Επιστήμη

Συγκρούεται η «επιστήμη» με τη «θρησκεία»; Συγκρουόταν ανέκαθεν; Και τι είναι, εν τέλει, η «επιστήμη» και η «θρησκεία»;

Η συζήτηση περί επιστήμης και θρησκείας, των ορίων μεταξύ τους, της δυνατότητας συνύπαρξής τους ή μιας ανέκαθεν μάχης τους, βρίσκεται με τον έναν ή τον άλλον τρόπο πάντοτε παρούσα στη δημόσια συζήτηση — στην Ελλάδα και διεθνώς. Συνήθως αυτοί οι δύο όροι, επιστήμη και θρησκεία, εκλαμβάνονται ως αυτονόητοι και περίπου προαιώνιοι, δηλαδή ως έννοιες των οποίων η προβολή σε ιστορικές φάσεις άλλες από τη δική μας δεν είναι αναχρονιστική. Όμως, η ιστορία των ιδεών και η ιστορία της επιστήμης και της θρησκείας, ως ακαδημαϊκός κλάδος,έχει κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες σημειώσει σημαντικές προόδους, σύμφωνα με τις οποίες καταδεικνύεται ως ανακριβής και αναχρονιστική αυτή η χρήση των όρων. Η «επιστήμη» και η «θρησκεία»,με τον τρόπο που χρησιμοποιούνται σήμερα ως έννοιες, αποτελούν νεωτερικά κατασκευάσματα — με ιδιαιτέρως πιο πολύπλοκη την πρότερη διαδρομή τους απ’ ό,τι συνήθως πιστεύεται, και απολύτως αναχρονιστική την προβολή του νεωτερικού περιεχομένου τους σε αυτήν την παλαιότερη ιστορική διαδρομή.

Το βιβλίο “Πέρα από την Επιστήμη και τη Θρησκεία: νέες φιλοσοφικές και ιστορικές προσεγγίσεις” συγκεντρώνει συνεισφορές από ιστορικούς της επιστήμης, φιλοσόφους της θρησκείας και θεολόγους, προκύπτει από το διεθνές ερευνητικό εγχείρημα After Science and Religion: Rethinking the Foundations of Science-Religion Discourse και ρίχνει φως στην ιστορική εξέλιξη των όρων και των πεδίων γνώσης, αναλογιζόμενο σχετικά με την μελλοντική προοπτική τους. Με κεφάλαια των Peter Harrison, Bernard Lightman, D. C. Schindler, Michael Hanby, Paul Tyson, John Milbank, David Bentley Hart, Σωτήρη Μητραλέξη και επίμετρο του Αθανασίου Σ. Φωκά, πρόκειται για ένα εγχείρημα ριζικής επαναπλαισίωσης της συζήτησης πέρα από όσα συνηθίζουμε να θεωρούμε ως αυτονόητα, το οποίο φέρνει τον Έλληνα αναγνώστη για πρώτη φορά σε επαφή επαφή με σημαντικούς στοχαστές του αγγλόφωνου ακαδημαϊκού χώρου.

Πώς η μικρή παπαρούνα επηρέασε μεγάλες αυτοκρατορίες και πώς το ζαχαροκάλαμο καθόρισε τη διαδρομή του δουλεμπορίου στους νέους χρόνους; Γιατί η μπανάνα συνδέεται με τις "μπανανίες" και τα γενετικώς τροποποιημένα φυτά με τον Δρα Φράνκενστάιν; Πώς μερικά φυτά καταφέρνουν και επιβιώνουν σε θερμοκρασίες δεκάδων βαθμών Κελσίου κάτω απ' το μηδέν, ενώ άλλα σε σχεδόν απόλυτη ξηρασία; Γιατί ο κρίνος και ο κινέζικος λωτός έχουν συνδεθεί με το άσπιλο και το αμόλυντο; Πώς ήταν τα πρώτα φυτά που εποίκησαν την ξηρά και πώς ενδέχεται να είναι τα φυτά σε άλλους κατοικήσιμους κόσμους; Το βιβλίο περιλαμβάνει 37 μικρά και μεγάλα αφηγήματα για φυτά που επηρέασαν την ιστορία, και επηρεάστηκαν απ' αυτήν, ή για άλλα που οι εξαιρετικές επιδόσεις τους εξάπτουν τη φαντασία όχι μόνο των επιστημόνων αλλά και του ευρύτερου κοινού. Η ανάγνωσή του δεν προϋποθέτει παρά μόνο πολύ βασικές γνώσεις βιολογίας. Το βιβλίο απευθύνεται στον ανήσυχο αναγνώστη που με όπλα την κοινή λογική και την απλή ανθρώπινη περιέργεια προσπαθεί να αντιληφθεί και να κατανοήσει τον κόσμο που μας περιβάλλει. Και τα φυτά αποτελούν την ιδεώδη αφορμή για μια τέτοια συναρπαστική περιπέτεια

