Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης

«Η μάχη του Σαρανταπόρου ήτον μία από τας μάχας που θα ομιλήση η Ιστορία» έγραφε ο Λεωνίδας Παρασκευόπουλος, ο αρχηγός πυροβολικού της Στρατιάς Θεσσαλίας, στη γυναίκα του το 1912.

Η Ελλάδα πράγματι ξεκίνησε την πολεμική της εξόρμηση στις αρχές του 20ού αιώνα με «σιδηρά» ορμή και ακαταμάχητο επιθετικό πνεύμα. Οι εκστρατείες του 1912-13 αποτέλεσαν την κορύφωση των πόθων και των προσπαθειών ενός ολόκληρου αιώνα. Αναμφισβήτητα, το τελικό αποτέλεσμα των πολεμικών αγώνων της δεκαετίας 1912-1922 δεν ικανοποίησε τους Έλληνες.

Η εκατονταετηρίδα από τη Μικρασιατική Καταστροφή αποτελεί αφορμή για αναστοχασμό και νέα «επίσκεψη» των σημαντικών αυτών γεγονότων. Όπως διαπίστωσε εύστοχα το 1934 ο Αριστοκλής Αιγίδης, ένας Μικρασιάτης στην καταγωγή δημοσιολόγος, το 1922 σήμανε τη λήξη ενός (διακεκομμένου) «εκατονταετούς πολέμου» μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, ο οποίος ξεκίνησε το 1821. Ωστόσο, ιδωμένο μέσα σε ένα ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο, το μέγεθος της Μικρασιατικής Καταστροφής μετριάζεται. Κι αυτό διότι η Ελλάδα, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, επιτέλεσε ένα τεράστιο ποιοτικό άλμα, και από απαξιωμένη δύναμη (1897) έφτασε να γίνει προσωρινά υπολογίσιμος γεωπολιτικός παράγοντας στην Εγγύς Ανατολή (1920).

Η ανάλυση των εξελίξεων αυτής της εμπόλεμης δεκαετίας βασίζεται κυρίως στα σχόλια των Times του Λονδίνου και της Revue des Deux Mondes (της γαλλικής επιθεώρησης των τεχνών, των γραμμάτων αλλά και της διεθνούς πολιτικής, που έχαιρε μεγάλης εκτίμησης και επιρροής εκείνη την εποχή στην Ευρώπη και την Αμερική). Τα απομνημονεύματα και οι αναλύσεις κορυφαίων Ελλήνων αξιω­ματικών (του Βίκτωρος Δούσμανη, του Λεωνίδα Παρασκευόπουλου, του Ιωάν­νη Μεταξά, του πρίγκιπα Ανδρέου, του Κλεάνθους Μπουλαλά κ.ά.) αποτελούν επίσης βασική πηγή για την ανά χείρας μελέτη.

