Επιστήμη

Βασισμένο σε συνεντεύξεις με όλους τους ανθρώπους-κλειδιά που επηρέασαν την εξέλιξή του, το Χωρίς Φίλτρο ζωντανεύει μοναδικά την ανάδειξη του Instagram ως της πιο επιτυχημένης φωτογραφικής εφαρμογής της εποχής μας. Καλύπτει την άγνωστη πορεία από τη σύλληψή του, σε ένα καφέ στη Σίλικον Βάλεϊ, ως την εξαγορά μαμούθ από το Facebook και τις δραματικές συγκρούσεις των ιδρυτών του με το νέο τους αφεντικό, τον Μαρκ Ζάκερμπεργκ. Παράλληλα, εξετάζεται πώς το Instagram έχει αλλάξει τη σύγχρονη κοινωνία – υποχρεώνοντας τις επιχειρήσεις να θέτουν υπεράνω όλων την αισθητική της εικόνας τους, δημιουργώντας μια νέα οικονομία ψηφιακών επιχειρηματιών και διαμορφώνοντας τον τρόπο που μια ολόκληρη γενιά αντιλαμβάνεται τη διασημότητα και την επιτυχία. Το αποτέλεσμα είναι η πλέον τεκμηριωμένη ιστορία για την επανάσταση που έφερε μια απλή πλατφόρμα στην τεχνολογία, την επιχειρηματικότητα και την ποπ κουλτούρα. Η συλλογική μας ταυτότητα επαναπροσδιορίστηκε με βάση τη μορφή του Instagram, και αυτό το βιβλίο αποκαλύπτει το πώς.

Ο μύθος υπήρξε η πρώτη μορφή «κοσμοθεωρίας». Στο ανιμιστικό σύμπαν των πρωτόγονων λαών, ανθρωπόμορφα όντα καθόριζαν τα φυσικά φαινόμενα και τη μοίρα των ανθρώπων. Υπερβαίνοντας τις ανιμιστικές κοσμογονίες, οι προσωκρατικοί επιχείρησαν να ερμηνεύσουν τα φυσικά φαινόμενα με φυσικά αίτια. Οι φυσιοκρατικές κοσμολογίες τους αποτέλεσαν την ιστορική-διαλεκτική άρνηση των αρχέγονων κοσμογονιών. Έπειτα από δύο χιλιάδες χρόνια περίπου, είχε έρθει η ώρα της επιστήμης, η οποία, με τη σειρά της, αποτέλεσε τη διαλεκτική άρνηση και υπέρβαση των ορθολογικών κοσμολογιών και γενικότερα της φιλοσοφίας. Με αφετηρία τη μακροσκοπική εποπτεία και την πράξη, η επιστήμη συγκρότησε ένα σώμα γνώσεων με συγκεκριμένο περιεχόμενο, με ποιοτικά χαρακτηριστικά και με ποσοτικές σχέσεις. Η επιστήμη, μορφή κοινωνικής πρακτικής, διαδικασία χωρίς τέλος, είναι κατεξοχήν ιστορική επιστήμη: από το μακρόκοσμο στο άτομο και στο μόριο, στα μικροσωμάτια, στον ατομικό πυρήνα και, σήμερα, στο υποκβαντικό επίπεδο. Από την άλλη: μεγάκοσμος, αστέρες, πλανητικά συστήματα, γαλαξίες, σμήνη γαλαξιών, τεράστιες συσσωρεύσεις ύλης, σχηματισμοί μήκους δισεκατομμυρίων ετών φωτός. Ύλη: ανεξάντλητη σε έκταση καΙ σε βάθος. Χωρίς αρχή και χωρίς τέλος. Απειρότητα της Ύλης στο χώρο και στο χρόνο. Θέση σύμφωνη με την επιστημονική γνώση. Θέση μη αποδείξιμη. Αλλά γιατί η ύλη και όχι το τίποτα; Η αντικειμενικότητα και η αυθυπαρξία της ύλης είναι αρχές (principes). Ως αρχές, τίθενται. Δεν αποδεικνύονται. Αλλά: Ι) Συνάγονται ως η γενίκευση και η θεωρητική υπέρβαση της εμπειρίας, και 2) είναι οι μόνες οι οποίες δεν οδηγούν σε αντιφάσεις. Το αριστοτελικό «θαυμάζειν» έχει ικανοποιηθεί; Αν ναι, τότε ο άνθρωπος έχει συλλάβει το άπειρο. Όπερ άτοπον!

