Πολιτική

Η παγκόσμια κρίση της εποχής μας σχετίζεται με ένα σύνολο από προκλήσεις στο επίπεδο της οικολογίας, της οικονομίας, της τεχνολογίας και του μεταναστευτικού, προκλήσεις τις οποίες κανένα κράτος δεν μπορεί να διαχειριστεί από μόνο του. Οι δημοκρατίες περιθωριοποιούνται σε σχέση με τις καινούριες πανυφήλιες δυνάμεις που έρχονται να συγκρουστούν με την ανθρωπότητα. Αυτή είναι η πηγή της όλο και πιο ανίκανης, όλο και πιο λυσσασμένης πολιτικής που βλέπουμε να ασκείται σήμερα. Όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, από αυτήν ακριβώς την παρακμή του έθνους-κράτους πηγάζει η μεγάλη άνοδος του εθνικισμού που παρατηρείται στις μέρες μας. Χρειαζόμαστε ένα καινούριο, πανυφήλιο όραμα το οποίο να μπορεί να διεκδικήσει τον κόσμο μας από την αρχή, και να τον απελευθερώσει, ξεκινώντας από σήμερα και εμπλέκοντας όλους μας. Το Πανυφήλια πολιτική αφηγείται την ιστορία της ενοποίησης του κόσμου μας -ενοποίηση η οποία όλο και πλησιάζει, έχοντας ξεκινήσει στην εποχή των αυτοκρατοριών και φτάνοντας έως εκείνη της κλιματικής κρίσης- και παρουσιάζει μια έκκληση αλλά και έναν οδικό χάρτη ώστε να υπερβούμε τα πνευματικά και υλικά σύνορα των χωρών μας.

Όταν η κατανόηση του κόσμου στον οποίο ζούμε γίνεται τόσο δύσκολη όσο σήμερα, έργα όπως αυτό του ινδού συγγραφέα και πολιτικά στρατευμένου διανοητή Aijaz Ahmad είναι μια μικρή ευεργεσία. Μέσα στην κόπωση και στη σύγχυση που έχει εξουθενώσει προ πολλού τη δυτική διανόηση, χρειάζεται μερικές φορές ένα μάτι «ξένο» για να υποδείξει δυο-τρία αυτονόητα πράγματα. Παρότι το βιβλίο μοιάζει να έχει χτιστεί πάνω σε δύο κριτικές που είχαν γραφτεί ανεξάρτητα, στον Frederic Jameson και κυρίως στον Edward Said, οι περιπτώσεις αυτές λειτουργούν για τον Ahmad ως παραδείγματα εκείνου το οποίο πραγματικά στοχεύει: τον κομφορμισμό της δυτικής διανόησης, και ιδίως της Αγγλοαμερικανικής ακαδημίας, όπως αντικατοπτρίζεται στην αδυναμία της να συλλάβει τί πραγματικά διαδραματίστηκε στις μακρινές γωνίες του κόσμου που έγιναν θέατρο αιματηρών και απεγνωσμένων αγώνων για αποαποικιοποίηση σε όλη την πρώτη μεταπολεμική τριακονταετία. Ο αμφίβολος και αμφίθυμος ριζοσπαστισμός των χρόνων του 60 βρήκε μια ειδική έκφραση στο πεδίο των λογοτεχνικών σπουδών, και κυρίως στο ρεύμα που από τη δεκαετία του 70 ονομάστηκε «μεταποικιακή θεωρία» (και αργότερα «subaltern studies»). Οι θεωρητικές μετατοπίσεις στον παραπάνω κλάδο αντανακλούν, όπως το διαβάζει ο Ahmad, τις ιδεολογικές παλινωδίες της μητροπολιτικής διανόησης - από την επιπόλαιη στράτευση, ως σαγήνευση από έναν φαντασιώδη «Τρίτο Κόσμο», στη μηδενιστική στάση η οποία συνδέθηκε ειδικά με τα ρεύματα του μεταστρουκτουραλισμού στις Επιστήμες του Ανθρώπου και με την ομφαλοσκοπική ρητορική του λεγόμενου «μεταμοντέρνου». Όπως σωστά υποδεικνύει, η μετατόπιση αυτή έδωσε το σύνθημα για τη μεγάλη ιδεολογική αντεπίθεση των παγκόσμιων ελίτ, στη μορφή ενός λυσσαλέου αντικομμουνισμού που έχει οδηγήσει σε βαθιά σύγχυση τα αποδυναμωμένα αντικαπιταλιστικά κινήματα παντού στον κόσμο.

