Μάρω Δούκα

Γενάρης του 2002 στα Χανιά. Ένας ξένος περιπλανιέται στα παλιά. Τα κτίσματα, οι δρόμοι, οι τάφοι, τα γεγονότα. Μια γυναίκα δέχεται ένα ανώνυμο τηλεφώνημα. Ένας άλλος μοχθεί με τις εμμονές και τις εικόνες του. Το πτώμα μιας νεαρής σε ερημική παραλία. Συνθήματα στους τοίχους. Οι πολιτισμοί που συμπλέκονται, η ζωή που επιμένει. Όλα αλλάζουν, αλλά και κάτι μένει που λιμνάζει. Φιλίες, αειθαλή δέντρα, έρωτες, το αίμα. Το κρητικό πέλαγος φουρτουνιασμένο. Οι επιχειρηματικοί όμιλοι, οι μετανάστες. Ένας αυτόχειρας, ένα πηγάδι. Ο αστυνόμος που θυμάται. Αλλά το παρελθόν δεν είναι τόπος. Αθώοι και φταίχτες στις γραμμές του μύθου και της ιστορίας.

non-exchangeable & non-refundable

«[…] H μεταπολίτευση υπήρξε μια μεταβατική και ρευστή εποχή, γεμάτη αντιφάσεις και εκπλήξεις. […] O καθένας χωριστά και πολλοί από κοινού διεκδικούσαν το αλάθητο. Άλλοι εξαργύρωναν κι άλλοι σώπαιναν. […] Τότε ακριβώς εμφανίζεται η νεαρή πεζογράφος Mάρω Δούκα με την Αρχαία σκουριά… Τραβάει την κουρτίνα και αποκαλύπτει το εξωτερικό και το εσωτερικό τοπίο της εποχής σε όλες του τις διαστάσεις. O Σταντάλ πιστεύει πως η πολιτική στο μυθιστόρημα μοιάζει με πυροβολισμό σ’ ένα σαλόνι. Η Δούκα δε διστάζει να τραβήξει τη σκανδάλη ταράζοντας τη μακαριότητα. […] Ένα μυθιστόρημα-τοιχογραφία που καλύπτει ένα ευρύτατο χρονικό φάσμα. Εκτυλίσσεται στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, καλύπτει την περίοδο της δικτατορίας με ιστορικές προβολές στο ψυχροπολεμικό κλίμα, στον Εμφύλιο, στην Κατοχή και στη Μικρασιατική Καταστροφή. Στα δρώμενα του μυθιστορήματος συμμετέχουν πρόσωπα απ’ όλα τα κοινωνικά στρώματα. […] Tο κατεξοχήν εύρημα είναι η κεντρική ηρωίδα και αφηγήτρια: η Μυρσίνη. Σκεύος εκλογής από την αντίπερα όχθη της συγγραφέα, την αστική τάξη. Έτσι η Δούκα κρατά τις αποστάσεις και βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση καθώς σμιλεύει μια ηρωίδα μακριά από τα προσωπικά της βιώματα με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Η Μυρσίνη είναι πρόσωπο συλλογικό. Στην Αρχαία σκουριά η προσωπική εμπειρία και η καλλιτεχνική βούληση συμπορεύονται. […] H συναίρεση του υποκειμενικού και αντικειμενικού είναι κυματιστή με λεπτές και πολύπλοκες εναλλαγές και αποχρώσεις. Δεν υπάρχουν απόλυτοι χαρακτήρες: κανένα πρόσωπο δεν είναι συμπαθητικό ή αντιπαθητικό μόνο. Όλα τα πρόσωπα είναι σύνθετα. Οι διαφορετικοί κόσμοι που μνημειώνονται στο μυθιστόρημα δε διαχωρίζονται αλλά συμπλέκονται. Το δραματικό εναλλάσσεται με το λυρικό. […]» (Χριστόφορος Λιοντάκης, περ. η λέξη, Ιανουάριος-Mάρτιος 2008) «[…] Άκουσα πολλούς να λένε ότι αναγνωρίζουν στην Αρχαία σκουριά μια ολόκληρη εποχή. Ναι, υπάρχει κι αυτό. Όμως πρώτα απ’ όλα, εγώ αναγνωρίζω αυτό το γυμνό, αδούλωτο πρόσωπο που προσπαθεί, χωρίς να στηρίζεται πουθενά, να αρθρώσει το απαγορευμένο ρήμα είμαι». (Καίη Τσιτσέλη, εφημ. H Καθημερινή, 6-3-1980) «[…] Είναι δικαίωμα κάθε γενιάς να φέρνει στο προσκήνιο το ίδιο της το όνειρο και να το μετατρέπει σε πραγματικότητα με τα δικά της μέτρα. Η συγγραφεύς σε τούτο το σημείο δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από εκείνο που κληρονόμησε από μια σειρά αξιόλογων Ελληνίδων πεζογράφων μας. Γιατί με τη σειρά της αποτυπώνει με δικό της εκφραστικό τρόπο αυτό που αποτελεί για την ίδια: άκουσα, είδα, ένιωσα». (Άγγελος Φουριώτης, εφημ. Ακρόπολις, 5-8-1980) «[…] Ένα από τα πολλά προσόντα του [της Αρχαίας σκουριάς], πάντως, είναι η αλήθεια που αποπνέει, η αίσθηση του βιωμένου που μεταδίδει, η αναπαραγωγή της άθλιας εποχής της δικτατορίας με το διαλεκτικό φώτισμα των ανθρώπινων και απάνθρωπων πτυχών που τη συνέθεσαν, χωρίς καμιά μεγαλοστομία, κανένα σύνθημα, χωρίς ίχνος δημαγωγίας…» (Κώστας Σταματίου, εφημ. Tα Νέα, 18-10-1980) «[…] H αρχαία σκουριά είναι ταυτόχρονα η ιστορία μιας αισθηματικής αγωγής, η προσωπογραφία μιας γενιάς και η ομολογία μιας αποτυχίας. Aν το βιβλίο της Μάρως Δούκα είχε τέτοια επιτυχία στην Ελλάδα, αμέσως μετά την έκδοσή του, και παραμένει ένα έργο σημαντικό, είναι που μια ολόκληρη γενιά αναγνωρίζεται σ’ αυτό…» (Fucille Farnoux, εφημ. Le Monde, 27-8-1983)

