταμός, κυλούσαν ασταμάτητα. Και καθώς δεν γινόταν να μην πάω στο γραφείο μου, μπήκα σ’ ένα φαρμακείο και ζήτησα κάτι ασυνήθιστο από τον ξαφνιασμένο φαρμακοποιό: «Κάντε με, σας παρακαλώ, να σταματήσω να κλαίω»… Ο Jacques δεν είχε, βέβαια, καταλάβει τι «είχε ξεφύγει από το φράχτη των δοντιών του». Λίγους μήνες μετά μου κουβάλησε από την Αθήνα δύο βαλίτσες με ρούχα που του είχαν φορτώσει οι δικοί μας.

Τι μας έχει μείνει από τη Μικρά Ασία; Η διάχυτη μνήμη της καταστροφής, το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, το τέλος της Ελλάδας των δύο ηπείρων, οι φωτογραφίες των Μικρασιατών στην προκυμαία της φλεγόμενης Σμύρνης, οι φωτογραφίες της άφιξης των προσφύγων; Ή μας έχει μείνει τελικά όσα έφεραν οι πρόσφυγες μαζί τους: αξιοπρέπεια, μουσική, γεύσεις, οι ασβεστωμένες αυλές στους συνοικισμούς, η ταπητουργία, οι νέες μέθοδοι στις καλλιέργειες, η προκοπή, ο κοσμοπολιτισμός των Σμυρνιών; Η δουλειά της Μαρίας Ηλιού, του Αλέξανδρου Κιτροέφ και των τόσων άλλων συνεργατών επιμένει στην προβολή του διάχυτου κοσμοπολιτισμού που χαρακτήριζε την πρωτεύουσα της Ιωνίας. Μέσω της σύνθεσης του σμυρναίικου σύμπαντος αναδεικνύει ό,τι προηγήθηκε της καταστροφής, ό,τι συγκροτούσε τον πρωτοποριακό αστισμό της πολής και των κατοίκων της. Επέλεξαν στο φιλμ, στην έκθεση, αλλά και στην παρούσα έκδοση να ξεδιπλώσουν ίσως το περισσότερο σπάνιο από όσα έπαψαν να υπάρχουν τον μακρινό Σεπτέμβριο του 1922: τη σύνθεση και τη λειτουργία του αστικού τοπίου της πόλης. Με κύριο γνώμονα τον κοσμοπολιτισμό, δηλαδή τη συνύπαρξη εθνοτήτων, την ανοχή μεταξύ τους αλλά και την άμβλυνση των αντιθέσεων, η Μαρία Ηλιού και ο Αλέξανδρος Κιτροέφ προχώρησαν με τρόπο σαφή και γοητευτικό στην παρουσίαση ενός οικονομικού, κοινωνικού και ίσως πολιτικού αποτελέσματος που ακόμη και σήμερα ορίζει τη Σμύρνη σαν μία από τις πλέον εμβληματικές περιπτώσεις οικονομικής ανάπτυξης, εθνοτικής και κοινωνικής σύνθεσης που λειτούργησαν στην ανατολική Μεσόγειο του 19ου αιώνα. Το υλικό του φιλμ, οι μαρτυρίες των προσώπων που επελέγησαν, οι φωτογραφίες της έκθεσης και του βιβλίου μας βοηθούν να ανασυνθέσουμε και να καταλάβουμε την οικονομική ανάπτυξη, τη δυτικότροπη κοινωνία, την καλλιέργεια της μόρφωσης, την ευαίσθητη δεκτικότητα στις ευρωπαϊκές καινοτομίες, τον ενδυματολογικό κώδικα ανδρών και γυναικών, τη δυτική ατμόσφαιρα των σωματειακών φορέων, τις λέσχες όπου ο αθλητισμός έγινε σπορ, τον ευρωπαϊκό σχεδιασμό της πόλης εκείνης. [...] (από τον πρόλογο του Τάσου Σακελλαρόπουλου) Περιέχονται τα κείμενα: - Τάσος Σακελλαρόπουλος, "Πρόλογος" - Μαρία Ηλιού, "Η Σμύρνη της χαράς της ζωής και της καταστροφής. Αναζητώντας τις χαμένες εικόνες" - Αλέξανδρος Κιτροέφ, "Σμύρνη 1900-1922" - Φωτογραφίες από αμερικανικά, ευρωπαϊκά, τουρκικά και ελληνικά αρχεία που συγκέντρωσε ο Πρωτέας - I. Σμύρνη, μια κοσμοπολίτικη πόλη, 1900-1912 - II. Δανεικός χρόνος, 1912-1922 - III. Η καταστροφή της Σμύρνης, Σεπτέμβριος 1922 - Βιογραφικά των σενεργατών και παρουσίαση των μη κερδοσκοπικών εταιρειών Πρωτέας και Proteus NY Inc. - Ευχαριστίες - Οι συντελεστές του βιβλίου, του Archive Preservation Project, της ταινίας και της έκθεσης φωτογραφίας - Βασική βιβλιογραφία