Περιεχόμενα

Εισαγωγή 11
Αʹ ΜΕΡΟΣ

Έρη Σαμικού
Η «δημόσια υγεία» μια πολιτικά ουδέτερη έννοια;

κεφάλαιο 1
Ιστορικοποιώντας τις διασταυρώσεις της «δημόσιας υγείας»
με (νεο)ευγονικές προσεγγίσεις 19
1.1. Πιάνοντας την άκρη του νήματος από την κοινωνική
«θεωρία του μιάσματος» 19
1.2. Μεταβαίνοντας στην κοινωνική «θεωρία των μικροβίων»
(germ theory) της νεωτερικότητας μέχρι και σήμερα 22
1.3. Από τη «συμβίωση» με τους μικροοργανισμούς
στον «πόλεμο εναντίον του αόρατου εχθρού»:
η σχέση της βακτηριολογίας με ένα στρατιωτικό λεξιλόγιο 31
1.4. Σημεία συνάντησης μεταξύ «μικροβιακής θεωρίας»
και (νεο)ευγονικής θεωρίας για την κατασκευή
του «δημόσιου κινδύνου» 39

κεφάλαιο 2
«Δημόσιος κίνδυνος» και κατάλυση του σωματικού αυτεξούσιου 51
2.1. «Με κοιτούσαν σαν μολυσμένο» 51
2.2. «Ο εμβολιασμός μου ήταν σαν βιασμός»:
από το «συλλογικό καλό» σε νέες μορφές ολοκληρωτισμού 78

κεφάλαιο 3
Πολιτικοποιώντας, από άκρη σε άκρη, την υγειονομική συνθήκη
«εκτάκτου ανάγκης» 88
3.1. Από τον ρευστό ορισμό της «πανδημίας» για τους αναπνευστικούς
ιούς στην εγκαθίδρυση μιας «κουλτούρας φόβου και πανικού» 88
3.2. «Δεν έχουμε όλοι την ίδια αντίληψη για τους θανάτους»:
εντάσεις και ταξινομητικές διαμάχες στη συμπλήρωση
ενός πιστοποιητικού θανάτου από ή με Covid-19 117

κεφάλαιο 4
Μοναχικοί θάνατοι από/με Covid-19 και το ανολοκλήρωτο πένθος 137
4.1. Πεθαίνοντας μόνοι/ες σε πανδημικά συμφραζόμενα 137
4.2. Μεταξύ «ασφαλούς» και «αξιοπρεπούς» κηδείας:
το ανείπωτο πένθος για λόγους «δημόσιας υγείας» 155

Βʹ ΜΕΡΟΣ

Λάζαρος Τεντόμας
Όψεις ιατρικοποίησης, υποκείμενα και πρακτικές
στην πανδημική συνθήκη

κεφάλαιο 1
«Ούτε υγιείς, ούτε άρρωστοι/ες»:
Προσεγγίζοντας την γκρίζα ζώνη του πανδημικού λόγου 167
1.1. Η πορεία της ιατρικοποίησης στον σύγχρονο δυτικό κόσμο 167
1.2. Ανακατασκευές της έλλειψης στην εποχή του SARS-CoV-2 174

κεφάλαιο 2
«Στον ένα μήνα νοσηλείας μου, τις πρώτες δεκαπέντε μέρες ένιωσα
ότι ήμουν ασθενής και τις υπόλοιπες κρατούμενος»:
ιατρικές πρακτικές και σωματικότητες στις κλινικές Covid-19 187

κεφάλαιο 3
Οι αντιστάσεις στην πρόληψη του Covid-19 ως πεδίο ερμηνείας
του υποκειμένου και των πρακτικών εξουσίας 203
αντί επιλόγου
Το μεταπανδημικό σκηνικό ενός ραγδαίου
ψηφιακού μετασχηματισμού 221
Βιβλιογραφία 245

