Τζόζεφ Κόνραντ

Ο Γκασπάρ Ρουίζ, ένας ήρωας βγαλμένος μέσα από την λατινοαμερικανική παράδοση, αντιφατικός πολιτικά και κοινωνικά, όπως ανέκαθεν ήταν και παραμένει ολόκληρη η Λατινική Αμερική είναι ο πρωταγωνιστής της ιστορίας μας και αυτό το πρόσωπο που κερδίζει από κάθε άποψη τον αναγνώστη.
Στις αρχές του 19ου αιώνα με ηγέτες τον Σιμόν Μπολιβάρ και τον Χοσέ Μαρτί η Λατινική Αμερική εξεγείρεται ενάντια στην αποικιοκρατική Ισπανία και σταδιακά απελευθερώνεται από τον ισπανικό ζυγό και σχηματίζονται τα κράτη της Κεντρικής και Νοτίου Αμερικής έτσι όπως τα γνωρίζουμε σήμερα. Ο ήρωάς μας, χωρίς να καταλάβει το γιατί, παίρνει μέρος στη σύγκρουση αυτή με όπλα την πρωτόγνωρη δύναμή του και το απίστευτο πάθος του, πότε με το μέρος των Δημοκρατικών και πότε ενάντια σε αυτούς, σε έναν πόλεμο μέχρις εσχάτων και με μόνο οδηγό την απόλυτη "δικαίωσή" του.

"Οι σατανάδες είχαν φύγει, αλλά ο φόβος έμεινε. Ο φόβος πάντα μένει. Ένας άνθρωπος μπορεί να καταστρέψει τα πάντα μέσα του, την αγάπη και το μίσος και την πίστη, ακόμα και την αμφιβολία· όσο ζει, ωστόσο, δεν μπορεί να καταστρέψει τον φόβο: φόβο αδιόρατο, άφθαρτο και τρομερό, που διαποτίζει το είναι του, που χρωματίζει τις σκέψεις του, που παραφυλάει στην καρδιά του, που παρακολουθεί στα χείλη του τον αγώνα της τελευταίας του πνοής." Επίκαιρη και αληθινή ως προς τα βασικά χαρακτηριστικά της, η ανά χείρας νουβέλα, γραμμένη το 1896 περιγράφει την αποτυχία δύο ευρωπαίων αποικιοκρατών να προσαρμοστούν και να επικρατήσουν σε έναν εμπορικό σταθμό, δίπλα σε ένα ποτάμι, κατά πάσα πιθανότητα κάπου στο βελγικό Κονγκό. Καθόλη την εκτύλιξη της ιστορίας απεικονίζεται η απομόνωση, η σύγκρουση ανάμεσα στις διαφορετικές πλευρές της προσωπικότητας των ηρώων και των πολλαπλών ηθικών επιταγών που είναι διαθέσιμες καθώς και η ανυπέρβατη δυσκολία της ανθρώπινης επικοινωνίας. Αφοσίωση, προδοσία, άγνοια, σύγχυση, παραλογισμός μερικά από τα χαρακτηριστικά των ηρώων, τα οποία όμως δεν αφορούν μόνο τους ίδιους, αλλά συμβολίζουν και τη χρεοκοπημένη ηθική επιταγή με την οποία επενδύθηκε η ιμπεριαλιστική εκστρατεία. Με λιτή, μεγαλειώδη γλώσσα, περιγραφές από ασυνήθιστες έδρες, ειλικρίνεια, ταπεινή θλίψη, ειρωνία και υπόρρητη μεταμέλεια μπροστά στην καταστροφή του ανθρώπινου και φυσικού περιβάλλοντος ο Κόνραντ ομολογεί κρυφές πτυχές της ανθρώπινης κατάστασης και μας υποβάλλει να συνομολογήσουμε τη ματαιότητα και το αλυσιτελές κόστος της επέκτασης, της επίδρασης και της επικυριαρχίας.

