Umberto Eco

Με αφετηρία τον Κρατύλο και τον Αριστοτέλη, περνώντας από τον Αυγουστίνο και τον Pierce και φθάνοντας στον Wilkins και τον Beck, συντάχθηκαν τα δοκίμια περί ιστορικών μελετών του σημείου και της ερμηνείας. Με πρότυπα το δέντρο και τον λαβύρινθο ο συγγραφέας καταγράφει, μελετά και παρακολουθεί την ιστορία της μεταφοράς από τον Αριστοτέλη στον Μεσαίωνα. Ο Έκο προτείνει ένα βιβλίο για τους μελετητές, το οποίο όμως παράλληλα μπορεί να προσκαλέσει και να προκαλέσει τον ενήμερο αναγνώστη σε μερικές εξερευνήσεις των περιφερειακών μαιάνδρων της ιστορίας της φιλοσοφίας και της σημειωτικής.

Ο Έκο είναι σαφής: Δεν υπάρχουν ιστορίες χωρίς νόημα. Επειδή, βέβαια, δεν υπάρχουν ζωές χωρίς νόημα. Στο τέταρτο μυθιστόρημά του, ο φιλοπαίγμων Ιταλός σημειολόγος γιορτάζει τη ζωή έτσι όπως όντως είναι, πλήρης νοήματος, συντονισμένη με τον μυστικό ρυθμό μιας αδιάλειπτης διήγησης. Το αφηγηματικό πανηγύρι θεμελιώνεται σε μια γλωσσολαλία που τη σαρκώνει ο εύθυμος παραμυθάς Μπαουντολίνο, κλέφτης περγαμηνών, χαρισματικός ψεύτης, ιδανικός πίκαρος, δυνητικό προσωπείο κάθε μυθιστοριογράφου και, τελικά, αρχέτυπο του ανθρώπου που αναζητά στη ροή του λόγου την πιο προσωπική του ιστορία. Η μυθιστορική περιπέτεια, η μεσαιωνική φαντασμαγορία, η λαϊκότροπη μέθεξη ενός ευάλωτου γλεντιού, η ανεξάντλητη μοτιβική παρουσία του δισκοπότηρου: η σκανταλιάρα ευγλωττία του Έκο διαπρέπει ξανά στο μυθιστόρημα που ονειρεύεται τη βίβλο των ζωντανών. Οι ιστορίες ερωτεύονται η μια την άλλη και μαζί απαρτίζουν αυτή τη Βίβλο των Ζώντων, ένα παλίμψηστο που ενεργοποιείται με τη δύναμη της ουτοπίας. Και, βέβαια, είναι η ουτοπία του παρόντος κόσμου αυτή που μας ενδιαφέρει, φερμένη στην κάθε μας μέρα με το μόνο όχημα που την αντέχει - την αφήγηση, αυτή την υπέροχη δωρεά νοήματος που τη χαρίζουμε ο ένας στον άλλο με τον πιο απλό και τον πιο ακριβό τρόπο που έχουμε: ιστορώντας.

Τα κείμενα του βιβλίου αυτού διαπνέονται από μια ενιαία και σταθερή αλλά έμμονη ιδέα, την οποία ο Έκο αποδίδει στον Γκράμσι: "Νομίζω ότι μπορούμε να ισχυριστούμε πως μεγάλο μέρος του αποκαλούμενου νιτσεϊκού "υπερανθρωπισμού" δεν έχει ως πηγή και θεωρητικό πρότυπο τον Ζαρατούστρα, αλλά τον Κόμητα Μοντεχρίστο του Δουμά". Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία του υπερανθρώπου "των μαζών" όπως αναδεικνύεται μέσα από το λεγόμενο "λαϊκό μυθιστόρημα", το οποίο δημιουργήθηκε για τη μεγάλη μάζα αναγνωστών.

Ένα γοητευτικό ταξίδι στους μύθους λαϊκής φαντασίας με πρωταγωνιστές τους υπερήρωες της μαζικής κουλτούρας (από τον Κόμητα Μοντεχρίστο, τους Τρεις Σωματοφύλακες, τον Ταρζάν, τον Φαντομά και τον Αρσέν Λουπέν έως τον Τζέιμς Μποντ), που ανέκαθεν συγκινούσαν και ενθουσίαζαν τους ανθρώπους.

Από τα πιο ευχάριστα έργα του Eco, ζωντανό και επίκαιρο, το βιβλίο αποτελεί επίσης μια σπουδαία συνεισφορά στην κοινω­νιο­λογία της λαϊκής αφήγησης, στη μελέτη των ιδεολογιών με τη μορφή της ιστορίας των ιδεών και στη διερεύνηση της σημειωτικής του κειμένου.