Που θα πρέπει να αναζητήσει κανείς τη λύση του αινίγματος της τοξικομανίας; Στην εποχή μας, τα ναρκωτικά, όλες δηλαδή οι ψυχοτρόποι ουσίες που μπορούν να γίνουν αντικείμενο τοξικομανιακής χρήσης, έρχονται να καλύψουν θεμελιακά ελλείμματα στον ψυχισμό του ανθρώπου. Παίρνουν τη θέση μιας αινιγματικής απουσίας, της απουσίας του Άλλου, της αδύνατης επικοινωνίας. Στο βιβλίο επιχειρείται να δοθεί μια απάντηση σε όλα αυτά τα κρίσιμα ερωτήματα που αφορούν την τοξικομανία και έχουν συνέπειες στη ζωή χιλιάδων ανθρώπων. Επιχειρείται η ανάλυση της θεραπευτικής διαδικασίας απεξάρτησης στην επιστημονικής της διάσταση, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα και τις άλλες εξίσου σημαντικές διαστάσεις της, την ηθική, την ιδεολογική, την κοινωνική. Επιχειρείται επίσης μια διαλεκτική προσέγγιση των μεγάλων ζητημάτων που αφορούν τη βία, το ρίσκο, την παραβατικότητα του τοξικομανούς, τον κοινωνικό έλεγχο, το νομικό καθεστώς των ναρκωτικών και τις θεωρίες που στην εποχή μας συμβάλλουν στη δημιουργία πολλών μύθων. Σ' αυτή την προσπάθεια αποτυπώνεται η αγωνία και η επιστημονική αναζήτηση στο χώρο που δίνεται η μάχη της απεξάρτησης, στο θεραπευτικό πρόγραμμα του 18 Άνω.

Οι ψευδαισθήσεις αποτελούν ένα από τα μεγάλα μυστήρια του ανθρώπινου μυαλού: Γιατί και πώς συμβαίνει να βλέπουμε, να μυρίζουμε, να ακούμε, να αισθανόμαστε, να γευόμαστε κάτι που δεν υπάρχει; Γιατί και πώς ενεργοποιούνται τα κυκλώματα της όρασης, της ακοής, της αφής, της γεύσης, της όσφρησης  στο υπέροχα μεγαλειώδες αλλά και «πεισματάρικο» λειτουργικό σύστημα του ανθρώπου, το μυαλό;

Στα 15 κεφάλαια αυτού του πραγματικά συγκλονιστικού και «πολυαισθητηριακού» βιβλίου, o Oliver Sacks εξετάζει, με άμεση, κρυστάλλινη γλώσσα, το φαινόμενο ψευδαισθήσεις σε όλες τις πτυχές του. Ποια είναι η οργανική βάση τους; Ποιες ασθένειες, ποιες συνθήκες, ποια δεδομένα τις προκαλούν; Είναι παρανοϊκοί όσοι έχουν ψευδαισθήσεις ή μήπως πρόκειται για ένα από τα φυσιολογικά, υπό προϋποθέσεις, φαινόμενα της ανθρώπινης συνθήκης – και ας ντρεπόμαστε να το παραδεχτούμε;

Όμως ο μεγάλος επιστήμονας και συγγραφέας δεν σταματά εδώ. Συνδυάζοντας συγκινητικές ιστορίες και αφηγήσεις ασθενών, αποκαλυπτικές εξομολογήσεις προσωπικών εμπειριών, εντυπωσιακά επιστημονικά δεδομένα και συναρπαστικές αναφορές στη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και τη μουσική πάει πολλά βήματα παραπέρα: Ως πραγματικός δημιουργός διατυπώνει συμπεράσματα και προβληματισμούς ανατρεπτικά, σχεδόν αιρετικά, σχετικά με την ουσία της τέχνης, της θρησκείας αλλά και της ίδιας της πραγματικότητας και της σχέσης μας μαζί της.