Το «Καρέ Φιξ» ανήκει στην κινηματογραφική ορολογία και σημαίνει ακίνητο πλάνο. Αυτό το πλάνο που δεν κινείται, που σταματάει τη ροή του φιλμ, χρησιμοποιείται στη γλώσσα της έβδομης τέχνης, όχι δραματικά αλλά σαν έμφαση, σαν κάλεσμα του θεατή να στοχαστεί. Και αυτό ακριβώς κάνει η Μάρω Δούκα. Το βιβλίο της είναι ολόκληρο ένα «καρέ φιξ» στο φιλμ της ελληνικής ιστορίας, που προβάλλει με λόγο το ακίνητο πλάνο του ρωμαίικου παρόντος. Έτσι, ετούτο το βιβλίο δεν αποτελείται ουσιαστικά από διαφορετικά διηγήματα, αλλά από επιγραφές των επιπέδων των προσώπων, των αναλογιών των επί μέρους και του βάθους πεδίου του ίδιου, απ' την αρχή μέχρι το τέλος, ακίνητου πλάνου. Εξ αυτού έχουμε τις διασυνδέσεις των καταστάσεων από διήγημα σε διήγημα, τις διαπροσωπικές σχέσεις που αναπτύσσονται σαν σε μυθιστόρημα στην πορεία της ανάγνωσης, και κυρίως τις ίδιες σταθερές και θεματικές συνισταμένες που διατρέχουν το «Καρέ Φιξ». Αυτό το «Καρέ Φιξ», και επί το ελληνικότερο «ακίνητο πλάνο», είναι η εικόνα της ελώδους ακινησίας μας έπειτα από δυο χρόνια μεταπολίτευσης. Όπου τίποτα αληθινά δεν λύθηκε, κι αντίθετα, όλα έχουν γίνει ένα συγχυσμένο τέλμα κίτρινο. Τόσο που συχνά έχουμε την αίσθηση ότι δεν καταλαβαίνουμε, χωρίς όμως να το ομολογούμε. Η Μάρω Δούκα έχει την τόλμη να καταγγείλει τη σύγχυση, να καταγράψει τις τρομερές αντιφάσεις της, να τις εκθέσει, και μέσα από τη φωτογράφιση-αναπαράσταση αυτής της πραγματικότητας που στήνει στα μάτια μας, σαν ένα καρέ φιξ», μας καλεί να στοχαστούμε.