 

Το "Περί βιβλιοθηκών" είναι μία βιβλιοφιλική και παιγνιώδης ανθολογία κειμένων για βιβλιοθήκες - δημόσιες ή ιδιωτικές. Αρχίζοντας με τη βιβλιοθήκη του "Ναυτίλου" του πλοιάρχου Νέμο στον Ιούλιο Βερν και τη βιβλιοθήκη του "Μεγάλου Ανατολικού" στον Ανδρέα Εμπειρίκο, προχωράμε στην ατέρμονη βιβλιοθήκη, μεταφορά του σύμπαντος, του Borges. O Umberto Eco σχολιάζει την ιδανική σύγχρονη βιβλιοθήκη. Ο Perec παίζει με την ταξινόμηση των βιβλίων κι ο Jacques Roubaud με τις στρατηγικές που αναπτύσσει η βιβλιοθήκη για να μην παραδώσει τα ποθητά βιβλία στους αναγνώστες. Στην Dorothy Sayers η βιβλιοθήκη γίνεται τόπος οργάνωσης φόνου. Η βιβλιοθήκη ενός βιβλιόφιλου, του Walter Benjamin, ξαναστήνεται όταν βγαίνουν τα βιβλία από τις κούτες μετά από δυο χρόνια. Στη μελλοντική κοινωνία του Ray Bradbury, όπου απαγορεύονται τα βιβλία, οι άνθρωποι αποστηθίζουν τα κείμενα και γίνονται οι ίδιοι βιβλία και η κοινότητα ολόκληρη μια βιβλιοθήκη. Στον Ροΐδη σχολιάζεται καυστικά η δική μας Εθνική Βιβλιοθήκη το 1880. Ο Nerval κάτι αναφέρει, το 1850, για τη νέα πληγή των γαλλικών βιβλιοθηκών, τον "ποντικό των Αθηνών", που ήρθε σε κούτες με βιβλία της Γαλλικής Σχολής της Αθήνας. Και, στη βιβλιοθήκη του θείου Σκρούτζ, ανευρίσκεται ο χαμένος χάρτης ενός νησιού με θησαυρό... Η βιβλιοθήκη ως ουτοπία, η βιβλιοθήκη ως τόπος ερωτικών συνευρέσεων, η βιβλιοθήκη ως καπνιστήριο, ως τόπος οργάνωσης φόνων, η βιβλιοθήκη ως εχθρός του αναγνώστη, η βιβλιοθήκη που τρελαίνει τον ορθολογιστή ταξιθέτη, η βιβλιοθήκη του βιβλιόφιλου, η βιβλιοθήκη ως μνήμη και ως τόπος ανευρέσεως θησαυρών...

Πέντε διαχρονικά και επίκαιρα κείμενα, που επιχειρούν να προβληματίσουν σοβαρά τον πολίτη του 21ου αιώνα για την ηθική των ημερών μας. Στο πιο προσωπικό από αυτά, ο Έκο θυμάται την απελευθέρωση της χώρας του από τον φασισμό, εξετάζει τις ιστορικές μορφές του και αναλύει τις πιο αποτρόπαιες εκδηλώσεις του στις μέρες μας. Από το δράμα του πολέμου έως τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, από την παρέμβαση των διανοουμένων ενάντια στον ρατσισμό, τον ολοκληρωτισμό και τον φονταμενταλισμό έως τη μη ανεκτικότητα των ανθρώπων απέναντι στον ξένο και τον μετανάστη, τα πέντε αυτά ανθρωποκεντρικά δοκίμια επιδιώκουν να επανατοποθετήσουν κρίσιμα ζητήματα σε ηθική βάση και να δώσουν το έναυσμα για έναν εποικοδομητικό διάλογο μεταξύ των ανθρώπων απανταχού της γης.

Tα 16 κείμενα αυτού του τόμου, δοκίμια πλαστά σύμφωνα με τον συγγραφέα τους, υπό τον τίτλο "Πρώτο Ελάχιστο Ημερολόγιο", θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως το αποκορύφωμα της παρωδίας. Σχόλια των ηθών, της ηθικής, ξεσπάσματα ενός διεισδυτικού νου που η επικαιρότητα τον κάνει να παρωδεί, ίσως και να χλευάζει. Πρόκειται για κείμενα-κανονικές ασκήσεις λογοτεχνικής παραποίησης, τα οποία αναγκάζουν τον αναγνώστη τους να δει με τη δέουσα καχυποψία κάποια πράγματα που μερικές φορές γίνονται πολύ στα σοβαρά. Κι η θεώρηση αυτή αποδεικνύεται αφάνταστα ανακουφιστική, γιατί μια από τις πρώτες και ευγενέστερες λειτουργίες των μη σοβαρών πραγμάτων είναι να ρίχνουν τη σκιά της δυσπιστίας στα υπερβολικά σοβαρά πράγματα - που είναι ακριβώς η σοβαρότερη λειτουργία της παρωδίας!