Ωστόσο, σε αυτό το τόσο εντυπωσιακό βιβλίο υπάρχει και κάτι που δεν είναι ψευδαίσθηση, που είναι 100% πραγματικό, απτό, σε κάθε σελίδα, σε κάθε παράγραφο. Η συμπόνια του Sacks για κάθε ατέλεια του ανθρώπου, οργανική ή ψυχολογική, μόνιμη ή παροδική. Και η ανυπέρβλητη πίστη του στο μεγαλείο του δώρου της ζωής, ειδικά όταν ο ζωντανός οργανισμός αντιμετωπίζει τους περιορισμούς της ύπαρξης – όπως είναι και οι ψευδαισθήσεις.

Στην εικονιστική κοινωνία οι απαισιόδοξες φωνές προβλέπουν ένα ζοφερό μέλλον υποδούλωσης του ανθρώπου στους αλγόριθμους, τη βιολογική μετάλλαξή του σε ένα ανεπιθύμητο είδος, ακόμη και την εξαφάνισή του. Από την άλλη αισιόδοξες φωνές διακηρύσσουν ότι θα προσαρμοστούμε βαθμιαία στην τεχνική εξέλιξη απολαμβάνοντας τα οφέλη, ή ότι ανατέλλει μια νέα εποχή για το ανθρώπινο είδος .

Τα παιδιά μαθαίνουν περισσότερα κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων ετών της ζωής τους σε σύγκριση με οποιαδήποτε άλλη ηλικιακή φάση. Για τον λόγο αυτό, ο άνθρωπος που τα φροντίζει χρειάζεται βοήθεια, για να τους προσφέρει όσα περισσότερα ερεθίσματα μπορεί. Ο εύχρηστος αυτός οδηγός περιέχει δραστηριότητες και ιδέες για παιχνίδι για κάθε στάδιο ανάπτυξης ενός παιδιού μέχρι την ηλικία των δυόμισι ετών.

