Θέατρο

Γιατί νοσεί η Πόλις; Το κεντρικό ερώτημα στην αρχαία τραγωδία ποτέ δεν ήταν πιο επίκαιρο απ' όσο σήμερα, καθώς η πάσχουσα ανθρωπότητα ζει, αγωνιά, νοσεί, επιζεί ή πεθαίνει στις συνθήκες της πανδημίας. Το ξεδίπλωμα της οιδιπόδειας τραγωδίας είχε δείξει ότι η Νόσος που αφανίζει την Πόλη δεν είναι απλώς μια παράλογη κατάρα των θεών ή μια φυσική καταστροφή χωρίς ανθρώπινη παρεμβολή, μια συνωμοσία ή κάποια πολιτική κατασκευή των κρατούντων. Πηγάζει από τις αντιφάσεις της φυσικής και κοινωνικής ιστορικής τάξης πραγμάτων, πυροδοτώντας τη μέχρι θανάτου σύγκρουση των ανθρώπων με ανεξέλεγκτες δυνάμεις που συνηθίζει να τις ονομάζει "μοίρα". Η Αντιγόνη του Σοφοκλή, σημείο αντιλεγόμενο μέσα στους αιώνες, συνεχίζει να βαδίζει και να μας συναντά εράσμια, αποφασιστική και με νου καθαρό, "καθώς η Διάνοια του ανθρώπου περιπλανιέται υπό τη σκέπη του αδιανόητου" (Χαίλντερλιν). Τη συναντούμε κι εμείς, ακολουθώντας τις ατραπούς της διαλεκτικής που άνοιξαν ο Χαίλντερλιν και ο Μαρξ. Η αμφισημία της πρόθεσης αντί στο όνομά της τής δίνει ένα νήμα. Πρόκειται για την Αντι-γόνη, τον αντ-άξιο γόνο των Λαβδακιδών, αλλά και το αντίθετο, εκείνη που σπάζει τον αιματηρό κύκλο, διεκδικώντας τη ζωή μιας κοινωνίας του συμφιλείν. Είναι Αντί-θεος, με την έννοια που έχει η ομηρική λέξη, του ισόθεου αλλά και του αντίπαλου του θεού, όπως τη χρησιμοποιεί ο Χαίλντερλιν: "Πριν ο ενάντιος θεός την αρπάξει πραγματικά, στέκεται αντιμέτωπή του με λόγο θαρραλέο, συχνά ακόμα και βλάσφημο, κι έτσι διατηρεί ζωντανή την αγία δυνατότητα του Πνεύματος". Αλλά είναι και Αντι-Τύραννος. Δεν συγκρούεται απλώς με τον κρατικό αυταρχισμό του Κρέοντα αλλά με το Κράτος καθεαυτό εν τη γενέσει του. Γιατί νοσεί η Πόλη; Η Αντιγόνη, "δρώντας ενάντια στην εποχή, επί της εποχής και είθε υπέρ μιας μελλοντικής εποχής" (Νίτσε), έδειξε ότι τα "πρωτεία" του Κράτους δεν είναι η απάντηση στο ερώτημα και η λύση, αλλά μέρος του προβλήματος και φονική νόσος.