Έτσι έγινε και είδα το Εκκρεμές. [...] Το Εκκρεμές μού έλεγε ότι μολονότι όλα κινούνταν, η υδρόγειος σφαίρα, το ηλιακό σύστημα, τα νεφελώματα, οι μαύρες τρύπες και όλα τα τέκνα της κοσμικής εκπόρευσης, από τα πρώτα θεία όντα έως την πιο ιξώδη ύλη, ένα μοναδικό σημείο παρέμενε ιδεατός πίρος, σφήνα, γάντζος, και άφηνε το σύμπαν να κινείται γύρω του. Και τώρα εγώ συμμετείχα σ’ αυτή την υπέρτατη εμπειρία, εγώ που επίσης κινιόμουν μέσα στα πάντα μαζί τους, μπορούσα να δω Εκείνο, το Ακίνητο, το Φρούριο, την Εγγύηση, την ολόφωτη αχλή που δεν είναι σώμα, δεν έχει σχήμα, μορφή, βάρος, ποσότητα ή ποιότητα, και δεν βλέπει, δεν νιώθει, δεν υποκύπτει στο συναίσθημα, δεν βρίσκεται σ’ έναν τόπο, ή σε χώρο και χρόνο, δεν είναι ψυχή, διάνοια, φαντασία, γνώση, αριθμός, τάξη, μέτρο, ουσία, αιωνιότητα, δεν είναι σκότος ούτε φως, δεν είναι λάθος και δεν είναι αλήθεια. Ένα βιβλίο που σε παίρνει μαζί του στο χρόνο και σου αποκαλύπτει έναν ολόκληρο κόσμο από μυστικές αδελφότητες, υπόγειες κοινωνίες, πλεκτάνες και συνωμοσίες, μέσα από τη χαρισματική γραφή του μεγάλου Ιταλού διανοούμενου.

Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, ανάμεσα στο Τορίνο, το Παλέρμο και το Παρίσι, συναντάμε μεταξύ άλλων μια υστερική σατανίστρια, έναν αβά που πεθαίνει δύο φορές, μερικά πτώματα μέσα σ΄ έναν υπόνομο του Παρισιού, τη σταδιακή μεγέθυνση του πλαστογραφήματος που έγινε γνωστό ως "Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών", το οποίο θα εμπνεύσει στον Χίτλερ τα στρατόπεδα εξόντωσης, Ιησουίτες που δολοπλοκούν εναντίον των Μασόνων, Μασόνους, έναν Γαριβάλδη αρθριτικό και στραβοκάνη, τα σχέδια των Μυστικών Υπηρεσιών του Πιεμόντε, της Γαλλίας, της Πρωσίας και της Ρωσίας, τις σφαγές στο Παρίσι της Κομούνας, όπου ο κόσμος τρώει τα ποντίκια, αηδιαστικά και ρυπαρά στέκια εγκληματιών που ανάμεσα στους ατμούς απ’ το αψέντι καταστρώνουν εξεγέρσεις στις πλατείες, ψεύτικους συμβολαιογράφους, ψεύτικες διαθήκες, διαβολικές αδελφότητες και μαύρες λειτουργίες. Εξαιρετικό υλικό για ένα μυθιστόρημα των επιφυλλίδων στο στυλ του 19ου αιώνα που, μεταξύ άλλων, εικονογραφείται όπως τα feuilletons εκείνης της εποχής. Να τι θα ικανοποιήσει ακόμα και τον χειρότερο μεταξύ των αναγνωστών. Εκτός από μια μικρή λεπτομέρεια. Με την εξαίρεση του κεντρικού ήρωα, όλα τα άλλα πρόσωπα αυτού του μυθιστορήματος υπήρξαν στ΄ αλήθεια και έκαναν αυτό που κάνουν. Κι ακόμα και ο κεντρικός ήρωας κάνει πράγματα που έχουν γίνει, μόνο που κάνει πολλά, τα οποία είχαν ίσως διαφορετικούς αυτουργούς. Αλλά πού να ξέρει κανείς, όταν κινείσαι μεταξύ μυστικών υπηρεσιών, διπλών πρακτόρων, απατεώνων αξιωματικών και αμαρτωλών ιερωμένων, τα πάντα μπορούν να συμβούν. Έστω κι αν ο μόνος φανταστικός ήρωας αυτής της ιστορίας είναι ο πιο αληθινός απ΄ όλους και μοιάζει πολύ με άλλους που κυκλοφορούν ακόμα ανάμεσά μας. Σχεδόν τριάντα χρόνια μετά "Το όνομα του ρόδου", το οποίο καθιέρωσε τον Ουμπέρτο Έκο ως έναν από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του εικοστού αιώνα, το πολυαναμενόμενο "Κοιμητήριο της Πράγας" αποδεικνύει ότι το ταλέντο του ιδιοφυούς Ιταλού διοανούμενου παραμένει αστείρευτο.