Σε μια τεράστια κτηνοτροφική μονάδα, μια κανονική βιομηχανική μονάδα παραγωγής προϊόντων κρέατος, που βρίσκεται στη Γαλλική Γουϊάνα, στην Νότιο Αμερική, εξελίσσεται σιγά-σιγά η ιστορία μας, μια μικρή ιστορία που αποδεικνύεται εξαιρετικά αποκαλυπτική για την ταξική και πολιτική πραγματικότητα της ζωής των ανθρώπων. Πρόκειται για την τραγική ιστορία ενός ανθρώπου που μέσα από την πολιτική στάση, την οποία οι συνθήκες τον σπρώχνουν να πάρει, οδηγείται σε μια τραγική κατάληξη.

Η "Επιστροφή" είναι μία, μάλλον η μοναδική, ερωτική ιστορία του Τζόζεφ Κόνραντ, όπου το κυρίαρχο πρόσωπο είναι ο Άλβαν Χέρβυ, ένας επιτυχημένος, επηρμένος, και αυτάρεσκος επιχειρηματίας. Η γυναίκα του για την οποίαν ο συγγραφέας έχει δημιουργήσει έναν μικρό και περιορισμένο ρόλο, όπως συμβαίνει άλλωστε και στα περισσότερα έργα του, έχει μία παρουσία αν και σκιώδη, καταλυτική. Ο Άλβαν Χέρβυ, κάποια μέρα, επιστρέφοντας στο σπίτι του από τη δουλειά του, δέχεται ένα ισχυρότατο ψυχολογικό χτύπημα, που πέφτει σαν κεραυνός στην καθ' όλα τακτοποιημένη, και επιφανειακά, ευτυχισμένη ζωή του. Η απιστία της γυναίκας του, για την οποίαν έτρεφε ένα ερωτικό πάθος, κατασιγασμένο ήδη αρκετά, και το οποίο με αφορμή την εγκατάλειψή του από αυτήν παίρνει και πάλι μέσα του τεράστιες διαστάσεις, ανάμεικτο με παθολογική ζήλεια, όχι μόνον εξ αιτίας του ότι έχει συνηθίσει να την θεωρεί κτήμα του, αλλά, κυρίως, εξ αιτίας της ανατροπής που συμβαίνει στην καθημερινότητά του, είναι το έναυσμα για μία κατάδυση του Άλβαν Χέρβυ στα μύχια της ψυχής του.

Στο ταξίδι του μέχρι το έσχατο πλωτό σημείο του ποταμού Κογκό, ως κυβερνήτης του ατμόπλοιου κάποιας αποικιακής εμπορικής εταιρείας, ο Μάρλοου παρακολουθεί τον αδηφάγο και απάνθρωπο παραλογισμό που κρύβεται πίσω από το πρόσχημα του εκπολιτισμού των αγρίων. Παράλληλα, το ταξίδι αυτό είναι και μια όχι λιγότερο εφιαλτική περιήγηση στα σκοτεινά βάθη της ανθρώπινης ύπαρξης.

Το "Με τα μάτια ενός δυτικού", γραμμένο στα 1911, είναι ένα ταξίδι του Κόνραντ στα σκοτάδια της ανθρώπινης αβύσσου, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί μια συμβολή στην κατανόηση της ρωσικής ιδιοσυγκρασίας. Η ιστορία εκτυλίσσεται ανάμεσα σε δύο πόλεις: τη ληθαργική, ανέμελη και τρυφηλή Γενεύη και την γεμάτη ψιθύρους και τριγμούς Πετρούπολη, την εποχή που η Πετρούπολη ήταν ακόμη Αγία.
Το μυθιστόρημα αυτό δεν είναι παρά μία περιγραφή της Ρωσικής Ψυχής και του πώς αυτή αντιλαμβάνεται τον κόσμο, μέσα από τα μάτια ενός Δυτικού πάντα, και μία προφητεία για την τσαρική αυτοκρατορία που καταρρέει, την απειλή του γερμανικού ιμπεριαλισμού, την επανάσταση του 1917 που αχνοφαίνεται και την κατάληξή της.
Είναι ένα βιβλίο που μοιάσει με πολιτικό αλλά δεν είναι· μοιάζει με ιστορικό ή περιπετειώδες αλλά δεν είναι τίποτα απ' όλα αυτά. Είναι ένα βιβλίο που μιλάει για τα πάντα· μήπως όμως αυτός δεν είναι ο ορισμός του μεγάλου μυθιστορήματος;

