Γλώσσα

Για κείνον το λόγο μιλούμε που δένει το ουσιαστικό νόημα με την καίρια έκφραση. Το λόγο το γόνιμο, το δροσερό, τον όμορφο, το "σημαντικό". Ό,τι δηλαδή αντλούμε από το αέναο ποτάμι της ελληνικής γλώσσας -αρχαίας, βυζαντινής, εκκλησιαστικής, νεοελληνικής. Το να ξέρουμε να χρησιμοποιούμε κατάλληλα και να καταθέτουμε στο ακένωτο ταμείο του πολιτισμού μας είναι σα να προβάλουμε "αντισώματα" γνησιότητας και διάρκειας απέναντι σε όσα αδυνατίζουν και φτωχαίνουν τη γλώσσα μας. Είναι κατ' ουσίαν άσκηση της μνήμης, καλλιέργεια της φαντασίας, έναυσμα δημιουργικού προβληματισμού.

Τα λάθη στον προφορικό και στο γραπτό λόγο μας εντοπίζονται στη σημασία των λέξεων ή των φράσεων, στην ορθογραφία και στη σύνταξη. Με βάση αυτή τη διαπίστωση επιχειρήσαμε να παραθέσουμε το σωστό ή το λάθος στη χρήση της γλώσσας μας, αποφεύγοντας τις χρονοβόρες και κουραστικές αναλύσεις. Ο αναγνώστης μας μπορεί εύκολα και γρήγορα να επισημάνει, εκτός των άλλων, και τα δικά του λάθη. Χωρίς γλωσσικούς παρωπιδισμούς ή άλλες προκαταλήψεις κατατάξαμε αλφαβητικά το υλικό μας, με επεξηγηματικές προσθήκες, όπου και όταν αυτό κρίθηκε αναγκαίο. Πιστεύουμε ότι ο στοιχειώδης σεβασμός στη μητρική μας γλώσσα επιβάλλει τη σοβαρή μελέτη της και την ορθή χρήση της, διαφορετικά μπορεί να εκτεθούμε ανεπανόρθωτα στη γραφή ή στην ομιλία μας.

Ο 20ος τόμος (σιρόκος-σταματώ) είναι ο πρώτος που βλέπει το φως της δημοσιότητας μετά τον θάνατο του εμπνευστή, θεμελιωτή και ιδρυτή του Εμμ. Κριαρά. Βαδίζει στα ίχνη του μνημειώδους έργου που συνέλαβε ο δημιουργός του, ο οποίος πρόλαβε και συνέταξε τους πρώτους 14 τόμους, 1969-1997 (α-παραθήκη). Το "Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 ("Λεξικό Κριαρά")" αποτελεί γέφυρα μεταξύ αρχαίων και νέων ελληνικών. Έργο τιμημένο με δεκάδες επαινετικών κριτικών σε ελληνικά και ξένα επιστημονικά περιοδικά και με μεγάλες διακρίσεις συνιστά, εδώ και δεκαετίες, βασικό εργαλείο για τη μελέτη τόσο της μεσαιωνικής γραμματείας μας, όσο και της νέας ελληνικής γλώσσας διεθνώς. Το Λεξικό ικανοποιεί πρώτα απ' όλα τις ανάγκες των ερευνητών των βυζαντινών δημωδών κειμένων. Εξίσου αποφασιστικά, όμως, προωθεί και τη μελέτη των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωμάτων, καλύπτοντας την έλλειψη ενός ολοκληρωμένου ιστορικού λεξικού της ελληνικής γλώσσας. Προπάντων όμως η αποδελτιωμένη και λεξικογραφημένη δημώδης βυζαντινή λογοτεχνία προσφέρει ένα ανεκτίμητο κεφάλαιο στη διδασκαλία της Νέας Ελληνικής. Στους είκοσι τόμους του έργου, τεκμηριώνονται ταυτόχρονα η γλώσσα και ο πολιτισμός. Πρώτα, αποκαλύπτεται η μεσαιωνική γλώσσα στη βαθιά διαστρωμάτωσή της, η οποία αποτελείται από λέξεις: (α) δημώδεις της περιόδου από τον 12ο έως τον 17ο αιώνα (αρκετές από τις οποίες έχουν επιβιώσει, σημασιολογικά αμετάβλητες, στη νέα ελληνική γλώσσα, π.χ. προχθεσινός)· (β) δάνειες κυρίως από τα ιταλικά, τα παλαιότερα γαλλικά, και τα τουρκικά (π.χ. πρόζα)· (γ) βυζαντινές της εποχής (δημώδεις ή αρχαΐζουσες, π.χ. προκάτοχος)· (δ) ελληνιστικές, οι οποίες επιβιώνουν στα μεσαιωνικά χρόνια, με ή χωρίς αλλοιώσεις (π.χ. προοδεύω), και (ε) αρχαιοελληνικές, που επιβιώνουν, είτε αναλλοίωτες είτε νομοτελειακά αλλοιωμένες, κατά τύπον, σημασία ή χρήση, στα μεσαιωνικά χρόνια (π.χ. πωλάριον, πωλώ). Έπειτα, αναδεικνύεται όλος ο πλούτος των πολιτισμικών στοιχείων της εποχής, εφόσον καταγράφονται όροι που αναφέρονται σε αξιώματα (π.χ. προεστός) ή στη φυσιολογία (π.χ. προσμυχίς)· ακόμη, όροι εκκλησιαστικοί [π.χ. πρόσφορο(ν)], ιατρικοί (π.χ. προφορητικός), ναυτικοί (π.χ. πρύμνα), νομικοί (π.χ. προτέστο), οικονομικοί (π.χ. προσόδιον), στρατιωτικοί (π.χ. πρόσφυγος), και φαρμακευτικοί (π.χ. προζούλαπον).