Η Αντιγόνη, το παλαιότερο από τα σωζόμενα δράματα του Σοφοκλή, είναι, κατά την κρίση του Hegel, το εξοχότερο και αρτιότερο έργο στον αρχαίο και σύγχρονο κόσμο. Στην εποχή μας ζυμώθηκε μέσα στους μεγάλους πολέμους του 20ού αιώνα, στους άταφους νεκρούς, την ενοχή εκείνων που επέζησαν· πέρασε στα χέρια σπουδαίων δημιουργών - R. Rolland, J. Anouilh, B. Brecht, A. Gide, H. Boll, M. Yourcenar, S. Heavey, Γ. Ρίτσου, Άρη Αλεξάνδρου - φωτίζοντας το "δεινόν" του ανθρώπου, τη "δαιμόνια μηχανή¨ όλων των εκδοχών της εξουσίας. Ο G. Steiner κατέγραψε τις εκατοντάδες Αντιγόνες που παίχτηκαν στις σκηνές και τα πεδία των μαχών στον πλανήτη. Ο παρών τόμος είναι ένα "διπλό βιβλίο". Στο πρώτο, το κλασικό κείμενο μεταγράφεται στη νεοελληνική και σχολιάζεται εκτενώς. Το δεύτερο βιβλίο δεξιώνεται, για πρώτη φορά στα ελληνικά γράμματα, τρία σημαντικά δοκίμια εμπνευσμένα από το δράμα του Σοφοκλή, των Fr. Holderlin (1802), S. Kierkegaard (1843) και M. Heidegger (1943). Κάθε δοκίμιο ερμηνεύεται και σχολιάζεται ξεχωριστά. Τελευταία δεξίωση η λυρική απόδοση των Χορικών του δράματος από τον παρεπιδημούντα στο Klangenfurt της Αυστρίας Στέφανο Γιονά. Μία Αντιγόνη στο διάμεσο του ελληνικού και γερμανικού πνεύματος, ως "εναντιοδρομία λόγου που αντιμάχεται τον λόγο", όπως συνόψισε το δράμα ο Holderlin.

Με τη σειρά Μεταποιήσεις, οι εκδόσεις Γκόνη επιλέγουν να εστιάσουν, πάντοτε στο χώρο της θεατρικής γραφής, σε αυτή τη λογοτεχνία σε δεύτερο βαθμό, στις διασταυρώσεις επί σκηνής ενός λόγου προγραμματικά διακειμενικού. Και να αναδείξουν συγχρόνως τη διαμεσολαβητική παρουσία της μετάφρασης σε αυτές τις διασταυρώσεις της παγκόσμιας λογοτεχνίας, την τέχνη του μεταφραστή.

Είναι δύσκολο να σταθεί κανείς με νυηφαλιότητα απέναντι σ'ένα κείμενο, όπως η Αντιγόνη του Σοφοκλή, που έχει καθαγιαστεί από αιώνες θεατρικών και φιλολογικών αναγνώσεων. Ακόμα δυσκολότερο είναι να μην επιχειρήσει να το αποφλοιώσει ιδεολογικά νομίζοντας πως έτσι θα το κατανοήσει βαθύτερα.
Αν όλοι όσοι επιδόθηκαν κατά καιρούς με πάθος στην ανάλυση της περίφημης τραγωδίας μπορούσαν να μπουν στο μυαλό του δημιουργού της, τον καιρό που αυτός το παρουσίαζε στο Αθηναϊκό κοινό, το 442/441 π.Χ., σίγουρα θα απογοητεύονταν.
Όμως η ποίηση, ακόμα και η δραματική ποίηση, είναι η τέχνη του στίχου, η στερεά λιθοδομή του, η αρμονία και η μουσικότητά του. Ένας μεταφραστής όταν καλείται να διασώσει αυτή την τελειότητα σε ένα νέο γλωσσικό περιβάλλον, καταλήγει απλώς να αντιληφθεί την αδυναμία του, να υποκλιθεί στον ανυπέρβλητο τεχνίτη και να ζητήσει να του συγχωρεθεί η ασυλλόγιστη τόλμη του.
Δημήτρης Στεφανάκης