Η συζήτηση περί προσώπου σημάδεψε τη σκέψη του 20ού αιώνα. Φιλόσοφοι, θεολόγοι, κοινωνιολόγοι, καλλιτέχνες, λογοτέχνες, πολιτικοί ενεπλάκησαν στη συζήτηση περί προσώπου, ενώ στη Γαλλία εμφανίστηκε ο όρος περσοναλισμός. Ξεχωριστή θέση μέσα σε όλη αυτή την προσωπολογία καταλαμβάνει το έργο του φιλοσόφου Νικολάι Μπερντιάγιεφ και το ανά χείρας βιβλίο. Στις σελίδες αυτού του δοκιμίου περσοναλιστικής φιλοσοφίας, όπως το αποκαλεί ο συγγραφέας, η σκέψη περί προσώπου αναπτύσσεται σε όλα τα δυνατά πεδία: θεολογία, ανθρωπολογία, φιλοσοφική οντολογία και γνωσιολογία, ηθική και κοινωνικοπολιτική σκέψη, φιλοσοφική ιστορία. Εντυπωσιάζεται κανείς αν αναλογιστεί το εύρος των γνώσεων και των ενδιαφερόντων αυτού του Ρώσου φιλοσόφου, ενός από τους πιο σημαντικούς, αν όχι του σημαντικότερου Ρώσου φιλοσόφου του 20ού αιώνα. Συνεκτικός ιστός όλων αυτών των γνώσεων είναι η έννοια του προσώπου. Ό,τι είναι το πρόσωπο αποτελεί το γεγονός της ελευθερίας του ανθρώπου, ό,τι αντιδιαστέλλεται στο πρόσωπο υφίσταται ως πειρασμός που οδηγεί στη δουλεία, ενίοτε και εθελοδουλία του ανθρώπου. Συνεπώς, το δοκίμιο αυτό πραγματεύεται την ελευθερία του ανθρώπου ως το κατεξοχήν γνώρισμα της προσωπικής ανθρώπινης ύπαρξης και αντίστοιχα τη δουλεία του ανθρώπου ως τον κατεξοχήν πειρασμό της αποπροσωποποίησης της ανθρώπινης ύπαρξης.

 «Το ότι η κοινωνία μας γηράσκει δημογραφικά είναι γεγονός αποδεδειγμένο και, μάλλον, ευτυχές. Αληθεύει όμως ότι, για το λόγο αυτό, γηράσκει και «δημοκρατικά»; Υφίσταται κάποια σύνδεση ανάμεσα στην ηλικία και την πολιτική αρετή; Είναι το ευ γηράσκειν μια πρόκληση προσωπική –και επομένως ηθική–, ή είναι ζήτημα κοινωνικό –και επομένως πολιτικό; Το βιβλίο Περί πολιτικού γήρατος εξερευνά αυτά και άλλα ερωτήματα από μια σύγχρονη οπτική, συνομιλώντας με το πιο κλασικό έργο για τα γηρατειά –Κικέρωνος Περί Γήρατος– μέσα από ένα υποβλητικό, λογοτεχνικό δοκίμιο που ακολουθεί την αρχαία παράδοση του φιλοσοφικού διαλόγου, είδος που ο Πλάτωνας καθιέρωσε ως το ιδανικό για την ελεύθερη πραγμάτευση θεμάτων ηθικής και πολιτικής, και που ο ίδιος ο Κικέρωνας εκλατίνισε έπειτα για να υπηρετήσει τη δυτική σκέψη.»

Ο Τζανφράνκο Σανγκουινέτι, έδρασε στους κόλπους της Καταστασιακής Διεθνούς μέχρι την διάλυσή της, το 1972. Γόνος της υψηλής αστικής τάξης οργάνωσε, το 1975, το σκάνδαλο `Τσένσορ` γράφοντας μία αριστοκρατική και κυνική υπεράσπιση της ιταλικής «δημοκρατίας», δήθεν προερχόμενη από κορυφαίο άνδρα της άρχουσας τάξης. Κυνηγήθηκε από τους σταλινικούς (απόπειρα δολοφονίας με αυτοκίνητο) και την Ιταλική Αναρχική Ομοσπονδία, που τον θεώρησε υπεύθυνο για την αξιοθρήνητη κατάστασή της.
Σ` αυτό το βιβλίο καταρρίπτει με ιστορικά και πολιτικά επιχειρήματα την σκευωρία του «προβλήματος της τρομοκρατίας» και καταγγέλλει ότι το ίδιο το ιταλικό κράτος κατευθύνει και εκτελεί όλες τις τρομοκρατικές ενέργειες, που τις αποδίδει άλλοτε στους φασίστες κι άλλοτε στους κομμουνιστές, από την σφαγή της πλατείας Φοντάνα το 1969 μέχρι την δολοφονία του Μόρο.