Θες να κάνεις φιλοσοφία; Γράψε ένα μυθιστόρημα. Η προτροπή ανήκει στον Αλμπέρ Καμύ και φαίνεται ότι ακριβώς αυτήν αποφάσισε να ακολουθήσει ο Ουμπέρτο Έκο όταν, πριν από τριάντα χρόνια, ήδη καθιερωμένος ως ακαδημαϊκός, στοχαστής και δοκιμιογράφος, έκανε την πρώτη του εμφάνιση στο χώρο της μυθοπλασίας με "Το Όνομα του Ρόδου". Έργο συγκεντρωτικό και φυγόκεντρο, καμωμένο από μια ετερόκλητη πρώτη ύλη που η εύθυμη μαεστρία του Έκο καταφέρνει να συναρμόσει δημιουργικά, "Το Όνομα του Ρόδου" εξακολουθεί να μας σαγηνεύει ύστερα από τριάντα χρόνια, ακριβώς εξαιτίας αυτής της απροσδιόριστης μορφής που του επιτρέπει να διατελεί στα όρια ανάμεσα στο μυστηριώδες και το αυτονόητο, το αποκρυμμένο και το προφανές, το περιπετειώδες και το αφηρημένο ή το ιδεολογικό. Ελλειπτικό επειδή είναι σωρευτικό ιδιαίτερων ιστορικών -και όχι μόνο- γνώσεων και πληροφοριών, γκρίζο επειδή είναι πλήρες χρωμάτων και ενός απρόσμενου διακόσμου, ανεπίκαιρο και διαχρονικό επειδή εγκαθίσταται σε χρονικές τομές και εγγράφει την αστυνομική, καταιγιστική του πλοκή μέσα στην Ιστορία, το πρώτο μυθιστόρημα του Έκο λειτουργεί, πλέον, ως σημείο αναφοράς για την παγκόσμια λογοτεχνία.

Κρίση των ιδεολογιών, κρίση των κομμάτων, ξέφρενος ατομικισμός. Αυτός είναι -ως γνωστόν- ο χώρος στον οποίο κινούμαστε μια ρευστή κοινωνία όπου δεν είναι πάντα εύκολο να βρεθεί ένα πολικό αστέρι (παρόλο που είναι εύκολο να βρεθούν πλήθος αστέρια κι αστεράκια). Εδώ βρίσκουμε τα πιο οικεία πρόσωπα αυτής της κοινωνίας: τα προσωπεία της πολιτικής, τις εμμονές των ΜΜΕ για ακροαματικότητες που όλα (ή σχεδόν όλα) δείχνουν να συμμερίζονται, τη συμβίωση με τα κινητά μας τηλέφωνα, την αγένεια. Και φυσικά, πολλά άλλα που ο Ουμπέρτο Έκο αφηγούνταν τακτικά στη στήλη του "La bustina di Minverva". Είναι μια κοινωνία, η ρευστή κοινωνία, όπου μερικές φορές το μη νόημα φαίνεται να κατατροπώνει τη λογική, με ανεπανάληπτα βεβαίως κωμικά αποτελέσματα, αλλά με συνέπειες όχι ιδιαίτερα καθησυχαστικές. Σύγχυση, αποσύνδεση, κατακλυσμός από έξεις που συχνά αποτελούν απλώς κοινούς τόπους. «Πάπε Σατάν, πάπε Σατάν αλέπε» έλεγε στην 7η ωδή της Κόλασης, από τη Θεία Κωμωδία, ο Δάντης Αλιγκέρι ανάμεσα στον θαυμασμό, στον πόνο, στην οργή, στην απειλή και ίσως στην ειρωνεία.