Η «γλώσσα της οικειότητας» που μιλάει η νεολαία του χθες και του σήμερα, με επιτόπια καταγραφή των εκφράσεων εκεί όπου λέγονται και αποκτούν τη σημασία τους, με ερμηνεία του νοήματός τους και ανάλυση της προέλευσής τους. Το άνθος του αγοραίου μας πολιτισμού

Βασικό βοήθημα για τη σύνταξη του παρόντος λεξικού υπήρξε το μνημειώδες και αξεπέραστο μέχρι σήμερα ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΗΣ ΠΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ του μεγάλου γλωσσολόγου Άνθιμου Παπαδόπουλου. Οφείλω να ομολογήσω ότι το παρόν λεξικό δεν ήταν έργο ενός μόνον ατόμου και δεν ήταν καθόλου εύκολη δουλειά. Δεν βρήκα συνεργάτες παρόλο που πολύ το επεδίωξα. Για τον λόγο αυτόν αναγκάστηκα να το κάνω μόνος μου. Συνάντησα πολλές δυσκολίες, πολλές φορές αξεπέραστες. Ωστόσο επέμεινα. Αφιέρωσα πολλά χρόνια και είχα πάντοτε την αγωνία αν θα μπορέσω να φέρω σε πέρας το έργο αυτό, αν κάποτε θα δει το φως της δημοσιότητας. Σήμερα το έργο έχει ολοκληρωθεί. Πιστεύω ότι θα είναι ένα καλό και απαραίτητο βοήθημα σε όσους ασχολούνται και σε όσους θα ασχοληθούν με την ποντιακή διάλεκτο, μια και η διάλεκτος αυτή αποτελεί πολυτιμότατο γλωσσολογικό θησαυρό. Να σημειωθεί ότι στο παρόν λεξικό προστέθηκαν πολλές λέξεις, που δεν υπάρχουν στο λεξικό του Άνθιμου Παπαδόπουλου. Οφείλω και νιώθω την υποχρέωση να ευχαριστήσω για την επιμέλεια του λεξικού τον Κώστα Θεοδωρίδη, φιλόλογο καθηγητή και τον πολυγραφότατο συγγραφέα - λαογράφο Σάββα Π. Παπαδόπουλο. Άπειρες είναι οι ευχαριστίες μου στον Τάσο Κυριακίδη, τ' εμέτερον τον άνθρωπον, που με μεγάλη χαρά και μεγάλη προθυμία ανέλαβε την έκδοση του λεξικού. Ευχαριστίες πολλές και στο ζεύγος Κώστα Κορδαλή που, με ιώβεια υπομονή, έφεραν σε πέρας το δύσκολο αυτό έργο. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Σ. ΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΔΗΣ (Από τον πρόλογο της έκδοσης)