Ο Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος ήλθε στην Ελλάδα το 1910 ως ο πολυαναμενόμενος «Μεσσίας» και ανέβηκε τάχιστα τα σκαλοπάτια της πολιτικής εξουσίας χάρη σε ένα μαζικό κίνημα διαμαρτυρίας, το οποίο είχε έντονα λαϊκίστικα χαρακτηριστικά και έμεινε στη μνήμη ως «επανάστασις». Παρότι ο ίδιος δήλωσε εξαρχής πολέμιος του λαϊκισμού, της «δημαγωγίας» και του «τυχοδιωκτισμού», η πρώτη πολιτική επιτυχία του στην Ελλάδα οφείλεται στο μεγάλο αυτό ρεύμα διαμαρτυρίας, που διατάραξε το πολιτικό σύστημα. Καταλυτικό ρόλο σε αυτή την πολιτική αλλαγή έπαιξε ο στρατός, που αναμείχθηκε ενεργά στα δημόσια πράγματα, αλλά και η «ατυχία» της Ελλάδας στο εθνικό της ζήτημα (1897). Η άνοδος του Βενιζέλου στην εξουσία εντάσσεται μάλιστα σε ένα γενικότερο ρεύμα ανάδυσης μιας νέας γενιάς χαρισματικών ριζοσπαστών πολιτικών (όπως ο Κλεμανσώ στη Γαλλία και ο Giovanni Giolitti στην Ιταλία), οι οποίοι αναρριχήθηκαν στο προσκήνιο της πολιτικής ζωής των κρατών της Νοτίου Ευρώπης στο τέλος της πρώτης και στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 20ού αιώνα μετά από σοβαρές «ατυχίες» των χωρών τους στο εξωτερικό πεδίο. Κατά την πολιτική του σταδιοδρομία ο Ελευθέριος Βενιζέλος κινείτο διαρκώς μεταξύ της μεταρρύθμισης και της επανάστασης. Δεν είναι τυχαίο ότι οι βιογράφοι του αφηγούνται την πορεία του μέσα σε έναν επαναστατικό κύκλο, ο οποίος ανοίγει το 1905 (στο Θέρισο) και κλείνει τον Μάρτιο του 1935. Ο ίδιος μάλιστα αρέσκετο να δηλώνει «επαναστάτης κατ’ επάγγελμα» κατά της συντεταγμένης εξουσίας και του δεσποτισμού του Στέμματος. Αφετηρία των επαναστάσεών του έως το 1922 ήταν το εθνικό ζήτημα. Η βαθιά ρήξη του με το Στέμμα το 1915-17, που έμεινε ιστορικώς γνωστή ως «Εθνικός Διχασμός», είχε χαρακτηριστικά αντίστοιχα με την κρίση του interventismo και του neutralismo, η οποία συντάραξε τη γειτονική Ιταλία (1914-15). Ο ριζοσπαστισμός και ο οξύς πολιτικός λόγος του Βενιζέλου μετέτρεψε την κυβερνητική («υπουργική») αυτή κρίση σε πολιτειακή. Παρά το επαναστατικό προφίλ του, στη συνταγματική πράξη ο Βενιζέλος ήταν ωστόσο εις άκρον ρεαλιστής και γνώριζε να κάνει μείζονες συμβιβασμούς με το Στέμμα και τη δυναστεία, όπως συνέβη το 1910-11 και το 1917, όταν οι θεμελιώδεις πολιτειακές μεταρρυθμίσεις υπήρξαν περιορισμένες.

Πώς προέκυψε η Μικρασιατική Εκστρατεία; Ποια ήταν η πολιτική της Ελλάδας στη Μικρά Ασία πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο; Ποια η ταυτότητα του Μικρασιατικού Ελληνισμού; Γιατί ηττήθηκε η Ελλάδα στη Μικρά Ασία; Ποιος έφταιγε; Ειπώθηκε ποτέ το προεκλογικό σύνθημα "Οίκαδε"; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που επιχειρεί να απαντήσει η παρούσα μελέτη. Βάσει των ιστορικών τεκμηρίων συνάγεται ότι η Μικρά Ασία "άργησε" να γίνει αντικείμενο αλυτρωτικής διεκδίκησης από το ελληνικό κράτος. Μάλιστα, το εσωτερικό της Ανατολίας, όπου κατοικούσαν συμπαγείς ελληνικοί (τουρκόφωνοι) πληθυσμοί, αποτελούσε terra incognita για τον ελλαδισμό. Το ελλαδικό ενδιαφέρον για τη Μικρά Ασία ξεκίνησε σταδιακά το 1891 με την ίδρυση στην Αθήνα του Συλλόγου των Μικρασιατών "Η Ανατολή". Το Μικρασιατικό Ζήτημα εισήλθε δυναμικά στο επίκεντρο της ελληνικής πολιτικής ζωής το 1915. Τομή αποτέλεσε ο ανθελληνικός διωγμός που εξαπέλυσε η κυβέρνηση των Νεοτούρκων το 1914. Η απόφαση του Ελευθερίου Βενιζέλου να αποβιβάσει στρατό στη Σμύρνη ήταν το αποτέλεσμα ισχυρών κοινωνικών πιέσεων από τη μάζα των 150.000 Μικρασιατών προσφύγων, που είχαν κατακλύσει τότε την Ελλάδα, αλλά και πολιτικών πιέσεων από την αντιπολίτευση στο Κοινοβούλιο. Η εκστρατεία της Ελλάδας στη Μικρά Ασία είχε ως αντικειμενικό σκοπό την παλιννόστηση των θυμάτων της πρώτης προσφυγιάς και τη διασφάλιση της επιβίωσής τους στις εστίες τους υπό την αιγίδα της ελληνικής εθνικής κυριαρχίας.