Δύο κωμωδίες του Σκαρίμπα (Ο Καραγκιόζης λαθρέμπορος και Ο Καραγκιόζης Γαβγαβγόπουλος), με φωτογραφίες από τα πρωτότυπα σκηνικά και τις φιγούρες του. Το 1969, όταν τα ήθη των καιρών απειλούσαν τον Καραγκιόζη με "ζελατινοποίηση", έγραφε ο Γιάννης Σκαρίμπας: "Το θέμα του Καραγκιόζη δεν είναι καμμιά αμελητέα υπόθεσι, που-τάχα-μόνο τον παιδόκοσμο ενδιαφέρει, αλλά μια από τις πολύ λαϊκές μας πτυχές, όπου-και σ' αυτήν-πάλλει η καρδιά ασταμάτητη, μες στις χιλιετηρίδες του έθνους [...]. Ο Μορφονιός, ο καπετάν-Γκρης, ο σιορ-Διονύσιος, ο Βεληγκέκας, ο γλυκομίλητος Χατζηαβάτης, ο Μεγαλέξαντρος, ο μπαρμπα-Γιώργος, όλοι τύποι κοινωνικοί, απαραβίαστοι, στητοί ως κολώνες του Θησείου, αναστενάριοι της δουλείας ή εκδικητές της καταδυναστευομένης Ρωμηοσύνης μπαίνουν σιγά-σιγά στο περιθώριο, ή παίζουν διακοσμητικό μονάχα ρόλο" (επιστολή προς την εφημερίδα Το Ποντίκι, που δημοσιεύθηκε, μεταθανατίως, στις 27 Ιανουαρίου 1984). Ο Σκαρίμπας αντιδρά δυναμικά στη διαφαινόμενη, κάτω από την ευμάρεια και αισιοδοξία της δικτατορίας των συνταγματαρχών, απαξίωση του Θεάτρου Σκιών ως λαϊκού θεάματος και αυθεντικού καταγραφέα της ιστορίας, από τον απελευθερωτικό αγώνα του 1821 και την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους μέχρι την πρόσφατη κατοχική τραγωδία και το έπος της Αντίστασης. Για του λόγου το αληθές, κατασκευάζει ο ίδιος φιγούρες, τα περίφημα "χαρτονόμουτρα", οι οποίες σχεδιαστικά παρεκκλίνουν, ανάλογα με τη γραφή του, από την κανονιστική όψη του Καραγκιόζη, και οργανώνει παραστάσεις στην αυλή του σπιτιού του, στην οδό Γκομίνη 8 (σήμερα οδό Γ. Σκαρίμπα) στην Χαλκίδα. Με τον τόμο αυτό ο Σκαρίμπας ολοκληρώνει τον κύκλο της ζωής του εικονοποιώντας στο χαρτί τη φωνή των ηρώων των ίσκιων, όπως τυπώθηκε στην παιδική του μνήμη και μπολιάστηκε με τη συγγραφική εμπειρία μισού αιώνα. Λίγο πριν από την εκδημία του, στις 21 Ιανουαρίου 1984, φρόντισε να απελευθερώσει τους χάρτινους ήρωές του με την επωδό: "Τώρα οι φιγούρες μου παίζουν στο άπειρο".

Όλα μπορεί κανείς να τ' αντέξει στη ζωή. Γιατί όλα έγιναν για να σε βασανίζουν - στο τέλος συνηθίζεις. Το ανυπόφορο είναι πως πρέπει να τ' αντέξεις μονάχος. Το θεατρικό έργο της Λούλας Αναγνωστάκη "Αντόνιο ή Το μήνυμα" που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά τον Φεβρουάριο του 1972 στο Θέατρο Τέχνης, στην Αθήνα, σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν, εκδίδεται για πρώτη φορά από την Κάπα Εκδοτική.

Σημείωμα μεταφραστή Ο Αντώνιος και Κλεοπάτρα είναι το πρώτο έργο του Σαίξπηρ που μετέφρασα στα ελληνικά, όταν ανέλαβα το ανέβασμά του στα πλαίσια του Φεστιβάλ Αθηνών το 1979. Τα χρονικά περιθώρια δεν μου είχαν επιτρέψει τότε να σεβαστώ τη δομή της τραγωδίας τόσο απόλυτα, όσο όταν αργότερα καταπιάστηκα με τις μεταφράσεις του Άμλετ και του Κοριολανού. Ξαναγυρίζοντας στο μεγαλειώδες αυτό έργο χωρίς προθεσμίες και πιέσεις, σεβάστηκα τη δραματική αρχιτεκτονική του -πιστός στο πνεύμα, αν όχι στο γράμμα- και θεώρησα ότι η αντιπαράθεση των δυο κειμένων, με την αυστηρή αντιστοιχία των αριθμημένων στίχων, αποτελεί όχι μόνο επικύρωση μιας επίμοχθης εργασίας αλλά και ουσιαστικό βοήθημα στους ερευνητές του σαιξπηρικού κόσμου. Translator's note I first tackled the translation of Antony and Cleopatra when I staged it at the Herod Atticus amphitheatre in 1979. Working with a deadline did not allow me to adhere to the structure of the text so thoroughly as I later did with Hamlet and Coriolanus. Returning to this monumental play with time as an ally, I respected its dramatic and poetic form -faithful to the spirit, if not always to the letter- and I feel that the parallel printing of the numbered verses is not only confirmation of the arduous task involved but a useful aid to students of Shakespeare's works.