Το βιβλίο αυτό εξετάζει μέσα από μια ψυχαναλυτική οπτική τις ποικίλες αλληλεπιδράσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των γονιών και των παιδιών. Συγκεκριμένα, αποκαλύπτει σταδιακά με ποιους τρόπους η οικογενειακή αυτή αλληλόδραση επηρεάζει την κοινωνική, την εργασιακή αλλά και την ερωτική ζωή των μελλοντικών ενηλίκων. Με επιστημονικό λόγο και συχνά με βιωματική γραφή, ο συγγραφέας προσφέρει πλήθος παραστατικών κλινικών παραδειγμάτων που συμβάλλουν απλόχερα στην ολοκληρωμένη πληροφόρηση σχετικά με το "οικογενειακό δράμα" το οποίο όλοι έχουμε ξεδιπλώσει στην προσωπική μας διαδρομή. Τα κεφάλαια του βιβλίου παρέχουν διεισδυτικές προσεγγίσεις και μια πρωτότυπη ματιά στη συναισθηματική εκπαίδευση που υφίσταται το βρέφος, καθώς και στη συμπεριφορά αναπαραγωγής της στην ενήλικη ζωή.

Γιατί ο γείτονάς σου στον κάτω όροφο θα ζήσει περισσότερο από εσένα;
Τι χρώμα είναι ο καθρέφτης;
Πόσο ζυγίζει το σφυρί του Θορ;
Γιατί δεν μπορούμε να ταξιδέψουμε στο παρελθόν;
Πόσα μεγαπίξελ έχει το ανθρώπινο μάτι;

Για να διαβάσεις αυτό το βιβλίο θα αφιερώσεις το 0,0005% της ζωής σου, από 7.200 έως 14.400 δευτερόλεπτα. Ίσως όσα και για το Blade Runner 2049 ή για την αρχική τριλογία του Star Wars. Ξέρεις όμως ότι ο χρόνος είναι κάτι σχετικό, όπως τόσα άλλα πράγματα.

Αν σε περιμένει μια ζωή μεγάλη και ευτυχισμένη, θα ζήσεις πάνω από δύο δισεκατομμύρια δευτερόλεπτα, παρότι το ένα τρίτο θα κοιμάσαι. Τα υπόλοιπα δευτερόλεπτα, έπειτα από κάμποσο καιρό πάνω στο μαξιλάρι, θα είσαι ξυπνητός, θα τα ζήσεις, θα τα απολαύσεις. Γιατί μπορεί να είναι υπέροχα. Σκέψου λοιπόν πώς θα τα αξιοποιήσεις με τον καλύτερο τρόπο.

Σε μερικά χρόνια, κάποια από τα πράγματα που θα διαβάσεις σε τούτο το βιβλίο, απ’ αυτά που σήμερα θεωρούνται βέβαια, είναι πιθανόν να μην έχουν κανένα νόημα. Τίποτα δεν παραμένει ίδιο, τίποτα δεν είναι σταθερό. «Το μόνο σταθερό είναι η αλλαγή», πρόβλεψε ο Ηράκλειτος πριν από 2.500 χρόνια. Είναι το θαύμα της επιστήμης που προχωράει ασταμάτητη μέρα με τη μέρα.

Γι’ αυτό θέλω τούτο το βιβλίο να σταθεί για εσένα πηγή έμπνευσης, να σε βοηθήσει να αναζητήσεις τις δικές σου απαντήσεις για όλα τα ερωτήματα που σε απασχολούν, και τις απαντήσεις αυτές να τις ψάξεις χωρίς να καταφεύγεις σε τυποποιημένες γνώσεις ή αντιεπιστημονικούς μύθους.

Ο Μπαλζάκ με τη γοργότητα της δημοσιογραφικής γραφής του μιλάει, με χιούμορ, για πέντε διεγερτικές ουσίες αθώες, όχι από άποψη υγείας αλλά κοινωνικής παραδοχής. Προσεγγίζοντας αυτές τις ουσίες -μεταξύ άλλων το οινόπνευμα, τον καπνό, τον καφέ- δείχνει, όπως σημειώνει ο Τίτος Πατρίκιος, πόσο εύκολα μεταβάλλονται από διεγερτικές σε καταπραϋντικές, από ερεθιστικές σε ναρκωτικές, από ευφραντικές σε τοξικές και αναδεικνύει εκείνες ακριβώς τις ιδιότητές τους που συνεχίζουν ως τις μέρες μας να μας ελκύουν και να μας φοβίζουν. Πάνω από εκατόν πενήντα χρόνια έχουν περάσει από τότε που ο συγγραφέας της "Ανθρώπινης Κωμωδίας" έγραψε αυτά τα κείμενα. Στο διάστημα αυτό πολλά άλλαξαν και πολλά έμειναν ίδια. Εκείνο πάντως που δεν άλλαξε είναι η ικανότητα του Μπαλζάκ να δημιουργεί αναγνωστική απόλαυση. Παραμένει τόσο διαχρονική όσο κι ένα ποτήρι γαλλική σαμπάνια.

