Θέατρο

ΤΣΟΥΚΚΟ: Είμ' ο δολοφόνος του πατέρα μου, της μητέρας μου, ενός επιθεωρητή της αστυνομίας κι ενός παιδιού. Είμ' ένας φονιάς. [...] Δεν πρέπει να προσπαθείτε να διασχίσετε τους τοίχους, γιατί, πέρ' απ' τους τοίχους, υπάρχουν άλλοι τοίχοι, υπάρχει πάντα η φυλακή. Να δραπετεύετε απ' τις στέγες, προς τον ήλιο. Δεν θα βάλουν ποτέ έναν τοίχο ανάμεσα στον ήλιο και τη γη. [...] Έτσι κι αλλιώς, ένας χρόνος, εκατό χρόνια, το ίδιο κάνει· αργά ή γρήγορα, όλοι θα πεθάνουμε, όλοι. Κι αυτό, αυτό κάνει τα πουλιά να τραγουδούν, αυτό κάνει τα πουλιά να γελούν. Η ΜΗΤΕΡΑ: Γιατί αυτό το παιδί, τόσο φρόνιμο επί εικοσιτέσσερα χρόνια, στα καλά καθούμενα τρελάθηκε; Πώς έγινε κι εκτροχιάστηκες, Ρομπέρτο; Σ' αυτόν τον τόσο ίσιο δρόμο ποιος έβαλε ένα κούτσουρο για να σε ρίξει στην άβυσσο; Ρομπέρτο, Ρομπέρτο, έν' αυτοκίνητο που έγινε κομμάτια στο βάθος μιας χαράδρας, δεν διορθώνεται. Ένα τρένο που εκτροχιάστηκε, δεν προσπαθούν να το ξαναβάλουν στην τροχιά του. Το παρατάνε, το ξεχνάνε. Σε ξεχνώ, Ρομπέρτο, σ' έχω ξεχάσει. "Το όνομά του ήταν Roberto Succo: είχε σκοτώσει τους γονείς του σε ηλικία δεκαπέντε ετών, έπειτα "λογικεύτηκε" πάλι ως τα εικοσιπέντε του, απότομα για άλλη μια φορά "εκτροχιάζεται", σκοτώνει έναν αστυνομικό, επί πολλούς μήνες επιδίδεται σε πράξεις βίας, με συλλήψεις ομήρων, φόνους, εξαφανίσεις μέσα στη φύση, χωρίς κανείς να ξέρει ποιος ήταν ακριβώς ο δράστης. Μετά, ύστερα απ' την παράσταση που έδωσε πάνω στις στέγες των φυλακών, κλείνεται στο ψυχιατρικό νοσοκομείο και αυτοκτονεί με τον ίδιο τρόπο που είχε σκοτώσει τον πατέρα του. Μια απίστευτη διαδρομή, ένα μυθικό πρόσωπο, ένας ήρωας σαν τον Σαμψών ή τον Γολιάθ, τέρατα δυνάμεων, που τελικά σωριάζονται καταγής από ένα πετραδάκι ή από μια γυναίκα· είναι η πρώτη φορά που εμπνέομαι απ' αυτό που ονομάζουμε γεγονός του αστυνομικού δελτίου, όμως αυτό εδώ δεν είναι ένα τέτοιο γεγονός". (B. M. Koltes) "Δεν είναι η πρώτη φορά στην ιστορία του θεάτρου ή της λογοτεχνίας που εισάγεται ένας "εγκληματίας ηθοποιός" χωρίς κίνητρο. Αλλά είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζεται χωρίς ηθική. Προγόνους του Ρομπέρτο βρίσκουμε πολλούς, κυρίως στον Ζενέ, εκείνοι όμως είναι πολύ πιο συναισθηματικοί και, κατά μία έννοια, πολύ πιο ηθικοί. Στον Ζενέ βρίσκουμε ακόμα τον συναισθηματισμό και την ηθικολογία του 19ου αιώνα. Ο Κολτές αφηγείται την ιστορία αυτού του ξεμοναχιασμένου πλάσματος, αυτού του κακομοίρη με τις ανεξήγητες και μη εξηγήσιμες πράξεις που έχουν μία απόλυτη ανηθικότητα, κι αυτό χωρίς να παράγει το παραμικρότερο ηθικό επιμύθιο. Αντιθέτως, υπάρχουν στο έργο συνεχείς βολές εναντίον όλων των στερεοτύπων, των αισθημάτων και των αξιών". (Peter Stein) O "Ρομπέρτο Τσούκκο" είναι το δεύτερο έργο του Koltes (1948-1979) που κυκλοφορεί στις εκδόσεις "Άγρα", μετά τη "Μοναξιά στους κάμπους με βαμβάκι". Η έκδοση συνοδεύεται από εκτενές επίμετρο με κείμενα του Peter Stein κ.ά. για τον συγγραφέα, έναν φάκελο με δημοσιεύματα του τύπου για τον πραγματικό δολοφόνο, φωτογραφίες, χρονολόγιο και βιβλιογραφία.

