Φιλοσοφία

Ο σλοβένος φιλόσοφος Slavoj Zizek χρησιμοποιώντας εργαλεία και αντλώντας έμπνευση από ποικίλα πεδία της θεωρίας και της πράξης -από τη μαρξιστική θεωρία και τη λακανική ψυχανάλυση μέχρι τον κινηματογράφο, τη μουσική και τα προϊόντα καθημερινής κατανάλωσης- έχει κατορθώσει να προσφέρει όχι μόνο μία σύγχρονη κριτική ματιά απέναντι στην εκμεταλλευτική λειτουργία και στα αποτελέσματα κυριαρχίας του ύστερου καπιταλισμού, αλλά και μία αυτοκριτική ματιά στην κυρίαρχη αριστερή κριτική και στα κινήματα διαμαρτυρίας. Στο δοκίμιό του "Απαντήσεις δίχως ερωτήματα", ο Zizek γράφει λίγο μετά το ξέσπασμα της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης και των κινημάτων διαμαρτυρίας που πυροδότησε σ΄ ολόκληρο τον κόσμο (Occupy, ΄Αγανακτισμένοι΄, ΄Αραβική Άνοιξη΄), για να περιγράψει το παράδοξο φαινόμενο του να ακούγονται από παντού φωνές με αντικαπιταλιστικό περιεχόμενο την ίδια στιγμή που οι φωνές αυτές αποδεικνύονται βουβές σχετικά με την ανάγκη υπέρβασης του φιλελεύθερου-δημοκρατικού πλαισίου λειτουργίας του καπιταλισμού υπό μία χειραφετητική προοπτική. Μήπως η αντικαπιταλιστική απάντηση δίνεται σ΄ ένα ερώτημα που δεν έχει ακόμη τεθεί; "Η επαναλαμβανόμενη ιστορία της σύγχρονης αριστεράς είναι αυτή ενός ηγέτη ή κόμματος που εκλέχθηκε υπό τον ενθουσιασμό όλων, υποσχόμενος έναν νέο κόσμο -σύντομα, όμως, συνήθως μετά από δύο χρόνια, σκοντάφτει πάνω στο βασικό δίλημμα: τολμάμε να ακουμπήσουμε τους καπιταλιστικούς μηχανισμούς ή απλώς αποφασίζουμε να ΄παίξουμε το παιχνίδι τους΄; Αν κανείς πειράξει τους μηχανισμούς, τότε δέχεται άμεσα την τιμωρία των αναταραχών της αγοράς, του οικονομικού χάους και όλων των υπολοίπων". Slavoj Zizek

Το ανά χείρας κείμενο συγκεντρώνει μερικές από τις πιο διάσημες σελίδες του Λουί Αλτουσέρ και ταυτόχρονα συνιστά έναν από τους σημαντικότερους σταθμούς στην εξέλιξη της θεωρητικής του διαδρομής. Ο Γάλλος φιλόσοφος παραδίδει μια συμπυκνωμένη διατύπωση των στρατηγικών θέσεών του για τη μαρξιστική θεωρία, τόσο για την υλιστική φιλοσοφία όσο και για τον ιστορικό υλισμό, που περνά μέσα από μια πολεμική αλλά και διεισδυτική απόρριψη του κυρίαρχου σοβιετικού μαρξισμού της περιόδου και των στοιχείων αστικής ηγεμονίας που απηχούσε. Την ίδια στιγμή, το μανιφέστο αυτό συνιστά και μια δημόσια φιλοσοφική αυτοκριτική του Γάλλου φιλοσόφου γύρω από τον θεωρητικισμό που εκτιμά ότι έφεραν όψεις προηγούμενων αναλύσεών του. Έτσι, η Απάντηση στον Τζων Λιούις εξακολουθεί να είναι ίσως το μοναδικό κείμενο στο οποίο ο Αλτουσέρ δεν επιχειρεί μόνο να περιγράψει μια -σχεδόν πάντοτε υπό έλευση- υλιστική φιλοσοφική πρακτική, αλλά τη δοκιμάζει κιόλας ο ίδιος, χαράσσοντας διαχωριστικές γραμμές, εκφέροντας θέσεις που είναι αντι-θέσεις, και διερευνώντας τα αποτελέσματα των θέσεων αυτών, τον τρόπο που ανοίγουν ή όχι δρόμους στη θεωρία και την ιδεολογική ταξική πάλη υπέρ των υπό εκμετάλλευση τάξεων.