Η κομμουνιστική επανάσταση του Οκτώβρη του 1917 είναι, στην κλίμακα του γίγνεσθαι της ανθρωπότητας, το ξεκίνημα της ζωής. Η επανάσταση του 1917 παραμένει αυτό με αφετηρία το οποίο γνωρίζουμε ότι, σε πείσμα των παροδικών φαινομενικών όψεων, ο κυρίαρχος καπιταλισμός είναι ήδη, και για πάντα, κάτι που ανήκει στο παρελθόν. Καθήκον μας είναι να κατοικήσουμε σε αυτό το παρελθόν που μας επιβάλλουν, ώστε να οικοδομήσουμε εκεί την πολιτική εστία ενός αληθινού παρόντος, μιας αληθινής ζωής, εκείνης της ζωής που παραμένει στραμμένη προς τη δεύτερη μεταλλαγή, τη μετανεολιθική μεταλλαγή. Έμβλημα αυτού του ζωντανού παρόντος που αντιμάχεται τον θάνατο παραμένει η ρωσική επανάσταση, ένα έμβλημα το οποίο, όσο κι αν φαίνεται ότι ανήκει στο παρελθόν, δεν παύει να είναι, από την πλευρά του, ενάντια στον θάνατο, στραμμένο προς το μέλλον. Εγκώμιο στις επαναστάσεις· αυτός θα μπορούσε να είναι ο εναλλακτικός τίτλος τού ανά χείρας βιβλίου του Γάλλου φιλοσόφου Αλαίν Μπαντιού. Εγκώμιο στις επαναστάσεις εν γένει: υπεράσπιση της σημασίας τους για την ανθρώπινη ιστορία, της δυνατότητας και των πρακτικών τους, υπεράσπιση του νήματος της χειραφέτησης που τις συνδέει, του νήματος διεκδίκησης της ισότητας, όπως ορίζει ο Μπαντιού τον στρατηγικό στόχο των συμβάντων τους. Εγκώμιο στις επαναστάσεις όμως και ειδικά: στα δύο καταστατικά επαναστατικά συμβάντα ενός αιώνα που κατακλύζεται από την ανατρεπτική κινητοποίηση των μαζών· εγκώμιο στην Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 και στην κινεζική Πολιτιστική Επανάσταση του 1966. Με το κείμενο αυτό ο Μπαντιού διατυπώνει μια αναπολογητική υπεράσπιση του ανοιχτού, βίαιου και μετασχηματιστικού χαρακτήρα των επαναστάσεων, λαμβάνοντας έτσι ανοιχτά μέρος στη σφοδρή ιδεολογική μάχη που εξελίσσεται, για να παρέχει στην πλευρά των καταπιεσμένων και του κινήματός τους μια συστηματική αντιμετώπιση της οργανωμένης αναθεωρητικής συκοφάντησης που εξαπολύει εναντίον τους η επίσημη κρατική ιστοριογραφία.

