John Gray

In The Soul of the Marionette, John Gray draws together the religious, philosophic and fantastical traditions that question the very idea of human freedom. We flatter ourselves about the nature of free will and yet the most enormous forces - biological, physical, metaphysical - constrain our every action. Many writers and intellectuals have always understood this, but instead of embracing our condition we battle against it, with everyone from world conquerors to modern scientists dreaming of a 'human dominion' almost comically at odds with our true state. This is a stimulating and enraging meditation on everything from cybernetics to the fairground marionettes of the title.

Οι γάτες δεν έχουν ανάγκη τη φιλοσοφία. Ακολουθώντας τη φύση τους, είναι ευχαριστηµένες µε τη ζωή που τους προσφέρει. Στους ανθρώπους, από την άλλη, η δυσφορία για την ίδια τους τη φύση µοιάζει φυσική. Το ανθρώπινο ζώο δεν παύει ποτέ να πασχίζει να γίνει κάτι που δεν είναι. Οι γάτες δεν κάνουν καµία τέτοια προσπάθεια. Μεγάλο µέρος του ανθρώπινου βίου συνίσταται στον αγώνα για ευτυχία. Για τις γάτες, από την άλλη, η ευτυχία είναι η βασική τους κατάσταση. Κατέχουν µια έµφυτη ευτυχία την οποία οι άνθρωποι συνήθως αδυνατούν να κατακτήσουν. Οι άνθρωποι δεν µπορούν να γίνουν γάτες. Εντούτοις, εάν παραµερίσουν την ιδέα ότι είναι ανώτερα πλάσµατα, µπορεί να κατανοήσουν πώς οι γάτες ευηµερούν χωρίς να αναζητούν εναγωνίως πώς να ζουν.

Στα "Αχυρένια σκυλιά" ο John Gray αντιμάχεται τις αστόχαστες πεποιθήσεις των σκεπτόμενων ανθρώπων και προσφέρει μια εξαιρετικά διεισδυτική ματιά για την ανθρώπινη κατάσταση. Ξεκινώντας με την παραδοχή ότι ο άνθρωπος δεν κατέχει μια προνομιούχα θέση σε σχέση με άλλα ζώα και το φυσικό του περιβάλλον εξαπολύει μια δριμεία επίθεση στην ανθρωπιστική πεποίθηση που βλέπει τον άνθρωπο να κυριαρχεί τη Γη, να υπερβαίνει κάθε φυσικό όριο, να ελέγχει το περιβάλλον του και την ίδια του τη μοίρα. Όπως γράφει και ο ίδιος "οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν πως ανήκουν σε ένα είδος που μπορεί να κυριαρχήσει στο πεπρωμένο του. Αυτό είναι πίστη, όχι επιστήμη". Η προφανής μας ανικανότητα να διαχειριστούμε τον εαυτό μας ή τον κόσμο δεν είναι ελάσσον ζήτημα. Μαρτυρά τη θεμελιώδη ασυνέχεια ανάμεσα στις αυταπάτες της συνείδησής μας και στην πραγματική μας θέση στη φυσική τάξη. Για τον Gray αυτή η ασυνέχεια και οι αυταπάτες εμφανίζονται πιο έντονα στη "Δυτική παράδοση". Από την εποχή του Πλάτωνα εισήχθησαν μια σειρά αφαιρέσεις μεταξύ του εαυτού μας και του κόσμου. Το αληθές το όμορφο και το καλό έγιναν οι ανύπαρκτοι στόχοι μιας αδύνατης αναζήτησης. Και όλα αυτά έθρεψαν την υπέρτατη αυταπάτη: ο εαυτός είναι μια ορθολογική, συνεχής οντότητα, ένας δρών στον κόσμο, διαφορετικός από όλους τους άλλους. Αλλά αφού ο εαυτός είναι μια αυταπάτη, η ηθική είναι ένας παραλογισμός ή μάλλον ένα αφροδισιακό. "Δεν μας έχει κάνει καλύτερους ανθρώπους σίγουρα όμως έχει εμπλουτίσει τις διαστροφές μας". Η ηθική είναι μια ακόμα αφαίρεση μεταξύ τους εαυτού μας και του κόσμου. Ο σύγχρονος ανθρωπισμός αρνείται και συγκαλύπτει την αναλγησία. Είμαστε απρόθυμοι ή και ανίκανοι να καταλάβουμε πως όχι απλώς συγγενεύουμε με άλλα ζώα, αλλά σαν και αυτά είμαστε αδύναμοι σε σχέση τόσο με το ατομικό όσο και με το συλλογικό πεπρωμένο μας, κάτι που μας οδηγεί στη δίχως νόημα πίστη στην πρόοδο. Η ιδέα ότι μπορούμε με κάποιον τρόπο να προοδεύουμε είναι μία ακόμα αυταπάτη. Οι άνθρωποι της δράσης, που παλεύουν για τη βελτίωση θεωρούν τον εαυτό τους ήρωα. Στην πραγματικότητα όμως "αναζητούν την παρηγοριά για μια αλήθεια που δεν μπορούν να αντέξουν λόγω αδυναμίας. Κατά βάθος η πίστη τους ότι η ανθρώπινη βούληση μπορεί να μεταμορφώσει τον κόσμο αρνείται την ίδια τους τη θνητότητα. Ο εαυτός που πασχίζει να κυριαρχήσει στον κόσμο είναι απλώς ένα τρεμοφέγγισμα στην επιφάνεια των πραγμάτων". Στόχος της ζωής, δηλώνει στο τέλος ο Gray, δεν είναι η δράση αλλά η ενατένιση. Πρέπει να αποσυρθούμε απλώς από τις επιδιώξεις μας και απλώς να κατανοούμε.