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΑΥΤΟ ΔΕΝ ΠΛΕΚΕΙ ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΗΣ ΑΠΙΣΤΙΑΣ, ΟΥΤΕ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΣΠΙΖΕΤΑΙ. ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΤΟΥ ΦΙΛΟΔΟΞΙΑ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΥΜΝΗΣΕΙ ΤΟ ΖΕΥΓΑΡΙ, ΤΟΝ ΕΡΩΤΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ. «Σχετικά με την ιδέα της πατρότητας... Ορισμένες φυλές της Λατινικής Αμερικής, όπως οι Μπαρί στη Βενεζουέλα ή οι Ατσέ στην Παραγουάη, πιστεύουν ότι τα παιδιά δημιουργούνται από τη σταδιακή συσσώρευση σπέρματος. Έτσι, κάθε σεξουαλική επαφή μιας γυναίκας θα παίξει το ρόλο της στην εγκυμοσύνη. Μόλις γίνει φανερό ότι ένα παιδί κυοφορείται στη μήτρα της, θα χρειαστούν νέες ποσότητες σπέρματος ώστε να μεγαλώσει το έμβρυο. Είναι συνηθισμένο μια έγκυος να αποζητά ερωτική επαφή με άνδρες της φυλής που, έτσι, θα συμβάλουν στην ανάπτυξη του μωρού, χαρίζοντας, μέσω του ζωτικού υγρού τους, τα χαρακτηριστικά τους στο παιδί που θα γεννηθεί. Έτσι, η γυναίκα θ' αποζητήσει την επαφή μ' έναν πολεμιστή για να γίνει το παιδί της δυνατό, μ' έναν τοξότη για να γίνει εύστοχο, μ' έναν σαμάνο για να γίνει έξυπνο. Το καταπληκτικό είναι ότι, καθώς όλοι αυτοί οι άνδρες πιστεύουν πως έχουν συμμετάσχει στην κύηση του παιδιού, έχουν την τάση να παίρνουν μέρος και στη διαπαιδαγώγησή του, οπότε, πράγματι, καταλήγουν να μεταφέρουν στο παιδί ένα μέρος των χαρακτηριστικών τους.» Η ιδέα της απιστίας -ακόμα και στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό- θεωρείται ως η χειρότερη προδοσία μεταξύ των μελών ενός ζευγαριού. Μοιάζουν, όμως, όλες οι απιστίες μεταξύ τους; Γιατί, άραγε, η απιστία θεωρείται «ασυγχώρητο παράπτωμα», ικανό να καταστρέψει μακροχρόνιες σχέσεις και οικογένειες; Ο Ντεμιάν Μπουκάι επανεξετάζει τη λογική των παγιωμένων απόψεων και προτείνει μερικά νέα «μέτρα και σταθμά», προσαρμοσμένα στη σημερινή εποχή.

Νομίζω ότι η πορεία από τη Φυσική στη Μεταφυσική δεν είναι μονόδρομη αλλά κυκλική. Όσο πρέπει να μην μας παρασέρνουν οι καλλιέπειες φιλοσόφων άμοιρων επιστήμης, που ανώφελα πολλαπλασιάζουν λέξεις και νοήματα σε περιοχές προ πολλού νοηματοδοτημένες από τη Φυσική και τα Μαθηματικά, άλλο τόσο ας δυσπιστούμε σε μεταφυσικές γνωμοδοτήσεις επιστημόνων βγαλμένες από την οπτική περιορισμένων εμπειριών. Ο δρόμος του νοήματος αρχίζει εκεί που σμίγει ο ποιητής με τον μαθηματικό. Αυτή τη δίδυμη φύση αξίζει να βιώσει ο καθένας μας, έστω στις περιορισμένες δυνατότητές του!

