Επιστήμη

Το ανά χείρας βιβλίο απευθύνεται κυρίως σε αρχαιολόγους που βρίσκονται στην αρχή της σταδιοδρομίας τους, αλλά και σε γεωλόγους που θα ενδιαφέρονταν να ασχοληθούν με την επίλυση αρχαιολογικών προβλημάτων. Η αρχαιολογική επιστήμη από τις αρχές της ύπαρξής της ως ανεξάρτητο επιστημονικό πεδίο στηρίχτηκε στις βασικές αρχές της Γεωλογίας. Συχνά, όμως, στην πράξη ο ένας επιστημονικός κλάδος επικαλύπτει τον άλλον. Με τι ασχολείται λοιπόν η Γεωαρχαιολογία; Σε αυτό το ερώτημα δίνει απαντήσεις το παρόν βιβλίο, το οποίο είναι προϊόν μακράς συνεργασίας ελλήνων επιστημόνων, αρχαιολόγων και γεωλόγων. Στο πρώτο από τα δύο μέρη του βιβλίου παρουσιάζονται συνοπτικά οι παραδόσεις μελών ΔΕΠ του Πανεπιστημίου Πατρών και του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών που πραγματοποιήθηκαν στο ΕΚΠΑ, κατά τα ακαδημαϊκά έτη 2003-2004 και 2004-2005. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται ορισμένες εφαρμογές των γεωαρχαιολογικών μεθόδων και προσεγγίσεων στην αρχαιολογική έρευνα, καθώς και τα αποτελέσματα του προαναφερόμενου πιλοτικού προγράμματος. Επιπροσθέτως, παρατίθενται τρεις επιλεγμένες μεταπτυχιακές εργασίες, οι οποίες βαθμολογήθηκαν με άριστα.

Γιατί η επιστήμη είναι κάτι «περισσότερο» ή κάτι «διαφορετικό» από την απλή «γενίκευση» των δεδομένων της εμπειρίας; Γιατί η «επιστημονική γνώση» είναι -αν είναι- περισσότερο έγκυρη από άλλες μορφές γνώσης; Ποια είναι τα εχέγγυα αυτής της εγκυρότητας; Kαι ποιος είναι, τελικά, ο ρόλος του πειράματος στη διαμόρφωση ή την αλλαγή των επιστημονικών θεωριών; Γραμμένο με γλαφυρότητα και σαφήνεια σπάνια για βιβλία αυτού του είδους, το Tι είναι αυτό που το λέμε επιστήμη; αποτελεί μια εξαίρετη και πλήρως ενημερωμένη εισαγωγή στην επιστημονική περιοχή που πραγματεύεται αυτά τα ερωτήματα μεταξύ άλλων. Δηλαδή την νέα φιλοσοφία της επιστήμης όπως αυτή διαμορφώθηκε με τα έργα των Πόππερ, Λάκατος, Kουν, Φεγιεράμπεντ, καθώς και την κριτική αποτίμησή τους από τους μεταγενέστερους μελετητές. Tο Tι είναι αυτό που το λέμε επιστήμη; είναι ένα βιβλίο για κάθε μορφωμένο άνθρωπο με επιστημονικά ή φιλοσοφικά ενδιαφέροντα.