Σε μια μικρή αποικιακή πόλη κι ένα φανταστικό νησί στη νοτιοανατολική Ασία με τ' όνομα Μάλατα, ο Τζόσεφ Κόνραντ στήνει το σκηνικό τούτης της τόσο ασυνήθιστης νουβέλας. Τα κεντρικά πρόσωπα αποτελούν ο Τζέφρι Ρενουάρ και η Φελίσια Μούρσομ, δύο χαρακτήρες ολότελα διαφορετικοί και αταίριαστοι. Εκείνος είναι άνθρωπος της δράσης, λάτρης της περιπέτειας, ένα περήφανο και μοναχικό αγρίμι που επέλεξε να ζήσει αποτραβηγμένο στη μεταξοφυτεία του νησιού, κι εκείνη μια γυναίκα της υψηλής λονδρέζικης κοινωνίας, ένα πλάσμα αινιγματικό και απρόσιτο, η θηλυκή ενσάρκωση του Πεπρωμένου, που αναζητά στην άλλη άκρη του κόσμου τα ίχνη του χαμένου αρραβωνιαστικού της. Το συναπάντημά τους σηματοδοτεί για τον ήρωα την απαρχή ενός ανεκπλήρωτου και καταστροφικού έρωτα, πάνω από τον οποίο πέφτει βαριά η σκιά της μυστηριώδους εξαφάνισης του άλλου άντρα -και νόμιμου αγαπημένου της Φελίσια. Τα πρόσωπα που πλαισιώνουν τους πρωταγωνιστές, η μικρή πόλη, η φαιδρότητα της κοσμικής ζωής, τα ταξίδια από και προς το νησί του Ρενουάρ και οι δεισιδαιμονίες των ντόπιων, αναπαριστούν με αληθοφανή τρόπο το περιβάλλον μέσα στο οποίο ο μεγάλος συγγραφέας επέλεξε να δώσει πνοή στους ήρωες του και αποδίδουν στο έπακρο τον εξωτισμό που διαπνέει τα έργα του.

Στις σελίδες του "Καθρέφτη της θάλασσας" μάς μιλάει ένας θαλασσινός (ή μάλλον ένας γεννημένος συγγραφέας που πέρασε είκοσι χρόνια της ζωής του πάνω σε κουβέρτες ιστιοφόρων εμπορικών πλοίων) όχι για το τί έζησε, αλλά για το μυστηριακό νόημα όσων έζησε, καθώς η μνήμη ορθώνει τα βιώματα αυτά στο ύψος του νου. Εκεί κοχλάζει η υψηλή ποίησή του. Οι ναυτικές εμπειρίες του Κόνραντ μετασχηματίζονται σε πρώτης τάξεως αφορμή για μια γλώσσα που λαχταράει κυριολεκτικά να πετάξει από τη σελίδα προκειμένου να αδράξει τον μυστικό χαρακτήρα των πραγμάτων εκεί, απελευθερωμένη από τον ίδιο της τον εαυτό, πασχίζει να κατακτήσει την αόρατη αλήθεια του πυρήνα του κόσμου, του ανθρώπου, της θάλασσας και του πλοίου. Στέκουμε μάρτυρες ενός πνευματικού αγώνα που εξελίσσεται με υπομονή μέσα στην τέχνη, διατρέχοντας με βλέμμα στοχαστικό και ερευνητικό τα ερείπια, διερευνώντας ακούραστα και εσωτερικά τον βιωμένο χρόνο και τις απώλειές του. Είναι μια γραμμή που οδηγεί κατ' ευθείαν στον μοντερνισμό του εικοστού αιώνα -στα κέρδη του και στις χαμένες ευκαιρίες του-, σε ολόκληρο το εύρος της τέχνης έως σήμερα. Ελκυόμαστε από τη λογοτεχνία του Κόνραντ, σαν νεαροί κωπηλάτες που προσεγγίζουν, αργά, με δέος, κάποια αρχαία θαλάσσια τελετουργία.