Με αφετηρία τον Κρατύλο και τον Αριστοτέλη, περνώντας από τον Αυγουστίνο και τον Pierce και φθάνοντας στον Wilkins και τον Beck, συντάχθηκαν τα δοκίμια περί ιστορικών μελετών του σημείου και της ερμηνείας. Με πρότυπα το δέντρο και τον λαβύρινθο ο συγγραφέας καταγράφει, μελετά και παρακολουθεί την ιστορία της μεταφοράς από τον Αριστοτέλη στον Μεσαίωνα. Ο Έκο προτείνει ένα βιβλίο για τους μελετητές, το οποίο όμως παράλληλα μπορεί να προσκαλέσει και να προκαλέσει τον ενήμερο αναγνώστη σε μερικές εξερευνήσεις των περιφερειακών μαιάνδρων της ιστορίας της φιλοσοφίας και της σημειωτικής.

Επτά αιώνες που άλλαξαν ριζικά την Ευρώπη σε ένα μικρό βιβλίο. Η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ ξέρει να μας εξηγήσει απλά, κατανοητά, πλήρως πώς περάσαμε από τους 12 βασικούς και πάμπολλους περιφερειακούς θεούς στον Χριστό· πώς άλλαξε ο πνευματικός βίος των ανθρώπων· τι ρόλο έπαιξαν οι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, οι "βάρβαροι" και τα ελληνικά· πώς αυτό το σταδιακό πέρασμα από τη μία εποχή στην άλλη δεν διαμόρφωσε μόνο τον τρόπο που σκεφτόμαστε σήμερα, αλλά έδωσε νέο νόημα ακόμα και στις λέξεις που χρησιμοποιούμε.

Ο συγγραφέας, αφορμώμενος από την αντιπαραβολή του αναρχισμού με τον μεταδομισμό, διατείνεται πως το επείγον πολιτικό πρόβλημα της σύγχρονης κοινωνίας είναι η ολοένα αυξανόμενη επίταση και επέκταση της εξουσίας. Εστιάζει στην τάση των ριζοσπαστικών πολιτικών θεωριών και κινημάτων να επιβεβαιώνουν την ισχύ και την εξουσία, με ποικίλες μορφές, την ίδια στιγμή που επιχειρούν να την καταλύσουν. Καταγίνεται με στοχαστές όπως ο Μπακούνιν, ο Λακάν, ο Στίρνερ και ο Φουκώ, με σκοπό να εξετάσει σημαντικά επιστημολογικά, οντολογικά και πολιτικά ζητήματα: το ουσιώδες ανθρώπινο υποκείμενο συνιστά το αφετηριακό σημείο αντίστασης στην ισχύ και την εξουσία; Ή μήπως το ίδιο το ανθρωπιστικό υποκείμενο βρίσκεται κι αυτό από τη μεριά της κυριαρχίας και θα πρέπει ως τέτοιο να αποκαλυφθεί; Χαρτογραφώντας με επιδεξιότητα την ανάδυση αυτής της ερωτηματοθεσίας στη σύγχρονη πολιτική σκέψη, ο Νιούμαν παρουσιάζει ανάγλυφα τον τρόπο που το ζήτημα της ουσιακής ταυτότητας ορίζει και επαναπροσδιορίζει τα όρια και τις δυνατότητες των σύγχρονων ριζοσπαστικών πολιτικών κινημάτων.

Η εργασία αυτή επικεντρώνεται στα κείμενα του Λουί Αλτουσέρ που ο ίδιος δημοσίευσε κατά τη δεκαετία του 1960 και τα οποία κατανοήθηκαν ως προσπάθεια άρθρωσης ενός δομιστικού μαρξισμού. Ο Γιώργος Φουρτούνης, αποκωδικοποιώντας ορισμένες υπαινικτικές υποδείξεις του ίδιου του Αλτουσέρ σχετικά με τον καθοριστικό ρόλο της φιλοσοφίας του Σπινόζα στο εγχείρημά του, επιχειρεί να αναδείξει αυτό το σώμα κειμένων ως επεξεργασία ενός ετερόδοξου, σπινοζικού δομισμού, διερευνώντας τις κομβικές συναφείς έννοιες της δομής, της ιδεολογίας και του υποκειμένου δια της αναφοράς στις σπινοζικές κατηγορίες της εμμένειας και του φαντασιακού. Το όλο επιχείρημα αποσκοπεί σε μια νέα κατανόηση της αλτουσεριανής φιλοσοφίας που αποκλίνει από ορισμένους κοινούς τόπους του κριτικού σχολιασμού. Προς τούτο, ο συγγραφέας θα προσφύγει στην προβληματική της αποδόμησης του Ζακ Ντερριντά, και ειδικότερα στην κριτική του προς την κλασική δομιστική σκέψη, υποστηρίζοντας τη δυνατότητα σύγκλισης της σπινοζικής εμμένειας και του αλτουσεριανού δομισμού με τη ντερριντιανή αποδομητική στρατηγική, κατ’ αντίθεση προς μια ευρεία οικογένεια κριτικών αναγνώσεων, συμπεριλαμβανομένης και εκείνης του ίδιου του Ντερριντά.