Παραµιλητό, ονειροπόληµα, η χειµαρρώδης εξοµολόγηση µιας γυναίκας από πλατεία σε πλατεία, από γειτονιά σε γειτονιά, από παγκάκι σε παγκάκι. Από το εδώ στο εκεί, από την Αθήνα του σήµερα στην Κρήτη των παιδικών της χρόνων. Ασφαλής µέσα στις φαντασιώσεις της, βέβαιη ότι η ζωή της εξαρτάται από τα µικρά και τα ταπεινά, παίρνει τους δρόµους µε τις τρεις πεθαµένες γιαγιάδες της για συντροφιά: την όµορφη Αφροδίτη, µε τα παραµύθια και τις γητειές· τη Σφακιανή Εργινιά, τη βουνίσια αρχόντισσα µε τα δώρα· την περίλυπη Φιλαρέτη, τη σπουδαγµένη, µε τα ιταλικά και το µαντολίνο της. Εικόνες, σκέψεις, εµµονές, περιπλανήσεις, στόµατα πεινασµένα για ιστορίες, καθείς και το παγκάκι του. Έρωτες, γάµοι, φονικά, πανηγύρια και γεννητούρια, η ορµή του χρόνου, το βουητό της Ιστορίας, πόλεµοι, κακουχίες, ο µόχθος των ανθρώπων. Κατίνα-Κάτια-Κατίγκω, η αµετανόητη Κάκια που ονειρευόταν ότι τρέχει µε το έλκηθρο στο χιονισµένο άγνωστο. Από ένα δυάρι στην Πατησίων, µ’ ένα παγκάκι ορµητήριο, γεννήθηκε ή δεν γεννήθηκε ακόµη, όλα έχει την τέχνη να τα επινοεί. Παιγνιώδης, παθιασµένη, τρυφερή, γλυκόπικρη, µια αφήγηση ποταµός για τη διαχρονική γυναικεία εµπειρία.

Άλλο να γράφεις και να υποδύεσαι τα πλάσµατα της φαντασίας σου και άλλο να γράφεις απροσχηµάτιστα, χωρίς καµιάν άλλη φιλοδοξία, εκτός από την κατάθεση της στιγµής. Γράφεις για τον Δηµήτρη Χατζή, τον Γιώργο Χειµωνά, τη Μέλπω Αξιώτη, τον Άρη Αλεξάνδρου, τον Γιάννη Ρίτσο. Γράφεις για την εκδότρια Νανά Καλλιανέση. Σχεδιάζεις τρία µικρά κοµµάτια που θα µπορούσαν να είναι πεζογραφήµατα. Γράφεις πλήρης θυµού για τη µεταδικτατορική επιφάνεια - "θυµός δε από της θύσεως και ζέσεως της ψυχής έχοι αν τούτο το όνοµα", λέει ο Σωκράτης στον Κρατύλο του Πλάτωνα. Γράφεις δυο κοµµάτια για την πεζογραφία που ίσως και να µη γράφονταν έτσι, εάν δεν είχες κατά νουν µια µάλλον αποδοκιµαστική κριτική για ένα βιβλίο σου, και να, λοιπόν, πόσο δραστικές και ουσιώδεις µπορούν να γίνονται οι κριτικές. Κι ένα κοµµάτι για τον Κρόνο που έτρωγε τα παιδιά του. Σύνολον δεκατρία κοµµάτια, κατά χρονολογική σειρά, µέσα σε δέκα χρόνια, µε σηµειώσεις ηµερολογιακές, σαν να 'γραψες ένα πεζογράφηµα για σένα... Μ. Δ.

Μονόλογος παιχνίδι, στασίδι, αποκούµπι µιας γυναίκας στον προθάλαµο του γήρατος. Ξυπνάει και είναι νέα. Ξυπνάει και είναι γριά. Ανάλογα µε τη διάθεσή της. Με τον ύπνο που έχει κάνει. Στην Αθήνα του σήµερα, όπως τη ζει, όπως την έζησε, όσο την έζησε. Με τα δικά της πρόσωπα. Τη δική της φωνή. Τη δική της ορθοστασία. Πύλη εισόδου: Στο αχανές του κυβερνοχώρου. Το πέρασµα από τη µια στην άλλη όψη. Από το εδώ στο εκεί. Ανέµελα, αθόρυβα, φασµατικά, εις το διηνεκές. Αλόγιστα προς τα ρηχά, τα λασπερά, τα άπατα της µέρας που έφυγε. Από το εδώ στο εκεί. Συρτά, αµίλητα, προς τη µοναδική βεβαιότητα.

Το έμαθα πια, έπειτα από τριάντα χρόνια δοκιμασίας, ότι θα γράφω και θα ξαναγράφω, κάθε φορά αλλιώς, το ίδιο βιβλίο. Ότι θα πεθάνω με την ίδια έμμονη ιδέα: τη δυνατότητα ή όχι του ανθρώπου να αποτυπώνει με αυτοεπίγνωση και εντιμότητα τις εκπτώσεις του στη διαδρομή από το είναι που δικαιούται στο έχειν που διεκδικεί. Έμαθα επίσης και το άλλο: μυθιστοριογράφος δεν είναι μόνο ο παραμυθάς διασκεδαστής των αναγνωστών του, ούτε μόνο ο διανοητής στην τρύπα του, ούτε μόνο ο λεπτουργός στο εργαστήρι του, αλλά αυτός, κυρίως αυτός, που αντιστέκεται στον εφησυχασμό, αναζητώντας την πεμπτουσία της ζωής κάτω από το γεγονός και πίσω από την εικόνα. Ο αληθινός μυθιστοριογράφος, όποια και αν είναι η βιοθεωρία του, όποια και αν είναι η σχέση του με τη γραφή, αναμετριέται καθημερινά με την εκτός εξουσίας γλώσσα του, με τη συναίσθησή του της συλλογικής ευθύνης και με την απόφασή του να υπάρξει συνειδητά, παρατηρητής και παρατηρούμενος, πομπός και δέκτης της δυναμικής και των αντιφάσεων της εποχής του. (Μ. Δ.) Λεπτομέρειες μιας γυναίκας που εξομολογείται; Θραύσματα μιας συγγραφέως που διακριτικά τέμνει τις τεχνικές και τα βιώματά της; Η Μ. Δούκα, φορώντας τα μαύρα λουστρίνια της μνήμης και της γραφής, στροβιλίζεται μπροστά στον καθρέφτη του εαυτού, της Ιστορίας, των ηρώων της, της λευκής σελίδας.