Ποια τα σημεία αναφοράς και ποια τα κλινικά και θεωρητικά ορόσημα του ψυχαναλυτή στο ταξίδι του με τον έφηβο , στη χάραξη του πλου, στην τέχνη και την τεχνική της όποιας συμπόρευσης μαζί του; Ταξίδι επισφαλές και αδύνατη συμπόρευση, γιατί το ερώτημα που θέτει ο έφηβος , ακόμη και μέσα από την παθολογία του, είναι σε τελευταία ανάλυση ερώτημα ηθικής τάξεως και ως εκ τούτου σε μεγάλο βαθμό αναπάντητο : "Γιατί να ζήσω σε ένα κόσμο ενηλίκων που δεν διάλεξα και που όσα αφειδώς μου υποσχέθηκαν , τώρα τα διαψεύδουν και μου τα αρνούνται;". Είναι σημαντικό η πρόκληση του εφήβου να βρει ανταπόκριση, να μη χαθεί στο κενό, να μην προσκρούσει στο σκληρό τείχος του επαγγελματικού κομφορμισμού, ούτε να ακυρωθεί από την κινουμένη άμμο της άνευ ορίων κατανόησης και των άμετρων επιδιορθωτικών προθέσεων θεραπευτών, εκπαιδευτικών και γονέων. Για να βρει ο έφηβος τις ατομικές του συντεταγμένες πρέπει να τολμήσει, αλλά και να του επιτραπεί να αντιπαρατεθεί, ώστε αντιπαρατιθέμενος να μπορέσει να διαπραγματευθεί μέσω ενός "άλλου" την δική του σεξουαλικότητα, καταστροφικότητα και δημιουργικότητα. Το ανά χείρας βιβλίο συγκεντρώνει κλασικά κείμενα και σημαντικές ψυχαναλυτικές έρευνες της τελευταίας κυρίως τριακονταετίας, οι οποίες στο σύνολό τους συνιστούν, κατά γενική αποδοχή, ένα βασικό θεωρητικό και πρακτικό πλαίσιο αναφοράς για την κατανόηση των ψυχικών διεργασιών της εφηβείας και για την ψυχαναλυτική εργασία με εφήβους. Αυτό ήταν και το κριτήριο επιλογής. Οι μεταγενέστερες συνεισφορές του Αγκοστινί, του Ρασιάλ , της Μπρονστάιν και του Στεφανάτου που προστέθηκαν, σχολιάζουν και διευρύνουν τη βασική θεματική. Μέσα από την αλληλουχία των κειμένων και την παρουσίασή τους, σκιαγραφείται σε αδρές γραμμές η ιστορία της σχέσης ψυχανάλυσης και εφηβείας και αναδεικνύεται η επίδραση της σκέψης του Φρόυντ , της Άννας Φρόυντ, της Μέλανι Κλάϊν, της Πιέρα Ωλανιέ και, εμμέσως, του Λακάν στις διάφορες σύγχρονες θεωρητικοποιήσεις για την εφηβεία. Οι συγγραφείς των κειμένων του βιβλίου εκτός του Σίγκμουντ Φρόυντ είναι οι Ντομινίκ Αγκοστινί, Φιλίπ Γκυτόν, Εβελύν Κεσταμπέργκ, Ρεϋμόν Καν, Φρανσουά Λαντάμ, Εγκλέ Λόφερ, Μόζες Λόφερ, Πέτερ Μπλός, Καταλίνα Μπρονστάιν, Ζαν-Λυκ Ντοννέ, Ντόναλντ Ουίννικοτ, Ζαν-Ζακ Ρασιάλ, Γεράσιμος Στεφανάτος, Άννα Φρόυντ, Πιέρα Ωλανιέ. Εκτός δύο κειμένων, τα υπόλοιπα μεταφράζονται για πρώτη φορά στα ελληνικά από την εκδότρια Εύα Καραϊτίδη και επαγγελματίες του χώρου της ψυχανάλυσης και της εφηβείας: Αμαλία Ατσαλάκη, Νέλλυ Γεωργούδη, Πέτρος Κεφάλας, Μανώλης Κωνσταντόπουλος, Εύα Λεωνίδη, Ελίζα Νικολοπούλου, Γεράσιμο Στεφανάτο, Νάνσυ Ταλούμη, Λουκία Τσαρούχη, Τέσσα Χατζηγιάννη-Στεφανάτου.

Στα δύο μικρής έκτασης αλλά μεγάλης θεωρητικής και κλινικής σημασίας κείμενα των Claude Léger και Jean-Pierre Drapier, ευελπιστούμε ότι οι αναγνώστες –ειδικοί και μη– θα βρουν μια εμπεριστατωμένη εισαγωγική παρουσίαση των πολυδαίδαλων σχέσεων της ψυχιατρικής με την ψυχανάλυση, καθώς και της ευθύνης που η δεύτερη καλείται να επωμισθεί, ιδιαίτερα σήμερα που η περιγραφική φαινομενολογία του συμπτώματος επεκτείνεται ολοένα, επιβάλλοντας τη σιωπή του υποκειμένου.

Στο βιβλίο αυτό η Vicky Lebeau επιχειρεί να χαρτογραφήσει ιστορικά και θεωρητικά τις πολλαπλές και περίπλοκες συναντήσεις του κινηματογράφου με την ψυχανάλυση. Πρόκειται για μια εισαγωγή που σκοπεύει να καταστήσει σαφείς τις βασικές έννοιες, σχολές και θεωρητικές διαμάχες που υφίστανται στην ψυχαναλυτική θεωρία του κινηματογράφου. Απευθύνεται σε ένα μη εξειδικευμένο κοινό, αποφεύγοντας τόσο την υπερβολική περιπλοκή όσο όμως και την υπεραπλούστευση. Το βιβλίο πετυχαίνει έτσι μια πλήρη παρουσίαση του ιστορικού και θεωρητικού διαλόγου μεταξύ κινηματογράφου και ψυχανάλυσης.