Πίσω από μια τζαμένια πόρτα, που σε όλη τη διάρκεια της παράστασης παραμένει κλειστή, παρακολουθούμε μια γυναίκα κι έναν άντρα να κινούνται και να μιλούν ακολουθώντας πιστά τις επιταγές μιας φωνής off, που τους απευθύνεται στο τρίτο πρόσωπο. Η φωνή περιγράφει το χώρο, δίνει σκηνικές οδηγίες, «κινεί» τα δύο πρόσωπα, υποβάλλοντάς τους ότι η σχέση τους, όντας πια αβίωτη, πρέπει να τελειώσει. Μέχρις ενός σημείου το επιτυγχάνει· η γυναίκα και ο άντρας με ελάχιστες παρεκτροπές, υπακούουν, αφήνονται σαν μαριονέτες, άβουλοι σχεδόν, να τους κατευθύνει η φωνή. Όμως, μετά από κάποια στιγμή, "επαναστατούν", κάνουν πίσω, αρχίζουν να κάνουν και να λεν τα δικά τους, αγνοώντας σταδιακά τη φωνή, που άδικα προσπαθεί να τους μεταστρέψει. Είναι πια αργά για το τέλος· άλλωστε, ποιος μπορεί να ζήσεις χωρίς μάρτυρα;

Συλλεκτική έκδοση σε 300 αντίτυπα. "Αντιμετωπίζω μόνο ένα πρόβλημα: πώς θα βγω από τον λαβύρινθο. Πόσο ξαγρύπνησαν οι δάσκαλοί μου αναζητώντας λύση στο δαιδαλικό αυτό αίνιγμα! Κάποιοι από αυτούς είναι πεπεισμένοι πως πρόκειται για ομόκεντρες στοές που βρίθουν από ψευδόπορτες. Με συμβούλεψαν να προχωρώ με κλειστά τα μάτια για να μην υποκύψω στις ψευδαισθήσεις. Το ένστικτο αναπτύσσεται καλύτερα ανάμεσα στις σκιές και την απομόνωση."

Σε ένα νησί, ένας ξενοδόχος, μια κτηνίατρος κι ένας κηπουρός στέκονται απέναντι, ενώ είναι μαζί. Στην ίδια γη. Είναι αντιμέτωποι με μια κοινωνία που υποκρίνεται και απαιτεί διαρκώς, χωρίς καμία επίγνωση της ενοχής της. Μία σύγχρονη ιστορία, με ηθικά διλήμματα, συγκρούσεις και ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν. Με ανθρώπους ή σκύλους που ψάχνουν φάρους σε ακτές και μία θάλασσα ελεύθερη να τους ταξιδέψει. «Το μέλλον εκ προοιμίου είναι ρευστό και μη ορατό. […] Το κακό ξεκινά όταν αυτοί που έχουν τον έλεγχο αδιαφορούν. Το χειρότερο, όταν αυτή η αδιαφορία θέτει σε κίνδυνο τις ζωές μας. Και, το χείριστο, όταν ο Άνθρωπος και ο Σκύλος βρεθούν σε μια κοινή και παράλληλη πορεία, στερημένη ακόμα και από την παλιά φιλία τους», όπως αναφέρει εύστοχα ο συγγραφέας.