Ελάχιστοι μπορούν να φανταστούν έναν κόσμο χωρίς τηλέφωνα και τηλεοράσεις. Οι υπολογιστές και το διαδίκτυο έχουν γίνει απαραίτητα στοιχεία της καθημερινής μας ζωής. Χωρίς την επιστημονική θεωρία, όμως, οι κατακτήσεις αυτές θα ήταν αδύνατες. Σε αυτή την εξαιρετικά διαυγή και συναρπαστική εισαγωγή στη φιλοσοφία της επιστήμης, ο James Ladyman διερευνά τα φιλοσοφικά ερωτήματα που ανακύπτουν όταν επιχειρούμε να μελετήσουμε τη φύση της επιστημονικής μεθόδου και της γνώσης που η μέθοδος αυτή παράγει. Ο Ladyman εξετάζει αν τα θεμελιώδη φιλοσοφικά ερωτήματα γύρω από τη γνώση και την πραγματικότητα μπορεί να απαντηθούν από την επιστήμη, και μελετά διεξοδικά τη διαμάχη μεταξύ ρεαλιστών και αντιρεαλιστών σχετικά με τα όρια της επιστημονικής γνώσης. Στο βιβλίο εξετάζονται όλα τα κεντρικά θέματα της φιλοσοφίας της επιστήμης, όπως ο διαχωρισμός της επιστήμης από την ψευδοεπιστήμη, η επαγωγή, η επαλήθευση και η διάψευση, η σχέση μεταξύ θεωρίας και παρατήρησης, και ο σχετικισμός. Τέλος, διευκρινίζονται και επεξηγούνται σημαντικές σύγχρονες διαμάχες σχετικά με τον υποκαθορισμό, τη συναγωγή της βέλτιστης εξήγησης και το τι συνεπάγεται μια ριζική αλλαγή θεωρίας. Με γραφή λιτή και δροσερή, το κείμενο αναδεικνύει τα ουσιώδη ερωτήματα της φιλοσοφίας της επιστήμης. Ιδανικό για κάθε σπουδαστή της φιλοσοφίας ή των επιστημών, το βιβλίο δεν προαπαιτεί κάποιο ειδικό γνωστικό υπόβαθρο. Περιλαμβάνει γλωσσάρι βασικών όρων και εκτενή βιβλιογραφία. Ο James Ladyman είναι καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Τι είναι τα γονίδια και τι κάνουν; Τούτες οι φαινομενικά απλές ερωτήσεις είναι στην πραγματικότητα δύσκολο να απαντηθούν με ακρίβεια. Γι’ αυτό, λοιπόν, δίνονται υπερβολικά απλοϊκές απαντήσεις και δημιουργούνται πολύ μεγάλες παρανοήσεις, με πιο χαρακτηριστικές τις αναφορές στα μέσα μαζικής ενημέρωσης περί ύπαρξης ενός γονιδίου «για» ένα συγκεκριμένο γνώρισμα ή «για» μια συγκεκριμένη νόσο. Ωστόσο, μόνα τους τα γονίδια δεν κάνουν τίποτε απολύτως. Αντίθετα, το DNA που κληρονομούμε από τους γονείς μας είναι αυτό που αλληλεπιδρά διαρκώς με το περιβάλλον και λειτουργεί ποικιλοτρόπως σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Το βιβλίο συνοψίζει ό,τι γνωρίζουμε και δεν γνωρίζουμε για τα γονίδια, και αναλύει ποιες είναι οι πιθανές επιπτώσεις της γενετικής έρευνας στην ανθρώπινη ζωή.

Στον αστερισμό του Ηριδανού κρύβεται ένα φοβερό μυστήριο: είναι λες και κάτι έχει κόψει μια τεράστια μπουκιά από το σύμπαν! Η εκπληκτική ταχύτητα με την οποία εξελίσσεται ο τομέας της αστροφυσικής και της κοσμολογίας στις μέρες μας μας επιτρέπει να κατανοούμε την ιστορία του σύμπαντος καλύτερα απ’ ό,τι κατανοούμε την ιστορία του ίδιου μας του πλανήτη. Οι ανακαλύψεις μας όμως συνοδεύονται από αδιανόητους γρίφους που αφήνουν άφωνους τους ίδιους τους αστροφυσικούς: υπερμεγέθεις μαύρες τρύπες, φούσκες γεμάτες κενό που μοιάζουν να καταβροχθίζουν το διάστημα, μέχρι και τεράστια παράλληλα σύμπαντα που καταπίνουν μικρότερα. Ο βραβευμένος αστροφυσικός, δεινός αφηγητής και πασίγνωστος εκλαϊκευτής των μυστηρίων του σύμπαντος, Paul Davies, παρουσιάζει με σαφήνεια και παιγνιώδη διάθεση όσα γνωρίζουμε για το σύμπαν και τα αινίγματά του, διερευνώντας τις δελεαστικές (και μερικές φορές τρομακτικές!) δυνατότητες που ανοίγονται μπροστά μας. Οδηγώντας μας μέσα από τις τολμηρές έρευνες που προσφέρουν λύσεις σε αδιανόητα μυστήρια, μας οδηγεί εν τέλει στο μεγαλύτερο αίνιγμα όλων: γιατί υπάρχει το σύμπαν; Και πώς κατάφερε ένα σύστημα σωματιδίων, δίχως νόηση και δίχως σκοπό, να γεννήσει συνειδητά και σκεπτόμενα όντα γεμάτα απορίες; Το ΤΙ ΤΡΩΕΙ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ; είναι μια εκθαμβωτική περιήγηση στα μεγάλα «κοσμικά» ερωτήματα του σύμπαντος και της ζωής μας, γραμμένη έτσι ώστε να διασκεδάσει, να μαγέψει και να εμπνεύσει κάθε αναγνώστη.