"Όσο πιο γρήγορα απαλλαγούν οι άνθρωποι από το ψεύδος της λατρείας του Σαίξπηρ, τόσο το καλύτερο", έγγραφε ο Λέων Τολστόι το 1909, στο δοκίμιό του Ο Σαίξπηρ και το Δράμα. "Οι άνθρωποι παραδομένοι σ' αυτό το ψέμα θα όφειλαν να καταλάβουν ότι το δράμα που δεν έχει για βάση το θρησκευτικό στοιχείο, δεν είναι ένα καλό έργο, όπως το θεωρούν τώρα, αυτό το ποταπό και ευκαταφρόνητο έργο του Σαίξπηρ". Ο Τολστόι δεν ήταν ο μόνος σπουδαίος στοχαστής, που απέρριπτε με βδελυγμία τον Σαίξπηρ. Ο Μπέρναρντ Σω, του χρέωνε "φτηνή φιλοσοφία, κούφια εκφραστικότητα, ηθική ελαστικότητα, λαϊκή χυδαιότητα και προκατάληψη". Ο Βολταίρος τον χαρακτήριζε "έναν άγριο με αρκετή φαντασία" και δήλωνε μετανοιωμένος που "πρώτος σύστησε τον Σαίξπηρ στους Γάλλους, εντοπίζοντας κάποια μαργαριτάρια στην απέραντη κόπρο του έργου του".

Το "Ρωμαίος και Ιουλιέττα", γραμμένο κατά πάσα πιθανότητα μέσα στο 1595, έχει χαρακτηριστεί ως "το πιο σύνθετο προϊόν της λυρικής περιόδου του Σαίξπηρ". Ξεκινά αναπτύσσοντας όλες τις τυπικές προϋποθέσεις μιας ρομαντικής ερωτικής κωμωδίας, αλλά φτάνοντας στη μέση, με τον αδόκητο θάνατο του Μερκούτιου -ένα από τα πιο λαμπερά δημιουργήματα της κωμικής φαντασίας του Σαίξπηρ-, ο κόσμος του ξαφνικά συστέλλεται και το γαμήλιο όραμα μεταπίπτει άρδην σε τραγωδία. Το έργο είναι ένα έμμετρο επιθαλάμιο παραμύθι, μια παρατεταμένη γαμήλια τελετή η οποία σαν από μια τυχαία επιπλοκή του μεταφορικού της συστήματος βρέθηκε ξαφνικά να κυριολεκτεί και μεταβλήθηκε σε αιματηρή θυσία. Γι' αυτό, η πληρέστερη γλώσσα που διαθέτουμε για να κατανοήσουμε την αφύπνιση του έρωτα, τη μέχρις εσχάτων και έως θανάτου υπερβολή του, εξακολουθεί να είναι αυτή η ευωχία των αισθήσεων που μας παρέχει η συντροφιά των νέων από τη Βερόνα: η γενναιόδωρη Ιουλιέττα, ο παρορμητικός Ρωμαίος, ο πληθωρικός και ανελέητα είρων Μερκούτιος.

Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζονται δύο σημαντικά κείμενα του Γκρέγκορι Κόρσο τα οποία βρέθηκαν όλως τυχαίως, εκτός εκδοτικής προ οπτικής και παρέμειναν για αρκετά χρόνια αναξιοποίητα στους φακέλους ενός αρχείου το οποίο προσφάτως οργανώθηκε. Ένα μονόπρακτο θεατρικό έργο και ένα ποίημα. Οφείλουμε πλέον να αξιοποιούμε και να εξετάζουμε το έργο του Κόρσο καθώς και ορισμένων εκ των αποκαλούμενων μπιτ λογοτεχνών, απαγκιστρωμένο από τους ιστορικούς μα και τους συγκριτικούς περιορισμούς που προσδιόρισαν ανεπιτυχώς αυτή τη γενιά. Το διττό ζήτημα, χρόνος και άνθρωπος, είτε λειτουργεί σε βάθος άγνοιας είτε εντός κάποιας δυσπρόσιτης έννοιας μέσω της οποίας παρατηρούμε και κρίνουμε τον κόσμο γύρω μας, αποτελεί τραγική φάρσα. Ο Κόρσο το γνώριζε αυτό και κάμποσες φορές άφησε τη διάνοιά του να το καταγράψει με αράδες άλλοτε καλώς συγκροτημένες και άλλοτε σωρηδόν, με μορφή θραυσματική, πάντοτε ως εκλεκτός χιουμορίστας και στοχαστικός εκφραστής της ποίησης.

Το "Saverio el cruel" είναι εμφανώς το πιο μελετημένο και πολυπαιγμένο θεατρικό έργο του Ρομπέρτο Αρλτ. Ανέβηκε πρώτη φορά το 1936 στο "teatro del Pueblo" στο Μπουένος Άιρες και πρόκειται για μια δραματική κωμωδία σε τρεις πράξεις. Δύο χρόνια νωρίτερα είχε κυκλοφορήσει στο περιοδικό "Gazeta de Buenos Aires" μια πρώτη εκδοχή του έργου με τίτλο "Escenas de un grotesco". Οι δύο εκδοχές διατηρούν πολλές ομοιότητες με την κυριότερη να αποτελεί τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Σαβέριο, μόνο που η πλοκή αρχικά διαδραματιζόταν σε ψυχιατρείο όπου οι τρόφιμοι έπαιζαν μια παράσταση σε μια ομάδα δημοσιογράφων ως μέρος ψυχιατρικού πειράματος. Η ιδέα να μετατραπεί το ψυχιατρείο σε σπίτι υψηλής αστικής τάξης και οι ψυχασθενείς σε κακομαθημένα πλουσιόπαιδα προήλθε από τους συνεργάτες του στο "teatro del Pueblo", την οποία εκμεταλλεύτηκε ο ίδιος προκειμένου να πειραματιστεί και να ασκήσει τελικά αιχμηρή κριτική σε υπάρχοντα κοινωνικά ζητήματα όπως η ανισότητα, η ανηθικότητα, η εκμετάλλευση, η σκληρότητα, η αποξένωση, κλπ. Πέρα από την κοινωνική κριτική, βλέπουμε και μια έντονη διαμαρτυρία του συγγραφέα ως προς το παγκόσμιο πολιτικό προσκήνιο, λαμβάνοντας υπόψιν την κυριαρχία απολυταρχικών καθεστώτων στην πλειοψηφία των ευρωπαϊκών χωρών, όπως επίσης και στην Αργεντινή. Ωστόσο, το επίτευγμα του έργου αυτού δεν έχει μόνο να κάνει με τα σοβαρά κοινωνικοπολιτικά μηνύματα που το διατρέχουν. Ο Αρλτ έχει καταφέρει να δημιουργήσει μια αριστουργηματική σύνθεση ανομοιογενών στοιχείων, στην οποία πρωταγωνιστική θέση κατέχει το μεταθέατρο. Η συγκεκριμένη τεχνική συνίσταται στην έμφαση και επίγνωση της φύσης του θεάτρου, δηλαδή στην αυτοαναφορικότητά του. Η κυριότερη μορφή έκφρασής του είναι γνωστή ως "θέατρο μέσα στο θέατρο" και αφορά την παρεμβολή μιας δεύτερης -ή και τρίτης- πλοκής στην ήδη υπάρχουσα μεταβάλλοντας το αφηγηματικό επίπεδο. Με αυτόν τον τρόπο προκύπτει μια αναδιαμόρφωση των θεατρικών ρόλων καθώς πλέον οι ίδιοι οι χαρακτήρες μετατρέπονται σε θεατές ή/και σε σκηνοθέτες.