Ο Κρυφός συνταξιδιώτης είναι ένα από τα πιο γνωστά και πολυσυζητημένα έργα του Τζόζεφ Κόνραντ. Σε αυτή την ναυτική ιστορία που εξελίσσεται στον Κόλπο του Σιάμ, σαν βασικοί πρωταγωνιστές εμφανίζονται δύο πρόσωπα: ο καπετάνιος του πλοίου (το όνομα του οποίου δεν αναφέρεται πουθενά) και ο Λέγκατ, ο ξαφνικά εμφανιζόμενος συνταξιδιώτης του. Τα γεγονότα που διαδραματίζονται και η αινιγματική μεταξύ τους σχέση δημιουργούν ηθικά και υπαρξιακά διλήμματα και στα δύο πρόσωπα της ιστορίας μας, όπως συμβαίνει πάντοτε στον οποιονδήποτε τολμήσει να διασχίσει τη γραμμή ανάμεσα στο καλό και στο κακό. Η αφήγηση του συγγραφέα γίνεται σε πρώτο πρόσωπο και για την υπόθεση της ιστορίας έχουν δοθεί πολλές και διαφορετικές ερμηνείες, ενώ δεν είναι σαφές εάν ο κρυφός συνταξιδιώτης είναι υπαρκτό πρόσωπο, ή μια προβολή της φαντασίας, μια "εναλλακτική" προσωπικότητα, ή ο "άλλος του εαυτός" που αντιπροσωπεύει τις φοβίες ή τις επιθυμίες του αφηγητή. Τα πρόσωπα στην ιστορία μας είναι δύο ή μήπως το δεύτερο πρόσωπο είναι μια προβολή της φαντασίας του αφηγητή, πράγμα που μπορεί να συμβαίνει και στη ζωή;

Μέσα σε ένα κλίμα λοιπόν καχυποψίας, αλλά και ευπιστίας από μέρους του καπετάνιου, εξελίσσεται η ιστορία μας πάνω στο καράβι, με τον καπετάνιο όχι μόνο να ασχολείται ο ίδιος συνεχώς με τα πνεύματα και τα φαντάσματα, αλλά και να ενοχλεί, αφάνταστα και επίμονα τον υποπλοίαρχό του. Ο καπετάνιος Τζονς, ένας άνθρωπος που δεν εμπνέει στους άλλους σεβασμό, ούτε συμπάθεια, είναι όμως όσο σκληρός πρέπει για να είναι αρεστός στους πλοιοκτήτες του, και ο υποπλοίαρχος Μπάντερ ένας αξιοπρεπής και συνεπής στη δουλειά του αξιωματικός είναι οι δύο πρωταγωνιστές του αφηγήματος.
Μέσα από μια σειρά γεγονότα που διαδραματίζονται μεταξύ του καπετάνιου του πλοίου και του υποπλοίαρχου, και με δύο ευφυή τεχνάσματα του Μπάντερ, ο Κόνραντ χρησιμοποιώντας ένα ευφάνταστο, πονηρό, αλλά και καλοκάγαθο χιούμορ, οδηγεί σε ένα αποκαλυπτικό τέλος την ιστορία μας, που πραγματικά εκπλήσσει ευχάριστα τον αναγνώστη.