ΜΑΣ ΩΦΕΛΕΙ ΟΛΟΥΣ Ο ΠΛΟΥΤΟΣ ΤΩΝ ΟΛΙΓΩΝ; Σύμφωνα με μια κοινή αντίληψη, ο καλύτερος τρόπος να βοηθήσουμε τους φτωχούς και να τους απαλλάξουμε από τη δυστυχία τους είναι να επιτρέψουμε στους πλουσίους να γίνουν πλουσιότεροι: αν οι πλούσιοι πληρώνουν λιγότερους φόρους, τότε εμείς οι υπόλοιποι θα βρεθούμε σε καλύτερη κατάσταση. Συνεπώς, ο πλούτος των ολίγων μας ωφελεί όλους. Αυτές οι κοινές αντιλήψεις έρχονται ωστόσο σε αντίθεση με την καθημερινή μας εμπειρία, με μια πληθώρα ευρημάτων βασισμένων σε μελέτες και φυσικά με τη λογική. Αυτό το παράδοξο χάσμα ανάμεσα στα αδιάσειστα τεκμήρια και τις κοινές αντιλήψεις μας κάνει να σταθούμε και να αναρωτηθούμε: γιατί αυτές οι αντιλήψεις είναι τόσο διαδεδομένες και γιατί αντιστέκονται στα συσσωρευμένα και διαρκώς αυξανόμενα τεκμήρια που αποδεικνύουν το αντίθετο; Αυτό το μικρό βιβλίο αποπειράται να δώσει μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Ο Bauman καταγράφει και αναλύει τις υπόρρητες υποθέσεις και τις αστόχαστες πεποιθήσεις στις οποίες βασίζονται οι παραπάνω αντιλήψεις και βρίσκει πως, μία προς μία, είναι ψευδείς, απατηλές και παραπλανητικές. Αυτές οι αντιλήψεις δύσκολα θα διατηρούνταν στο προσκήνιο αν δεν υπεράσπιζαν -ουσιαστικά, αν δεν προωθούσαν και δεν ενίσχυαν- την παρούσα, άνευ προηγουμένου, αδικαιολόγητη και ολοένα επιταχυνόμενη αύξηση της κοινωνικής ανισότητας, καθώς επίσης το διευρυνόμενο χάσμα ανάμεσα στην ελίτ των πλουσίων και την υπόλοιπη κοινωνία.

Η περίοδος 2010-2018 αποτελεί το πιο πρόσφατο από τα επεισόδια της ελληνικής ιστορίας κατά τα οποία οι εγχώριοι πολιτικοί θεσμοί αναγκάστηκαν εν καιρώ ειρήνης να λειτουργήσουν υπό ισχυρή εξωτερική πίεση. Οι αδυναμίες του τρόπου διακυβέρνησης και η γνωστή «χαμηλή μεταρρυθμιστική ικανότητα» ήλθαν αντιμέτωπες με απαιτήσεις που επεδίωκαν μια «εφ’ όλης της ύλης» μεταρρύθμιση του ελληνικού κράτους. Από την άλλη πλευρά, το θετικό αφήγημα της κρίσης ως «ευκαιρίας» για μια φιλόδοξη διοικητική μεταρρύθμιση ήταν στις πιεστικές αυτές συνθήκες απαραίτητο στις ελληνικές κυβερνήσεις. Δεν είναι υπερβολή ότι κατά την περίοδο αυτή, υπό την πίεση των Προγραμμάτων Προσαρμογής, η Ελλάδα έγινε εργαστήριο μεταρρυθμίσεων. Η εμπλοκή εξωτερικών δρώντων όμως περιέπλεκε τα πράγματα. Με ποιον τρόπο και με ποια αποτελέσματα συναντήθηκαν οι έξωθεν πιέσεις και απαιτήσεις με τις εγχώριες προτιμήσεις πολιτικής; Ποιος ή ποιοι διέγνωσαν τα προβλήματα και καθοδήγησαν τις αναγκαίες και κατάλληλες πολιτικές; Ποιο ήταν το περιθώριο κινήσεων των κυβερνήσεων; Και, τελικά, σε ποιο βαθμό αντιμετωπίστηκαν χρόνιες αδυναμίες; Η έλλειψη ώριμων και συγκροτημένων εναλλακτικών σχεδίων επέτρεψε την όλο και μεγαλύτερη διείσδυση των εξωτερικών δρώντων στο ελληνικό πολιτικο-διοικητικό σύστημα. Υπερβαίνοντας απλές, εργαλειακού τύπου αλλαγές, η ατζέντα των θεσμικών και διοικητικών μεταρρυθμίσεων έφτασε να εισβάλλει σε ευαίσθητες περιοχές της πολιτικο-διοικητικής λειτουργίας, με φθίνουσα τη νομιμοποίηση των έξωθεν απαιτήσεων. Σειρά: ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Υπεύθυνος σειράς: Κώστας Κωστής Η ιστορία είναι η λέξη που επιλέξαμε από το αρχαιοελληνικό διανοητικό οπλοστάσιο για να φέρουμε μαζί το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι ο τρόπος με τον οποίο κατανοούμε το παρελθόν προσδιορίζει αναγκαστικά τις δυνατότητές μας να κατανοήσουμε το παρόν, καθώς επίσης και τις προσπάθειές μας να προβλέψουμε το μέλλον. Στη λογική αυτή η σειρά «Διαδρομές ιστορίας» επιδιώκει να συμπεριλάβει βιβλία τα οποία έχουν ως κοινό παρονομαστή την ιστορία, χωρίς ωστόσο να είναι απαραιτήτως βιβλία ιστορίας. Η οικονομία, η κοινωνική θεωρία, η πολιτική επιστήμη, η ανθρωπολογία εντάσσονται στην οπτική της σειράς στο μέτρο και τον βαθμό που αξιοποιούν μιαν ιστορική αντίληψη του χρόνου. Οι συγγραφείς εξάλλου των βιβλίων της σειράς μιλούν για τα θέματά τους με έναν τρόπο που επιχειρεί να ξεπεράσει τις παραδοσιακές βεβαιότητες τους πεδίου τους, έτσι ώστε να ικανοποιήσουν δύο από τις βασικές απαιτήσεις της τέχνης τους, που είναι η αμφισβήτηση και η καινοτομία.