Η Σαλώμη: θαρρείς και όλα έγιναν για να μπαλωθεί το μεγάλο κενό, για να φανερωθεί επιτέλους εκείνο το φιλί που όλοι το ξέρανε για κοντά χίλια οχτακόσια χρόνια μα δεν το τόλμησε ολάκερη η Αναγέννηση, δεν το ζωγράφισε μήτε ο Μποτιτσέλι, μήτε καν ο Καραβάτζιο, οπότε πάνω που ησύχασαν οι παπάδες, γλυτώσαμε από τούτο, είπανε και βάλανε μπρος ένα στάμπατ μάτερ, να σου ένας που φορούσε δαχτυλίδια για να το επιτελέσει (:περισσότερο από το επιτέλους παρά από το επιτελώ). Θαρρείς και όλα έγιναν για να ενωθεί ο έρωτας με το θάνατο επί σκηνής, πάνω σε έναν δίσκο που στάζει αίμα. Θαρρείς και όλα έγιναν για να εκτεθεί επί σκηνής, εφτά χρόνια νωρίτερα από το Traumdeutung του Φρόιντ, αυτό το άλλο που όλοι έχουμε βαθιά μέσα στον ύπνο μας. Στη Σαλώμη όλα γίνονται μέσα στη νύχτα για μια νύχτα μέχρι το τέλος. Το τρίγωνο της Σαλώμης (Σαλώμη, Ιωάννης, Ηρώδης) γλείφεται με αυτό το τέλος. Η μια θέλει μέχρι το τέλος της νύχτας και πεθαίνει γι' αυτό, ο άλλος πιστεύει μέχρι το τέλος της νύχτας και πεθαίνει γι' αυτό. Ο τρίτος είναι ο Ηρώδης: αυτός επιζεί επειδή αποφασίζει να μη φτάσει τη νύχτα μέχρι το τέλος· βολεύεται με ένα ημίμετρο, καταδέχεται να είναι μεθυσμένος, καταδέχεται να υπόσχεται ανταλλάγματα, εντέλει καταδέχεται να παζαρεύει, επαφίεται σε ένα ημίμετρο που τον παγιδεύει - και στη συνέχεια αποδέχεται την παγίδα, εγκαταλείποντας κάθε σκληρή σαν πετράδι φλόγα στην απαίσια "νομοτέλεια" του κόσμου. Ο Ηρώδης είναι αυτός ο θλιβερός που επέζησε υπό την ασημένια Σελήνη - αυτός που κουκουλώθηκε, που αυτοσαβανώθηκε για να ζήσει γεμάτος με την πικρίλα του τάφου.

