Φώτης Τερζάκης

Οι προμηθεϊκές τεχνολογικές εφαρμογές που σημάδεψαν το πέρασμα από τον δέκατο ένατο στον εικοστό αιώνα έδωσαν στην πειραματική επιστήμη μια πρωτόγνωρη αυτοπεποίθηση, η οποία την έκανε να πιστέψει πως έχει αποκλειστικό προνόμιο στη σημασιοδότηση του πραγματικού· η φιλοσοφία παραγκωνίστηκε ως παρωχημένη και κατά κάποιον τρόπο μη επαρκώς ελέγξιμη τοποθέτηση στα ίδια εκείνα παλαιά ζητήματα που τώρα περιήλθαν στη νέα δικαιοδοσία. Όμως οι παράπλευρες καταστροφικές συνέπειες της ίδιας αυτής τεχνοεπιστήμης, που ήταν μία από τις τραγικότερες εκπλήξεις του εικοστού αιώνα, ξαναθέτουν το ζήτημα περί των ορίων και των σκοπών της επιστήμης και δείχνουν περίτρανα την ανεπάρκεια του επιστημονικού λόγου να αντιμετωπίσει τις μη τεχνικές, "συγκροτητικές" του όπως θα λέγαμε, αρχές και προϋποθέσεις.

Το όνειρο της γνωσιολογικής εξάντλησης του πραγματικού συνιστά, ακριβώς, μια τρελή φαντασίωση παντοδυναμίας: οριστική αιχμαλωσία της φύσης και, οριακά, της ίδιας της κοινωνίας στη βούληση ενός ιερατείου των κατεχόντων (που προορίζεται να περιλαμβάνει όλο και λιγότερους εκλεκτούς στις τάξεις του). Scientia est potentia, δηλαδή - μέχρι τελικής κατακρημνίσεως!

Το βιβλίο αυτό είναι η ιχνηλασία μιας σταδιακής αναγνώρισης, που ξετυλίγεται σε χρονικό διάστημα περιττού δεκαετίας. Σε αυτό μπορεί να διαβάσει κανείς όχι μόνο ή αποκλειστικά τι είναι "χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός" (με τον τρόπο που λίγο-πολύ αναμένεται από μια επιστημονική πραγματεία), αλλά κυρίως το πώς έφτασε να αναδυθεί ορισμένη εικόνα του μέσ' από αργές, βασανιστικές κι επαναλαμβανόμενες προσπάθειες κάποιων να σκεφτούν τα γεγονότα που τρέχουν γύρω τους. Ξέρουμε καλά ότι μια πελώρια τομή έγινε στη δεκαετία του '70. Τελείωσε ο μεγάλος μεταπολεμικός κύκλος των αγώνων απελευθέρωσης, στις αποικίες όσο και στις μητροπόλεις, με συντριπτική νίκη του παγκόσμιου κεφαλαιοκρατικού/ιμπεριαλιστικού συνασπισμού, που τον οδηγούσαν -ακόμα τον οδηγούν- οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Ταυτόχρονα, άλλαξε το ίδιο το μοντέλο του καπιταλισμού. Από τί σε τί ακριβώς, είναι αυτό που πρέπει να καταλάβουμε. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 -σαν αποκορύφωμα μιας σειράς εκρηκτικών γεγονότων όπως η μακρόσυρτη ύφεση της δεκαετίας του '80, η κατάρρευση του Ανατολικού μπλοκ και οι λεγόμενοι Πόλεμοι της Νέας Τάξης, η εδραίωση της δικτατορίας των χρηματαγορών σε πλανητικό επίπεδο (και ο ρόλος που έπαιξαν σε αυτό διεθνείς οργανισμοί όπως το ΔΝΤ, η Παγκόσμια Τράπεζα, ο ΠΟΕ, ο ΟΟΣΑ, η ίδια η Ευρωπαϊκή Νομισματική Ένωση)- ήταν εκείνη που επέτρεψε να αναδυθεί με κάποια καθαρότητα το ζητούμενο μοντέλο. Είναι αυτό που σήμερα ονομάζουμε χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό. Είναι μια απόπειρα, οσοδήποτε δοκιμαστική, να καταλάβουμε σφαιρικά αυτό που συμβαίνει στον κόσμο· κι εκείνο που έχει σημασία μεγαλύτερη απ' ό, τι το ίδιο το όνομα, είναι να συμφωνήσουμε ως προς ποια είναι τα βασικά του χαρακτηριστικά και ποια η ενδιάθετη κατεύθυνσή του.