Ζούμε σε μια εποχή που κατέρρευσαν τρεις ουτοπίες. Λίγο πριν από τα μέσα του 20ού αιώνα, κατέρρευσε η ουτοπία της φυλετικής καθαρότητας, αλλά και της οικουμενικής κυριαρχίας του λευκού ανθρώπου. Προτού περατωθεί ο αιώνας, κατέρρευσε η ουτοπία της κοινοκτημοσύνης. Τώρα, με την τρέχουσα κρίση, ζούμε την κατάρρευση της κοινωνίας της ευημερίας και του καταναλωτισμού, μιας κοινωνίας στην οποία θα έσβηναν οι συγκρούσεις όπου θα παρέδιδε ευτυχισμένα το πνεύμα η Ιστορία. Αν όλα αυτά τα είχε κανείς προφητέψει ότι θα συμβούν συμπυκνωμένα, στα όρια μιας ζωής, τότε το βιβλίο του θα διαβαζόταν με το ίδιο δέος που επί αιώνες διαβάστηκε η "Αποκάλυψη" του Ιωάννου. Η εποχή που ζούμε δεν υστερεί σε τίποτε από όσα οραματίστηκαν προηγούμενες εποχές για το μέλλον. Πώς όμως όλα αυτά διαμόρφωσαν τη συνείδηση των ανθρώπων; Πώς μπορούν να σκεφτούν πλέον το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον; Πώς να σκεφτούν μαζί ουτοπίες που έδυσαν και καινούργιες που ανατέλλουν, ουτοπίες που έγιναν δυστοπίες και πραγματικότητες μετα-ουτοπικές; Αντικείμενο αυτού του βιβλίου είναι το ερώτημα: Πώς, μέσα από τις αναμονές, τις εκπληρώσεις και τις διαψεύσεις, μεταμορφώθηκε η ιστορική συνείδηση;

Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, η απορία και ο θαυμασμός θεωρούνται σύμφυτα με τη φιλοσοφική δραστηριότητα. Για πολλούς σημαντικούς φιλοσόφους, το θαυμάζειν δεν είναι μόνο η χρονική αφετηρία, αλλά και η αιτιώδης αρχή του φιλοσοφείν, η διανοητική στάση και θυμική διάθεση που κινητοποιούν την άσκηση της φιλοσοφίας τροφοδοτώντας τη διάνοια, το συναίσθημα και τη φαντασία του φιλοσόφου. Στην επιστήμη, το διακύβευμα είναι η ένταση ανάμεσα στην επιστημονική απορία (νοούμενη ως αναζήτηση κανονικοτήτων μέσα από αιτιότητες, εξηγήσεις, αποδείξεις για τα φυσικά φαινόμενα) και τον θαυμασμό. Αίρεται άραγε ο θαυμασμός για να εγκατασταθεί η επιστημονική απορία ή μπορούν αυτά με κάποιον τρόπο να συνυπάρχουν; Είναι το θαυμάζειν προϋπόθεση και αφετηρία ή παρελκόμενο της επιστημονικής απορίας και διερεύνησης; Μιλάμε άλλωστε για την ίδια σημασία του όρου στη μία και στην άλλη περίπτωση;

Στον παρόν βιβλίο, εξετάζονται αυτά και άλλα ερωτήματα που βρίσκονται στη καρδιά σύγχρονων φιλοσοφικών συζητήσεων και επιστημονικών πρακτικών.