Τίποτα δεν χαρίζεται: Ανάμεσα στην ημερολογιακή καταγραφή, την εξομολόγηση, τη δοκιμή, την κατάθεση, το χρονογράφημα, το σχεδίασμα, την επιφυλλίδα, το μελέτημα. Κείμενα αγάπης: Από τον Μανόλη Αναγνωστάκη έως τον Γεώργιο Μ. Βιζυηνό. Για τον Γιάννη Ρίτσο, τον Αλέξανδρο Κοτζιά, τον Στρατή Τσίρκα, τον Βασίλη Βασιλικό, τον Τάσο Λειβαδίτη. Μιλώντας στα παιδιά: Γιατί διαβάζουμε λογοτεχνία; Για τον Γιάννη Τσαρούχη, τον Διονύσιο Σολωμό, τον Κώστα Ταχτσή, τον Στρατή Τσίρκα πάλι, τη Διδώ Σωτηρίου, τον Παύλο Ζάννα, τον Μ. Καραγάτση, τον Γιάννη Κοντό, τον Αντρέα Φραγκιά, τον Μάνο Χατζιδάκι, τον Γιώργο Ιωάννου. Ακόμη και τότε, πριν από τόσα χρόνια, ακόμη και σήμερα, έπειτα από τόσα χρόνια, για μένα έγραφα, για μένα γράφω. Για να μπορώ να ρίχνω μπρος πίσω τις ματιές μου. Να αυξομειώνω την ένταση. Να συνομιλώ με τα επίμονα, τα αόρατα, τα άπιαστα. Να περιθάλπω τα πεταμένα, τα άχρηστα, τα πονεμένα. Να ανυψώνω τα εφήμερα, τα αδιόρθωτα, τα άρρωστα. Να περιποιούμαι τα αδέσποτα, τα άστεγα, τα αδιάλυτα! Όπως και τότε, πριν από τόσα χρόνια, έτσι και σήμερα, απ’ την ανάγκη μου να σκεφτώ, να αντισταθώ, να υπάρξω, να συνυπάρξω. Εφόσον ναι, κι αν δεν το ήξερα, αργά και με κόπο, το έμαθα: Τίποτα δεν χαρίζεται.

Μια φοιτήτρια διακόπτει προσωρινά, για δικούς της λόγους, τις σπουδές της στην Αθήνα και επιστρέφει στην οικογένειά της στα Χανιά. Από ένα έγγραφο που πέφτει τυχαία στα χέρια της αρχίζει μέρα τη μέρα να χώνεται όλο και πιο βαθιά στη ζωή του παππού της και στην πρόσφατη ιστορία της πόλης. Πώς και γιατί οι Γερμανοί παρέμειναν στα Χανιά ως τον Ιούνιο του 1945; Και τι θα μπορούσε να σημαίνει ότι για δύο μήνες, Μάιο και Ιούνιο του 1945, έπειτα από την επίσημη παράδοση της Γερμανίας, ήταν αυτοί, με εντολή των Βρετανών, υπεύθυνοι για την τήρηση της τάξεως στην πόλη; Ένα βιβλίο σε πρώτο πρόσωπο για την Ιστορία και την αφήγησή της, το γεγονός και τις επιπτώσεις του στην καθημερινότητά μας, τον άνθρωπο και τη θέση του στον κόσμο. Πώς το απλό διαλέγεται με το πολύπλοκο, το ατομικό με το συλλογικό, το ιδιωτικό με το δημόσιο, το μεγάλο με το μικρό, το δίκιο με το άδικο, το σήμερα με το χθες. Το μυθιστόρημα Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ, αν και αυτοτελές, θα μπορούσε να θεωρηθεί το δεύτερο βιβλίο μιας τριλογίας εν εξελίξει, υπό τον γενικό τίτλο Στις γραμμές του μύθου και της Ιστορίας, με πρώτο βιβλίο το μυθιστόρημα Αθώοι και φταίχτες.