Οποιαδήποτε υπεράσπιση της διαλεκτικής στις ημέρες μας εκλαμβάνεται δικαιολογημένα ως δήλωση πίστης στη μαρξιστική φιλοσοφική παράδοση. Εκείνο που ενδιαφέρει ωστόσο πολύ περισσότερο είναι να έρθουν στο φως τα ουσιώδη περιεχόμενα αυτής της παράδοσης, ανεξαρτήτως, και μερικές φορές εις πείσμα, του γράμματος. Το βιβλίο το επιχειρεί σε δύο κατευθύνσεις. Στο πρώτο μέρος, παρακολουθεί το προγενέστερο ταξίδι αυτών των περιεχομένων στη μακρά διαδρομή τής δυτικής σκέψης, πριν σταθεροποιηθούν στη διατύπωση που μας είναι οικεία: διερευνά δηλαδή τις ιστορικές μεταμορφώσεις τής διαλεκτικής (από τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τους Στωικούς μέχρι τον Καντ, τον Χέγκελ, τον Μαρξ και τα μεταμαρξιστικά ρεύματα του εικοστού αιώνα) στο φως των κοινωνιοανθρωπολογικών αστερισμών που την έκαναν δυνατή, και στους οποίους με τη σειρά της παραπέμπει. Τα δοκίμια του δεύτερου μέρους δοκιμάζουν τη διαλεκτική ένταση σε ευρύτερης προοπτικής προβληματικές τής ιστορίας (Θουκυδίδης και Ιμπν Χαλντούν, Χομπς και Ρουσσώ, Αριστεροί Εγελιανοί, Νίτσε, Σπένγκλερ)· και ιχνηλατούν μη μαρξιστικές αλλά συγγενείς προσεγγίσεις –στη φαινομενολογία (Χούσερλ, Μερλώ-Ποντύ και Γιαν Πατότσκα), στη φιλοσοφία τής επιστήμης (Α.Ν. Ουάιτχεντ), στον αμερικανικό πραγματισμό (Τζων Ντιούη)– ορισμένων κομβικών διλημμάτων τής διαλεκτικής συνείδησης, που με τρόπο οξύ, τραγικό μερικές φορές, έθεσε κατεξοχήν ο εικοστός αιώνας.

Το βιβλίο αυτό είναι μια κριτική επισκόπηση του συνόλου της αισθητικής σκέψης, την οποία παρακολουθεί στην ιστορική της εκδίπλωση αφού προηγουμένως σταθμίσει το ανθρωπολογικό εύρος των φαινομένων που εμπίπτουν στην έννοια της. Κριτική επισκόπηση με την έννοια ότι στην άρθρωση των μεγάλων αισθητικών θεωριών πασχίζει να διακρίνει ειδικές κοινωνιοπολιτισμικές δομές που δεν είναι εκ πρώτης όψεως εμφανείς στις διατυπώσεις τους, και ιστορική εκδίπλωση τους με την έννοια ότι τις ακολουθεί κατά τη χρονική τους ανάδυση, επισημαίνοντας τις ρήξεις που τέμνουν αυτή την ακολουθία σε διακριτές "εποχές". Αφορά ειδικά τις αισθητικές θεωρίες, όχι την ιστορία της τέχνης ούτε μια εμπειρική κοινωνιολογία του γούστου· από την άλλη πλευρά, υπεισέρχεται όσο το δυνατόν λιγότερο σε ζητήματα εφαρμοσμένης τεχνοκριτικής. Τα δύο πρώτα δοκίμια ανασυγκροτούν τα δύο ημίσει της ιστορίας του αισθητικού στοχασμού στη δυτική παράδοση: το πρώτο εξετάζει την πρωτοϊστορία του αισθητικού, δηλαδή την αρχαία και μεσαιωνική σκέψη η οποία δεν συζητά ειδικά τις καλές τέχνες αλλά ξεδιπλώνει έναν οντολογικό στοχασμό πάνω στην κατηγορία του κάλλους· το δεύτερο παρακολουθεί τη θέσπιση μιας "αυτόνομης" αισθητικής σφαίρας από τον Καντ, και τις θεωρητικές της περιπέτειες μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα. Ακολουθούν δοκίμια για την κρίση της Αισθητικής επικεντρωμένα στις φιλοσοφικές διερευνήσεις της Σχολής της Φραγκφούρτης, του Μ. Heidegger, του Merlau-Ponty και του Μ. Μπαχτίν, μια εξέταση του νεοσύστατου πεδίου θεωρία της Λογοτεχνίας, σκέψεις πάνω σε ειδικά προβλήματα των εικαστικών τεχνών, και ένα θεατρολογικό δοκίμιο με άξονα τις φιγούρες του Μπρεχτ και του Αρτώ. Τα περισσότερα συνοδεύονται από επιμέρους παραρτήματα, που αναδεικνύουν ειδικότερα θέματα του δοκιμίου στο οποίο προσαρτώνται. Δύο κεντρικά Παραρτήματα, τέλος, συνοψίζουν τις αισθητικές αντιλήψεις δύο μεγάλων πολιτισμών πέραν του ελληνοδυτικού: της Ινδίας και της Ιαπωνίας. Σύμφωνα με την ευρύτερη ανθρωπολογική οπτική που υιοθετήθηκε, οι οικείες αισθητικές συζητήσεις φωτίζονται σαν μία ειδική πολιτισμική εξέλιξη από μια ευρύτερη μήτρα δυνατοτήτων η οποία, ως τέτοια, παρουσιάζει αξιοσημείωτη οικουμενικότητα. Ποιες εναλλακτικές εξελίξεις ήταν δυνατές; Για να το απαντήσουμε, δεν διαθέτουμε άλλα δεδομένα εκτός από πραγματικές εναλλακτικές εξελίξεις μέσα στην κίνηση του ανθρώπινου πολιτισμού. Η ακαταμάχητη γοητεία που μας ασκούν οι "εξωτικοί" πολιτισμοί είναι υπόμνηση των δικών μας ακυρωμένων επιλογών ή αρνημένων δυνατοτήτων -"παράθυρα" να βλέπει κανείς τον κόσμο στα οποία γυρίσαμε την πλάτη.