Η Εύα —μια ανήσυχη φοιτήτρια του τμήματος πλατωνικής φυσικής του πανεπιστημίου των καθαρών επιστημών (οι ονομασίες δικές της)— καταλαμβάνεται κάποια στιγμή από την «αμαρτωλή» περιέργεια του πραγματικού κόσμου και αποφασίζει να δραπετεύσει για λίγο από τα υψίπεδα της καθαρής θεωρίας, στα οποία κινείται η σχολή της, και να αφήσει την περιέργειά της να την οδηγήσει. Και ξεκινά τις αναζητήσεις της από τον έναστρο ουρανό. Θέλει ν’ αφεθεί στην παράξενη έλξη που αισθάνονταν πάντα οι άνθρωποι γι’ αυτόν και υπήρξε η κινητήρια δύναμη για να γεννηθεί η ιδέα της νομοκρατούμενης φύσης πρώτ’ απ’ όλα και η ίδια η επιστήμη στη συνέχεια. Τούτο το βιβλίο δεν είναι παρά η ιστορία της Εύας και τριών φίλων-συμφοιτητών της που μοιράζονται τους προβληματισμούς της και πραγματοποιούν μαζί της ένα εξερευνητικό ταξίδι στον έναστρο ουρανό με μόνο εφόδιο στις αποσκευές τους τη στοιχειώδη λυκειακή μηχανική και οδηγό τα ερωτήματα που οι ίδιοι θέτουν στη διαδρομή.

Οι ψυχαναλυτές σπανίως αισθάνονται την ανάγκη να επιδοθούν σε αισθητικές αναδιφήσεις, και τούτο ακόμα κι αν δεν περιορίσουμε την αισθητική στη θεωρία για το ωραίο, αλλά την ορίσουμε ως θεωρία για τις ιδιότητες του αισθάνεσθαι. Ο ψυχαναλυτής ασχολείται με άλλες περιοχές του ψυχικού βίου κι ελάχιστα τον απασχολούν οι απροσδιόριστες και εξατμισμένες συναισθηματικές αντιδράσεις, οι οποίες ως επί το πλείστον αποτελούν το αντικείμενο της αισθητικής. Ωστόσο, υπάρχουν περιστάσεις που του επιβάλλουν να στρέψει το ενδιαφέρον του σε ένα συγκεκριμένο πεδίο της αισθητικής, ξεκομμένο κάπως από τον κορμό της και παραμελημένο από τη βιβλιογραφία της. Ένα τέτοιο πεδίο είναι το "ανοίκειο". Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το ανοίκειο υπάγεται στην κατηγορία των στοιχείων που προκαλούν φόβο, τρόμο και φρίκη, κι άλλο τόσο βέβαιο είναι ότι η συγκεκριμένη λέξη δεν χρησιμοποιείται πάντα με μια έννοια που μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια, έτσι ώστε καταλήγει συνήθως σε ταυτοσημία με το τρομακτικό. Ωστόσο, δικαιούται κανείς να υποθέτει ότι εμπεριέχει έναν ιδιαίτερο πυρήνα που δικαιολογεί τη χρήση ενός όρου με ειδοποιό νόημα. Θα θέλαμε να μάθουμε ποιος είναι αυτός ο κοινός πυρήνας που επιτρέπει να διακρίνουμε κάτι "ανοίκειο" σ' αυτό που προκαλεί φόβο. Sigmund Freud

Με τη συγγραφή αυτού του βιβλίου μου, “Το βέλος του χρόνου. Από την Ιατρική... στην Πρυτανεία”, θέλησα να σκιαγραφήσω, απλά και τεκμηριωμένα, ορισμένες στιγμές από τις διαδοχικές περιόδους της επιστημονικής και επαγγελματικής μου διαδρομής. Μέσα στις σελίδες του αναφέρομαι σε επιλογές μου που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της σταδιοδρομίας μου και σε χαρακτηριστικές στιγμές και γεγονότα που μου έκαναν εντύπωση, καθώς και στο πλαίσιο της εποχής μέσα στο οποίο όλα αυτά διαδραματίζονταν. Πρόκειται για τη συνέχεια του προηγούμενου βιβλίου μου, «Μια γυναίκα θυμάται... Αναδρομές και αναζητήσεις», στο οποίο οι αναδρομές μου αφορούσαν κυρίως τα μαθητικά μου χρόνια που τα πέρασα στην ιδιαίτερη πατρίδα μου, την Κοζάνη, καθώς και ζητήματα Παιδείας και της τότε επικαιρότητας.