Η άνοια, την οποία η ιατρική επιστήμη περιγράφει ως «κλινικό σύνδρομο», δηλαδή ως ένα σύνολο χαρακτηριστικών συμπτωμάτων που εκδηλώνονται σε διάφορες πτυχές της νοητικής λειτουργίας, συνιστά για τον άνθρωπο έναν πραγματικό εχθρό, καθώς επηρεάζει την ικανότητά του να λειτουργεί αυτόνομα στην καθημερινή του ζωή. Το σύνδρομο της άνοιας οδηγεί σε σταδιακή έκπτωση της μνήμης, της ικανότητας λήψης αποφάσεων, των δεξιοτήτων οργάνωσης, της χρήσης της γλώσσας, της αναγνώρισης του περιβάλλοντος, αλλά και της αίσθησης προσανατολισμού, σε σημείο που το άτομο να μην είναι πλέον σε θέση να εργαστεί, να ζήσει με τον τρόπο που το ίδιο έχει επιλέξει, να οδηγήσει, να κάνει τα ψώνια του, να διαχειριστεί τα οικονομικά του, να ετοιμάσει τα γεύματά του. Πέραν όμως του ίδιου του ασθενούς, η άνοια επηρεάζει άμεσα και το οικογενειακό του περιβάλλον, και τούτο διότι η φροντίδα για την άνοια αποτελεί ένα πολυσύνθετο εγχείρημα, το οποίο προϋποθέτει ποικίλες δεξιότητες και συμμετοχή μελών της οικογένειας, παρόχων φροντίδας και μιας ομάδας επαγγελματιών υγείας.

Έχοντας υιοθετήσει μια φιλοσοφία που θέτει τη μέγιστη προαγωγή της ποιότητας ζωής ως προτεραιότητα κατά την αξιολόγηση και φροντίδα των ατόμων που πάσχουν από άνοια και των φροντιστών τους, δέκα καταξιωμένοι επιστήμονες από τον κλάδο της Ψυχιατρικής και των Συμπεριφορικών Επιστημών —όλοι τους καθηγητές στα αμερικανικά πανεπιστήμια Johns Hopkins και Michigan— καταγράφουν και αναλύουν διεξοδικά τις συναρπαστικές εξελίξεις που σημειώνονται τα τελευταία χρόνια στο πεδίο της έρευνας για την άνοια και την αντιμετώπισή της. Έτσι, αυτός ο τόμος λειτουργεί ως ένας χρήσιμος και πρακτικός επί του θέματος οδηγός, ο οποίος απευθύνεται τόσο στους επαγγελματίες υγείας όσο και στους οικογενειακούς φροντιστές των ατόμων με άνοια, αποτελώντας ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών, αλλά και λεπτομερών γνώσεων ή οδη­γιών, για όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη.

Από τα αρχαιότατα χρόνια ο άνθρωπος έστρεφε το βλέμμα του προς τ’ άστρα, κατακλυσμένος από συναισθήματα δέους και απορίας: Tι ήταν άραγε αυτά τα μικροσκοπικά ουράνια φώτα που συντρόφευαν τις νύχτες μας; Τους τελευταίους αιώνες η ανθρωπότητα έχει σημειώσει τεράστια επιστημονική πρόοδο. Εξηγήσαμε τη φύση των αστέρων και κατανοήσαμε εις βάθος τις διεργασίες που συμβαίνουν στο εσωτερικό τους, ενώ τα διαστημόπλοιά μας ταξίδεψαν μέχρι τα πέρατα του ηλιακού μας συστήματος. Αλλά δεν σταματήσαμε εκεί. Έχουμε πλέον τη δυνατότητα μέσα από τις παρατηρήσεις μας να ταξιδεύουμε νοητά και να μελετάμε αντικείμενα που βρίσκονται δισεκατομμύρια έτη φωτός μακριά από εμάς, δισεκατομμύρια χρόνια στο παρελθόν. Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα μαγευτικό ταξίδι στον κόσμο της Αστροφυσικής και των εντυπωσιακότερων πτυχών της. Μέσα στις σελίδες του ξεδιπλώνονται οι εξωτικές συνθήκες των πλανητών του ηλιακού μας συστήματος, η προσπάθεια εύρεσης νέων «κόσμων», η επική ιστορία της γέννησης και του θανάτου των αστέρων, οι μυστηριώδεις μαύρες τρύπες και τα υπέρλαμπρα κβάζαρ, το παρελθόν και το μέλλον του Σύμπαντος, η αναζήτηση εξωγήινης ζωής και πολλά ακόμα συναρπαστικά κεφάλαια της Αστροφυσικής και της Αστρονομίας. Μέσα από απλές εξηγήσεις των φυσικών φαινομένων και πλούσια εικονογράφηση, ο αναγνώστης θα γνωρίσει τη γοητεία της διαστημικής εξερεύνησης και θα μπορέσει να κατανοήσει καλύτερα από ποτέ τη θέση του ανθρώπου μέσα στο Σύμπαν.