Σε αυτό το βιβλίο ο Τζον Γκρέι, με ένα νέο είδος γραφής, συνεχίζει τον στοχασμό που ξεκίνησε στο Αχυρένια σκυλιά. Παραθέτοντας αποσπάσματα από απομνημονεύματα, ποιήματα, μυθιστορήματα και φιλοσοφικά έργα, από συγγραφείς όπως ο Μπόρχες, ο Όργουελ, ο Κέστλερ, ο Μπάλαρντ, ο Μαλαπάρτε και ο Κόνραντ και αντλώντας παραδείγματα από ετερόκλητα ιστορικά γεγονότα και μαρτυρίες, ο Γκρέι συνθέτει σπάνια τοπία πνευματικής ανάτασης, τα οποία μας ωθούν να στοχαστούμε εκ νέου τη θέση μας στον κόσμο. Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη. Το πρώτο πραγματεύεται τα πολιτικά, κοινωνικά και θρησκευτικά συστήματα μέσω των οποίων οι άνθρωποι προσπάθησαν να δώσουν νόημα στο χάος της ύπαρξής τους. Το δεύτερο εξετάζει τις μυθολογίες της ψυχανάλυσης και τον τρόπο με τον οποίο προσπαθούμε να μυθοποιήσουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο, αναζητώντας νόημα μέσω της γλώσσας. Και το τρίτο εξετάζει τα τεχνάσματα που χρησιμοποιούν οι φιλόσοφοι και οι συγγραφείς όταν αναζητούν μια βαθύτερη σύνδεση με την ουσία της ύπαρξης από αυτή που μπορεί να μας προσφέρει η γλώσσα.

Ο John Gray επιτίθεται στην εμμονή του νεωτερικού κόσμου σε έναν ουτοπικό τρόπο σκέψης και τις τραγικά ελπιδοφόρες ψευδαισθήσεις της αλαζονικής εποχής μας. Αντλώντας παραδείγματα από ένα ευρύ φάσμα λογοτεχνικών, φιλοσοφικών και άλλων πηγών (από τον Κλάιστ και τον Μπένθαμ, τον Λεοπάρντι και τον Ντικ, τον Ντεμπόρ και τον Μπόρχες μέχρι τους Αζτέκους και την κυβοργική οικονομία), συνθέτει ένα ποιητικό επιχείρημα για την ανθρώπινη ελευθερία. Αποφεύγοντας τη συνηθισμένη άποψη, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος δεν έχει ελεύθερη βούληση επειδή είναι μια μαριονέτα που δεν αντιλαμβάνεται τα νήματα που την κινούν, υποστηρίζει πως δεν είμαστε ελεύθεροι επειδή ακριβώς δεν είμαστε πλήρως μαριονέτες: είμαστε καταδικασμένοι από ένα είδος αυτεπίγνωσης, που μας παρακινεί να αναζητούμε μια κατάσταση κατά την οποία λανθασμένα πιστεύουμε πως μπορούμε να υπερβαίνουμε τους περιορισμούς μας, να ελέγχουμε το περιβάλλον και την εξέλιξή μας. Όσο αυξάνουμε τη γνώση μας, τόσο περισσότερο συνειδητοποιούμε πως είμαστε το αποτέλεσμα ασύνειδων δυνάμεων και βιολογικών παρορμήσεων που δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Άραγε εμείς οι άνθρωποι θέλουμε να έχουμε περισσότερες επιλογές στη ζωή μας, αναρωτιέται ο John Gray, ή μήπως, όπως οι μαριονέτες που ο Χάινριχ φον Κλάιστ θαύμαζε για τον αλλόκοτο αυθορμητισμό τους, ονειρευόμαστε να απελευθερωθούμε εντελώς από το βάρος της επιλογής;