Στο πέρασμά της από την αρχαιότητα στους σύγχρονους καιρούς και από τον παγανισμό στο Χριστιανισμό, η θρυλική Σαλώμη, συνοδευόμενη πάντα από το κομμένο κεφάλι του Ιωάννη, έχει υποστεί πολλές μεταμορφώσεις. Ιδιαίτερα, όμως, στα τέλη του 19ου αιώνα, το ενδιαφέρον των ζωγράφων και των λογοτεχνών αναζωπυρώθηκε καθώς στο πρόσωπό της αναγνώρισαν το αρχέτυπο της καταστροφικής θηλυκότητας και της fin-de-siecle femme fatale. Η εν λόγω στροφή αντικατοπτρίζει τη γενικότερη υποτίμηση της γυναίκας στο πέρασμα από το 19ο στον 20ό αιώνα, αυτή τη φορά με τη συγκατάθεση της επιστήμης. Αν στην προ Δαρβίνου εποχή η ανθρωπότητα ήταν δημιούργημα του Θεού και όλοι οι άνθρωποι, ασχέτως φύλου, φυλής, οικονομικής και κοινωνικής θέσης, ήταν, εν δυνάμει τουλάχιστον, ικανοί να φτάσουν σε μια υπερβατική τελείωση, η θεωρία της εξέλιξης έρχεται να προτείνει ότι για τις θεμελιώδεις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων ευθύνεται η μακρά ιστορική διαδικασία της φυσικής επιλογής. Για πρώτη φορά, οι διακρίσεις των φύλων και των φυλών αποκτούν μια νόμιμη "επιστημονική" βάση αντί του ευάλωτου επιχειρήματος που επικαλείται τη "θεία βούληση". Η κομμένη κεφαλή του Ιωάννη του Βαπτιστή μετά από απαίτηση της Σαλώμης αποτελεί μια διάσημη κεφαλή η οποία ενέπνευσε ζωγράφους σαν τον Μικελάντζελο Καραβάτζιο (Michelangelo Caravaggio), τον Γκούσταβ Κλιμτ (Gustav Klimt), τον Γκυστάβ Μορώ (Gustave Moreau), και λογοτέχνες σαν τους Γκυστάβ Φλωμπέρ (Gustave Flaubert) και Στεφάν Μαλλαρμέ (Stephan Mallarme).
Ο ΌσκαρΟυάιλντ (Oscar Wilde) γράφει τη δική του Σαλώμη το 1891-1892 στα γαλλικά. Δύο χρόνια μετά, το 1894, θα εκδοθεί στα αγγλικά εικονογραφημένο από έναν άλλο Άγγλο δανδή των 1890ς, τον Ώμπρεϋ Μπίρντσλεϋ (Aubrey Beardsley). Ο τελευταίος βούτηξε το πινέλο του μόνο στο μαύρο χρώμα για να περιγράψει ό,τι και ο Όσκαρ Ουάιλντ, τη σκοτεινή πλευρά της ερωτικής επιθυμίας. Αν η θεατρική παράσταση της Σαλώμης στο Λονδίνο απαγορεύτηκε, με πρόφαση την αναφορά του έργου σε βιβλικές μορφές, και μαζί της η θρυλική Σάρα Μπερνάρ (Sarah Bernhardt) έχασε την ευκαιρία να υποδυθεί τη Σαλώμη, το έργο στην έντυπη μορφή του και μαζί οι βιβλικές φιγούρες του Μπίρντσλεϋ που το κοσμούσαν, διέφυγαν της λογοκρισίας και κυκλοφόρησαν ελεύθερα προκαλώντας το δημόσιο όνειδος.[...]

Σκληρές, τολμηρές και ελπιδοφόρες φωτογραφίες
Στην εποχή του μεταδραματικού θεάτρου, το στοιχείο της παράστασης που φαίνεται να αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη κρίση είναι το κείμενο. Αποστροφή προς τα κλασικά δραματικά έργα, προσπάθεια για ανακάλυψη νέων κειμένων έξω από τον χώρο της δραματικής συγγραφής, δάνεια από τη λογοτεχνία, την ειδησεογραφία, την καθημερινότητα, την έρευνα των κοινωνικών επιστημών, τα αποτελέσματα των στατιστικών, αποσπασματικότητα, λόγος κατακερματισμένος σε θραύσματα. Από την άλλη, παραδοσιακά ή όχι, η μεγαλύτερή μας προσδοκία παραμένει αυτή για την ευρηματικότερη «κειμενική» χρήση μέσα στην παράσταση.