Το βιβλίο πραγματεύεται τη σχέση και τη διάκριση μεταξύ κλασικής ψυχανάλυσηςκαι ψυχαναλυτικής αντικριστής θεραπείας, ιχνηλατώντας την εξέλιξή τους τις τελευταίεςδεκαετίες.Ο ενδοψυχικός χώρος φωτίζεται και κινητοποιούνται δυνάμεις ψυχικής αλλαγής, μέσα από τη δυναμική εξέλιξη της θεραπευτικής διαδικασίας. Σταθεροί κανόνες αλλά και μεταβλητέςυφαίνουν το συνεκτικό ιστό μέσα από τον οποίο αναδύεται και αποκαλύπτεται με τις γνώσεις και την ενόραση του ψυχαναλυτή ο ενδοψυχικός χώρος και οι δυνάμεις της ψυχικής αλλαγής στονθεραπευόμενο.Η θεραπευτική αγωγή εκπτύσσεται μέσα από τη δημιουργική κίνηση της ζωντανής και μεταβαλλόμενης σχέσης μεταξύ δύο προσώπων που η συνάντησή τους έχει μοναδική υπόσταση, σε αναζήτηση της ίασης.

Σύμφωνα με τον βραβευμένο δημοσιογράφο Stephen Petranek, ο άνθρωπος θα έχει εποικίσει τον πλανήτη Άρη μέχρι το 2027. Κάτι τέτοιο, ισχυρίζεται, δεν είναι απλώς εφικτό μα και αναπόφευκτο.
Αν αυτό φαντάζει σαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας, ξανασκεφτείτε το: η εξάλειψη των φυσικών πόρων, ο υπερπληθυσμός και η καταστροφή του περιβάλλοντος καθιστούν απαραίτητη την κατάστρωση ενός σχεδίου Β για την επιβίωση της ανθρωπότητας - και ο Petranek περιγράφει με λεπτομέρειες το πώς θα γίνει αυτό.
Στην ξέφρενη κούρσα για την κατάκτηση του κόκκινου πλανήτη συμμετέχουν ήδη κορυφαίοι επενδυτές όπως ο Elon Musk, ο Jeff Bezos, ο Paul Allen και ο Sir Richard Branson, ιδιωτικές πρωτοβουλίες όπως μία ολλανδική εκπομπή reality, η NASA και η κινεζική κυβέρνηση - όλοι τους γνωρίζουν ότι προκειμένου να επιβιώσουμε ως είδος, η ιδέα του εποικισμού ενός άλλου πλανήτη πρέπει να γίνει άμεσα πραγματικότητα. Η τεχνολογία για κάτι τέτοιο υπάρχει ήδη: στόχος δεν είναι απλώς η γαιοποίηση του Άρη, αλλά και η μετατροπή του σε έναν διαστημικό Κήπο της Εδέμ.
Σε αυτό το συναρπαστικό βιβλίο, ο Petranek μας συστήνει τους πρωταγωνιστές αυτής της περιπέτειας, εξηγεί τους λόγους πίσω από αυτήν την προσπάθεια και περιγράφει τι μας επιφυλάσσει το μέλλον στο διάστημα. Συνδυάζοντας εκτενή έρευνα και συνεντεύξεις με πρόσωπα κλειδιά, το Πώς θα ζήσουμε στον Άρη αποτελεί μια πρώτης τάξης γνωριμία με ένα θέμα που τα επόμενα χρόνια θα αποτελεί καυτό αντικείμενο συζήτησης στην επιστημονική κοινότητα και ανάμεσα σε όλους τους κατοίκους του πλανήτη μας. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)