Κάθε πολεμική γύρω από την cancel culture –και δεν υπήρξαν λίγες τον τελευταίο καιρό– προκαλεί θύελλα αντιδράσεων στον Τύπο και τα κοινωνικά δίκτυα. Είναι ίδιον της cancel culture, αυτής της «δικτατορίας των μειοψηφιών», σύμφωνα με ορισμένους, ή του «φασισμού της άκρας Αριστεράς», σύμφωνα με τον Donald Trump, τον πιο απηνή πολέμιό της, να προκαλεί την οργισμένη αντίδραση μιας αγανακτισμένης πλειοψηφίας, που καταγγέλλει τις «διαστρεβλώσεις των αντιρατσιστών» και τη βούληση να ξαναγραφτεί η ιστορία μέσω αναχρονισμών και ηθικολογικών κρίσεων. Σε γενικές γραμμές, αυτές οι κριτικές προηγούνται κάθε συζήτησης επί του θέματος και την καθιστούν εκ των πραγμάτων σχεδόν αδύνατη. Σίγουρα το έχετε διαπιστώσει κι εσείς: κάθε φορά που ακούγεται η φράση cancel culture, όλοι τραβάνε το περίστροφό τους.

Εκ των υστέρων επανόρθωση εξόφθαλμων αδικιών. Δύσκολο να συνοψίσει κανείς καλύτερα σε μια φράση τα επίδικα που πυροδοτούν την πολεμική γύρω από την cancel culture. Συμπυκνώνονται σε κάθε λέξη αυτής της πρότασης. Πράγματι, δεν αισθάνεται όλος ο κόσμος την ανάγκη να «επανορθώσει» (γιατί; με ποιον τρόπο;), πόσο μάλλον να επανορθώσει τις «αδικίες» που κρίνονται ως «εξόφθαλμες» (με βάση ποια κριτήρια;) και που από ορισμένους θεωρούνται ως τυχαία περιστατικά ή ως ιστορικό fatum, και επιπλέον όλα αυτά να γίνουν «εκ των υστέρων», ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για τη διεξαγωγή μιας αναδρομικής και παραπλανητικής δίκης. Παρότι η cancel culture δεν είναι απαλλαγμένη από υπερβολές και ελαττώματα, οι αντιδράσεις που προκαλεί στη Γαλλία, ύποπτες καθότι συστηματικές, παραμορφώνουν τα επίδικα ζητήματα έως ότου η συζήτηση να ενταφιαστεί πλήρως. Έγραψα αυτό το κείμενο σε μια προσπάθεια να κατανοήσω την ουσιαστική προβληματική πίσω από τις κραυγές, τις a priori κρίσεις και τις λήψεις του ζητουμένου. Διότι, στον αντίποδα των αγανακτισμένων αντιδράσεων, προσωπικά κάτι διδάχθηκα κάθε φορά που η cancel culture εμφανίστηκε κάπου.

