Αντώνης Λιάκος

Ζούμε σε μια εποχή που κατέρρευσαν τρεις ουτοπίες. Λίγο πριν από τα μέσα του 20ού αιώνα, κατέρρευσε η ουτοπία της φυλετικής καθαρότητας, αλλά και της οικουμενικής κυριαρχίας του λευκού ανθρώπου. Προτού περατωθεί ο αιώνας, κατέρρευσε η ουτοπία της κοινοκτημοσύνης. Τώρα, με την τρέχουσα κρίση, ζούμε την κατάρρευση της κοινωνίας της ευημερίας και του καταναλωτισμού, μιας κοινωνίας στην οποία θα έσβηναν οι συγκρούσεις όπου θα παρέδιδε ευτυχισμένα το πνεύμα η Ιστορία. Αν όλα αυτά τα είχε κανείς προφητέψει ότι θα συμβούν συμπυκνωμένα, στα όρια μιας ζωής, τότε το βιβλίο του θα διαβαζόταν με το ίδιο δέος που επί αιώνες διαβάστηκε η "Αποκάλυψη" του Ιωάννου. Η εποχή που ζούμε δεν υστερεί σε τίποτε από όσα οραματίστηκαν προηγούμενες εποχές για το μέλλον. Πώς όμως όλα αυτά διαμόρφωσαν τη συνείδηση των ανθρώπων; Πώς μπορούν να σκεφτούν πλέον το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον; Πώς να σκεφτούν μαζί ουτοπίες που έδυσαν και καινούργιες που ανατέλλουν, ουτοπίες που έγιναν δυστοπίες και πραγματικότητες μετα-ουτοπικές; Αντικείμενο αυτού του βιβλίου είναι το ερώτημα: Πώς, μέσα από τις αναμονές, τις εκπληρώσεις και τις διαψεύσεις, μεταμορφώθηκε η ιστορική συνείδηση;

Το κεντρικό ερώτημα αυτού του βιβλίου είναι: Σχετίζεται η ιστορία, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο ιστορούμε το παρελθόν, με τη δημοκρατία; Αποτελείται από τρία μέρη. Το πρώτο αφορά την ιστορία της δημοκρατίας, το δεύτερο τη σχέση ιστορίας και δημοκρατίας, και το τρίτο σκέψεις για το πώς θα ενδυναμώσουμε τη σχέση ιστορίας (και ιστορικών) με τη δημοκρατία. Στόχος του είναι να δείξει πως η ιστορία και η δημοκρατία είναι διαδικασίες αλληλοτροφοδοτούμενες και παράλληλες.

Το παρόν κείμενο βασίζεται στην ομιλία του Αντώνη Λιάκου κατά την τελετή αναγόρευσής του ως επίτιμου διδάκτορα του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

Καθώς η Κοκκινοσκουφίτσα φαίνεται να επιστρέφει στην Ελλάδα, είναι καιρός να δούμε τι συμβαίνει στα παραμύθια όταν ανατρέπεται η πλοκή τους. Το παραμύθι λειτουργεί μετωνυμικά για το βασικό ερώτημα του βιβλίου: Τι μπορεί να είναι η αριστερά σήμερα, όταν η κρίση παγιώνεται σε διαρκές καθεστώς; Τι σημαίνει αριστερά τον 21ο αιώνα, σε μια εποχή κατακλυσμιαίων αλλαγών σε κλίμακα πλανήτη; Είναι ρίσκο φυσικά η πρόβλεψη, αλλά στην περίπτωση της αριστεράς αφορά όχι απλώς την πιθανολόγηση αλλά και το ερώτημα: Πως προσδοκούμε και πως επιδιώκουμε να είναι η αριστερά με τα δεδομένα του καινούργιου αιώνα;

Σε κανέναν αιώνα δεν μεταβλήθηκε κατά τη διάρκειά του τόσο ριζικά ο τρόπος ζωής, η καθημερινή εμπειρία της πλειονότητας των ανθρώπων, όσο στον 20ό αιώνα. Ποιος είναι όμως ο δικός μας 20ός αιώνας; Μας αρκούν οι ιστορίες που γράφονται ως βιογραφία του έθνους ή που ενδιαφέρονται μόνο για την πολιτική; Στο βιβλίο αυτό, η ιστορία του ελληνικού 20ού αιώνα, που αρχίζει με τη δεκαετία των πολέμων 1912-1922 και φθάνει ως την είσοδο της Ελλάδας στην κρίση του 2010, αντιλαμβάνεται την Ελλάδα σαν ένα κύτταρο σε συνεχή μεταβολισμό με το περιβάλλον του. Μετακινεί συνεχώς τον φακό παρατήρησης, ώστε άλλοτε να κοιτάζει τις ελληνικές εξελίξεις πανοραμικά, μέσα από τις μεταβολές της παγκόσμιας ιστορίας, και άλλοτε να τις προσεγγίζει για να αναδείξει το ατομικό βίωμα. Είναι μια ιστορία που παρουσιάζει τη διεθνή δυναμική των γεγονότων που ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα, αλλά και τις διεθνείς περιδινήσεις που συμπαρασύρουν την Ελλάδα στην τροχιά τους. Που μας ζητά να δούμε σφαιρικά την ιστορία στις κοινωνικές, δημογραφικές, πολιτικές και πολιτισμικές της διαστάσεις. Μια ιστορία που έχει σημείο εκκίνησης τον σύγχρονο ιστορικό προβληματισμό.

Αυτό το δοκίμιο παρακολουθεί την ιδέα του έθνους, από τον καιρό του Μαρξ έως τις συζητήσεις για την παγκοσμιοποίηση στα τέλη του 20ού αιώνα. Έτσι, εξετάζονται διαδοχικά οι θεωρίες και απόψεις του Καρλ Μαρξ, της Β΄ Διεθνούς, του Αυστρομαρξισμού και του Όττο Μπάουερ, του Στάλιν, του Γκράμσι, του Ε.Π. Τόμσον, του Νίκου Πουλαντζά, του Ετιέν Μπαλιμπάρ, της Χάννα Άρεντ, του Μπένεντικτ Άντερσεν, του Χάμπερμας, των Χαρντ και Νέγκρι, και του Αγκάμπεν. Η ιδέα του έθνους, σε έναν κόσμο με άγνωστο μέλλον, γίνεται μια άγκυρα βεβαιότητας, μια βάρκα διαφυγής. Γι` άλλους όμως σημαίνει μια γραμμή απροσπέλαστη που τους κρατάει εκτός. Η αμφιθυμία απέναντι στο μέλλον μεταστρέφεται σε αμφιθυμία απέναντι στο έθνος. Αν μας χρειάζεται να ξαναδούμε πώς στοχάστηκαν το έθνος αυτοί που ήθελαν να αλλάξουν τον κόσμο, είναι για να αντιλαμβανόμαστε τις αλλαγές που αναδιατάσσουν τις σχέσεις πάνω στις οποίες συγκροτήθηκε το έθνος-κράτος, και για να σκεφτόμαστε την ιστορία υπολογίζοντας τις προσδοκίες ως συστατικό της στοιχείο.