Με όλο το παραπάνω βάρος που πιθανότατα νιώθει κάθε επίδοξος νέος δραματουργός, η απόπειρα να γράψει κανείς θεατρικό έργο στην εποχή μας μοιάζει με χιμαιρική εξόρμηση, με προδικασμένη ήττα: «Derrota, derrota, derrota....», όπως λέει κι ο συγγραφέας στις "Σκληρές φωτογραφίες". Εκείνος όμως μοιάζει όχι απλά εξοικειωμένος με τη λογική της ήττας, αλλά φανατικός ρέκτης της. Αυτό αποδεικνύεται τελικά μια από τις μεγαλύτερες αρετές του έργου, που τον οδηγεί σε σημαντικά σκηνικά επιτεύγματα.

1923. Προσφυγικός συνοικισμός. Το παλιό τεφτεράκι με τις συνταγές της νενές της που σώθηκε από την καταστροφή φέρνει στη Φιλιώ Μπαλτατζή μνήμες από τις όμορφες μέρες της. 1917. Η Σμύρνη στις δόξες της, το ίδιο και η οικογένεια Μπαλτατζή, απ’ τις πιο σημαντικές της πόλης. Η ζωή είναι μια ατέλειωτη γιορτή χαράς, ελπίδας και προσμονής που φτάνει στο αποκορύφωμα με τον ερχομό των Ελλήνων. Μαζί με την ιστορία της οικογένειας, τις σχέσεις, τους έρωτες, τις αντιζηλίες, ξετυλίγεται και το κουβάρι της ιστορίας της Σμύρνης. Γύρω τους, διχόνοια, σκοπιμότητες, διεθνή συμφέροντα, προδοσίες από φίλους και συμμάχους, και στο επίκεντρο κάτοικοι της κοσμοπολίτισσας Σμύρνης που οδεύουν ανυποψίαστοι προς το τραγικό τέλος της. Το έργο γράφτηκε μετά από πολυετή έρευνα και στηρίζεται σε μαρτυρίες Ελλήνων, Λεβαντίνων και Τούρκων, καθώς και σε άγνωστα στο ευρύ κοινό ντοκουμέντα. Είναι ένα έργο που υμνεί τον πολιτισμό και την ομορφιά της ζωής της Ιωνίας και την προσφορά των προσφύγων στη σύγχρονη Ελλάδα. «Ένα συγκλονιστικό θεατρικό έργο γεμάτο νοσταλγία, τρυφερότητα, πάθος, αλλά όχι εμπάθεια. Η Μιμή Ντενίση ξέρει να ξυπνάει με τον λόγο της τα πιο βαθιά κρυμμένα συναισθήματα». -Ολυμπία Δουκάκη «Το βαθιά συγκινητικό και εξαντλητικά διερευνητικό θεατρικό έργο της Μιμής Ντενίση ίσως ανάψει άλλη μία φωτιά, όχι απ’ αυτές που καταστρέφουν, αλλά αντ’ αυτού εξαγνίζουν τις ψυχές δύο εθνών». -Martin Sherman

Στο μονόπρακτο "Σολωμός - Άστραψε φως", ένας νέος άντρας, βυθισμένος στον κόσμο των σολωμικών χειρογράφων, πασχίζει να αντιμετωπίσει τα αδιέξοδα του σύγχρονου κόσμου, όταν δέχεται την επίσκεψη μιας φασματικής Γυναίκας. Στον μονόλογο "Καρυωτάκης - Ο "Φαίδων" στη λάσπη", ο ίδιος ο ποιητής εμφανίζεται ως δραματικός ρόλος. Ο Στρατής Πασχάλης συνθέτει δύο θεατρικά έργα, βασισμένος σε κείμενα των δύο κορυφαίων ποιητών, ποιητικά και πεζά, καθώς επίσης σε αποσπάσματα από αλληλογραφία, επίσημα έγγραφα και δημοσιεύματα, και παραδίδει μια στερεή δραματουργία με την προτροπή "να ξαναρχίσει από την αρχή η ιστορία της σκηνικής μαγείας, ακόμα και σε καιρούς αποδόμησης".