Γη έχει εφτά φεγγάρια. Όλοι οι άνθρωποι έχουν τέσσερα ρουθούνια. Η ατμομηχανή εφευρέθηκε στην αρχαία Ελλάδα. Η πρωτεύουσα της Ταϊλάνδης δεν είναι η Μπανγκόκ. Οι μαρμότες έχουν σκοτώσει πάνω από ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους. Το μεγαλύτερο πράγμα που μπορεί να καταπιεί η γαλάζια φάλαινα είναι ένα γκρέιπφρουτ. Υπάρχουν 80.000 πλανήτες στο ηλιακό μας σύστημα. Το αλκοόλ δεν καταστρέφει τα εγκεφαλικά κύτταρα. Η μασέλα του Τζορτζ Ουάσινγκτον ήταν φτιαγμένη από δόντια ιπποπόταμου. Το φως είναι αόρατο. Δεν πρέπει να κοιμόμαστε οχτώ ώρες κάθε βράδυ. Οι φεμινίστριες δεν έκαψαν τα σουτιέν τους. ΟΛΑ ΟΣΑ ΝΟΜΙΖΕΤΕ ΟΤΙ ΞΕΡΕΤΕ ΕΙΝΑΙ ΛΑΘΟΣ! Ένας εκτενής και ανελέητος κατάλογος των παρανοήσεων, των σφαλμάτων και των μύθων σε όλο το πεδίο της «κεκτημένης γνώσης» που θα σας κάνουν να αναρωτηθείτε για ποιο λόγο μπαίνει κανείς στον κόπο να πάει σχολείο. Αν εξακολουθείτε να πιστεύετε ότι ο Ερρίκος Η΄ είχε έξι συζύγους, ότι η Γη έχει μόνο ένα φεγγάρι και ότι το Έβερεστ είναι το ψηλότερο βουνό στον κόσμο, τότε πραγματικά χρειάζεστε αυτό το βιβλίο. Επειγόντως! Το Βιβλίο της Ολικής Άγνοιας ρίχνει άπλετο φως σε μια ερώτηση που έχει απασχολήσει φιλοσόφους, επιστήμονες και αντροπαρέες στα καφενεία σχεδόν σε κάθε εποχή της Ιστορίας: Τι είναι αλήθεια και τι κουραφέξαλα; Ο Τόμας Έντισον δήλωσε ότι δεν ξέρουμε ούτε το ένα εκατομμυριοστό του 1% του οτιδήποτε? ο Μαρκ Τουέιν πίστευε ότι απαιτούνται 8 εκατομμύρια χρόνια για να αποκτήσει κανείς άρτια γνώση μόνο των μαθηματικών? ο Γούντυ Άλεν είπε ότι κάποιοι πίνουν αχόρταγα από το ποτάμι της γνώσης, ενώ άλλοι κάνουν απλώς γαργάρες. Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας θα σας κάνει να αισθανθείτε πολύ μικροί και ανόητοι.

Στο συναρπαστικό και ταυτόχρονα διασκεδαστικό αυτό βιβλίο, από την ίδια ομάδα που δημιούργησε το μπεστ σέλερ "Το βιβλίο της ολικής άγνοιας", θα συναντήσουμε 100 ζώα, κάποια υποτίθεται οικεία, άλλα σαφώς σκοτεινά, όλα πάντως ενδιαφέροντα. Τα ευρωπαϊκά χέλια που κολυμπούν χιλιάδες χιλιόμετρα από και προς τις Βερμούδες, τα πλοκάμια των χταποδιών που σέρνονται ένα μήνα αφότου έχουν κοπεί, τα ακάρεα που είναι τόσο μικρά ώστε ζουν μέσα στο λαιμό μελισσών ή οι "αρκούδες του νερού" με τα οκτώ πόδια, οι οποίες μπορούν να μείνουν σε κατάσταση ανενεργού ζωής για πάνω από έναν αιώνα - όλα αυτά είναι πιο εξωπραγματικά ακόμα και από τις πιο τρελές φανταστικές ιδέες των φυσιολόγων του Μεσαίωνα. Μόνο που είναι αληθινά. Βασισμένο σε επιστημονικά στοιχεία, χωρίς να είναι όμως επιστημονικό σύγγραμμα, το βιβλίο αυτό εστιάζει σε μερικές καταπληκτικές ιδιότητες των ζώων: Δε μαθαίνουμε μόνο για μερικές απίθανες συμπεριφορές, αλλά βλέπουμε (μέσα από τα ευφυέστατα σχέδια του μηχανικού Ted Dewan) και πώς "λειτουργούν" τα ζώα. Η ποικιλία στο ζωικό κόσμο είναι τόσο μεγάλη, που ο αναγνώστης σύντομα αρχίζει να συνειδητοποιεί πως στη ζωή τα πάντα μπορεί να συμβούν.