Ας αρχίσουμε δίνοντας έναν απλό ορισμό, φροντίζοντας να διακρίνουμε τη λέξη από το πράγμα, την έκφραση καθεαυτήν από την πραγματικότητα που συγκαλύπτει. Η cancel culture ή, σε μια κατά λέξη απόδοση, η κουλτούρα της ακύρωσης, είναι ουσιαστικά ένας πολεμικός, υποτιμητικός όρος, μια «έκφραση της αμερικανικής Δεξιάς που υιοθετήθηκε από τους γάλλους νεοσυντηρητικούς προκειμένου να απαξιώσουν περαιτέρω τα προοδευτικά αιτήματα», σύμφωνα με τη διατύπωση του André Gunthert. Ορίζει ένα σύνολο διεκδικήσεων που προέρχονται από τη ριζοσπαστική Αριστερά και αφορούν την απτή αλλαγή των πρακτικών σε μια κοινωνία που κατηγορείται ότι διαιωνίζει μια ρατσιστική και σεξιστική κουλτούρα, η οποία αγνοεί τους καταπιεσμένους πληθυσμούς. Η κουλτούρα της ακύρωσης, κριτικό εργαλείο των μειονοτήτων που εξασκούν την ελευθερία έκφρασής τους, συνίσταται κυρίως στην αποκάλυψη θεμάτων ή πράξεων εκ μέρους προσώπων, εταιρειών ή θεσμών που κρίνονται απαράδεκτες ή προσβλητικές και στην απόσυρση κάθε υποστήριξης προς αυτά τα πρόσωπα, τις εταιρείες και τους θεσμούς, ιδίως μέσω των κοινωνικών δικτύων. Η cancel culture είναι λοιπόν πάνω απ’ όλα ένας τρόπος έκφρασης και διαμαρτυρίας, ο οποίος συντίθεται από συντονισμένους λόγους και πράξεις που αφορούν τα πολιτικά δικαιώματα: διαδήλωση, μποϊκοτάζ, προειδοποίηση (ή whistle-blowing).

Στις 15 Σεπτεµβρίου του 2008 η Lehman Brothers, µία από τις µεγαλύτερες επενδυτικές τράπεζες των Ηνωµένων Πολιτειών, κατέρρευσε. Η εξέλιξη αυτή, που ωστόσο δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία, πυροδότησε µια πρωτοφανή κρίση στον χρηµατοπιστωτικό κλάδο των ΗΠΑ, η οποία πολύ γρήγορα συµπαρέσυρε τις τράπεζες της Ευρώπης, κλονίζοντας το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα του Βόρειου Ατλαντικού στο σύνολό του. Η διακοπή της χρηµατοδότησης στις αναδυόµενες χώρες οδήγησε µέσα σε ελάχιστο χρόνο σε µια παγκόσµια κρίση ρευστότητας. Έτσι, η παραγωγή άρχισε να µειώνεται ταχύτατα και η ανεργία να εκτοξεύεται στα ύψη – όχι µόνο στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, αλλά σε ολόκληρο τον κόσµο. Η κρίση έλαβε παγκόσµιες διαστάσεις. Μια κρίση τέτοιων διαστάσεων χρειάζεται αναµφίβολα µια καλά συντονισµένη παγκόσµια αντιµετώπιση, ιδίως σε περίοδο ραγδαίας παγκοσµιοποίησης. Ωστόσο, οι αντιδράσεις ήταν εθνοκεντρικές, συχνά ανεπαρκείς ή στενόµυαλες και ενίοτε αλλοπρόσαλλες, ενώ ο όποιος συντονισµός τους γινόταν σε τεχνοκρατικό και όχι σε πολιτικό επίπεδο. Πολύ σύντοµα αναδείχθηκαν ποικίλες αδυναµίες, όπως η αναποτελεσµατικότητα των πολιτικών θεσµών στις ΗΠΑ. Όµως η πιο χαρακτηριστική περίπτωση ήταν οι τριγµοί στο οικοδόµηµα της ευρωζώνης και η κρίση χρέους µε επίκεντρο την Ελλάδα, την οποία ο Adam Tooze αναλύει εδώ διεξοδικά. Οι επιπτώσεις της κρίσης του 2008 δεν περιορίστηκαν βέβαια στο πεδίο της οικονοµίας, όπως δείχνουν η εκλογή του Donald Trump στις ΗΠΑ, το Brexit, η εντυπωσιακή άνοδος της ακροδεξιάς σε όλο τον Δυτικό κόσµο, ακόµα και η κρίση στην Ουκρανία. Ο κόσµος έχει γίνει πράγµατι αγνώριστος.