Ο κόσμος είναι διάσπαρτος με τα ερείπια των ουτοπικών προγραμμάτων για την αναδιαμόρφωση της ανθρώπινης εμπειρίας, προγράμματα τα οποία προκάλεσαν τον θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων και την καταστροφή της ζωής ακόμα περισσότερων. Από τη Γερμανία έως τη Ρωσία και από την Κίνα έως το Αφγανιστάν, ολόκληρες κοινωνίες διαλύθηκαν. Επιδιώκοντας έναν κόσμο χωρίς συγκρούσεις ή δεινά, τα κράτη εξαπέλυσαν πολέμους και άσκησαν τρομοκρατία σε μια κλίμακα χωρίς προηγούμενο. Οι ουτοπικές ιδεολογίες που διαμόρφωσαν την ιστορία του περασμένου αιώνα ισχυρίζονταν ότι βασίζονταν στην επιστήμη. Απέρριπταν τα παραδοσιακά θρησκευτικά δόγματα και στόχευαν στον διαφωτισμό του ανθρώπου. Σε αυτό το τρομακτικό βιβλίο ο John Gray υποστηρίζει ωστόσο πως οι ουτοπικές κοσμικές ιδεολογίες που άσκησαν τη μεγαλύτερη επίδραση ουσιαστικά διαμορφώθηκαν από την απωθημένη θρησκεία. Ήταν εκδοχές του μύθου της Αποκάλυψης -της πίστης σε ένα γεγονός που θα αλλάξει τον κόσμο και θα οδηγήσει στο τέλος της ιστορίας και των συγκρούσεων. Ανιχνεύοντας την πορεία της αποκαλυπτικής και ουτοπικής πολιτικής σκέψης από τις απαρχές του χριστιανισμού, την κοσμική εκδοχή της -τον Διαφωτισμό-, μέχρι τη νεότερη πολιτική σκέψη -από τον Μαρξ μέχρι τον Φουκουγιάμα και από την Γαλλική Επανάσταση μέχρι τον ριζοσπαστικό ισλαμισμό-, ο John Gray υποστηρίζει πως η πεποίθηση ότι η ιστορία οδηγείται προς την τελειότητα και η χιλιαστική πίστη στην ανθρώπινη σωτηρία, ιδέες που και οι δύο προέρχονται από χριστιανικούς μύθους, προκάλεσαν τεράστιες καταστροφές και στο όνομά τους συντελέστηκαν απεχθή εγκλήματα. Ωστόσο, ο θάνατος της Ουτοπίας δεν συνεπάγεται την ειρήνη. Απεναντίας, προμηνύει την αναζωπύρωση αρχαίων μύθων σε απροκάλυπτα φονταμενταλιστικές μορφές. Η αποκαλυπτική θρησκεία, καθώς αναμιγνύεται με τους γεωπολιτικούς αγώνες για τον έλεγχο των φυσικών πόρων, έχει επιστρέψει ως μια μείζονα δύναμη στις παγκόσμιες συγκρούσεις. Στην αρχή του 21ου αιώνα η τελετουργία συνεχίζεται και ο κόσμος εξοπλίζεται προκειμένου να διεξάγει νέους πολέμους για τη θρησκευτική πίστη.