Το παρόν Λεξικό λειτουργεί ως «γλωσσικός σύμβουλος» κάθε ομιλητή τής ελληνικής γλώσσας, παρέχοντας έγκυρες και κατανοητές συμβουλές για κάθε γλωσσική δυσκολία που συναντά (ορθογραφική, σημασιολογική, γραμματική, συντακτική, υφολογική) 5.500 λήμματα-σχόλια σχετικά με: •ΣΥΝΗΘΗ ΛΑΘΗ στη χρήση της γλώσσας •ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ στην επιλογή τής κατάλληλης λέξης, τύπου ή σύνταξης •ΑΠΟΡΙΕΣ για τις διαφορές σημασίας λέξεων που συγχέονται •ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ για ορθές γλωσσικές επιλογές Χαρακτηριστικά τού Λεξικού Δυσκολιών και Λαθών: •τα λάθη και οι δυσκολίες δίδονται ως λήμματα για ευκολότερη αναζήτηση •σε εκτενή συνθετικά σχόλια αναλύονται γλωσσικά φαινόμενα που προκαλούν δυσκολία στον ομιλητή· στα σχόλια αυτά παραπέμπονται και όλες οι λέξεις ή χαρακτηριστικά παραδείγματα λέξεων με ανάλογες δυσκολίες •αξιοποιούνται με εύληπτο τρόπο τα πορίσματα τής σύγχρονης γλωσσικής επιστήμης, ώστε να αντιμετωπίζονται οι γλωσσικές δυσκολίες και να γίνονται κατανοητά τα γραμματικά και συντακτικά φαινόμενα •παρέχεται πλήθος παραδειγμάτων, εποπτικών πινάκων και συστηματικών παραπομπών

Οι ιδιωτισμοί συνιστούν ενιαίες γλωσσικές μονάδες που μπορούν να είναι μεμονωμένες λέξεις, φράσεις, αλλά και ολοκληρωμένες προτάσεις, των οποίων η σημασία δεν ισούται με το άθροισμα των σημασιών των συστατικών τους. Με άλλα λόγια, στους ιδιωτισμούς φαίνεται να απουσιάζει σε πολλές περιπτώσεις ο αιτιολογικός δεσμός μεταξύ των συστατικών τους μερών και της συνολικής σημασίας τους (π.χ. στη χάση και στη φέξη, πέφτω σε καλά χέρια). Το "Λεξικό των ιδιωτισμών της νέας ελληνικής" καλύπτει ένα κενό στην ελληνική λεξικογραφία. Η άντληση των ιδιωτισμών που συγκεντρώνονται στο λεξικό από τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία καθώς και η αλφαβητική και σημασιολογική κωδικοποίησή τους καθιστούν το "Λεξικό των ιδιωτισμών της νέας ελληνικής" ένα ζωντανό και ιδιαίτερα χρηστικό εργαλείο. Απευθύνεται σε όλους όσους αγαπούν και χρησιμοποιούν την ελληνική γλώσσα. Ενώ θα φανεί ιδιαίτερα χρήσιμο και σε όλους εκείνους που χρειάζονται μεγάλο εύρος γλωσσικών επιλογών στις εργασίες τους, όπως οι φιλόλογοι, οι μεταφραστές, οι διαφημιστές, οι δημοσιογράφοι κ.ά. Το λεξικό αυτό είναι επίσης πολύτιμο στήριγμα για άτομα που μαθαίνουν την ελληνική ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα και θα τους μυήσει σε ένα μεγάλο κομμάτι του πλούτου της.

Το "Λεξικό των παραγώγων και συνθέτων της νέας ελληνικής" περιγράφει τον λεξιλογικό μας θησαυρό δοσμένο μέσα από τα ομόρριζα, παράγωγα και σύνθετα των λέξεων τής γλώσσας μας και βοηθάει να καταλάβουμε πώς γεννιούνται "τα παιδιά και τα εγγόνια των λέξεων", δηλαδή πώς δημιουργούνται λέξεις από άλλες λέξεις.

Περιλαμβάνει:
- 64.000 παράγωγα και σύνθετα σε κύρια επιλεγμένα λήμματα
- 4.300 ομάδες συνθέτων (α΄ και β΄συνθετικά)
- 350 σχόλια σε επιλεγμένα θέματα: ομόρριζα, σύνθετα, διαφορές σχηματισμού, ορθογραφία κ.ά.
- 300 διαγράμματα σχηματικής απεικόνισης των παραγώγων επιλεγμένων λέξεων
- τα σημαντικότερα προθήματα και επιθήματα, με σημασιολογικές πληροφορίες και πολυάριθμα χαρακτηριστικά παραδείγματα
- πίνακες που ταξινομούν τις λέξεις με βάση την παραγωγική τους δύναμη
- εύληπτη κατατοπιστική εισαγωγή για το πώς σχηματίζονται οι παράγωγες και σύνθετες λέξεις τής Ελληνικής (ουσιαστικά, επίθετα, ρήματα, επιρρήματα)
- ετυμολογικές πληροφορίες σε κάθε λέξη

Ένα λεξικό που εμπλουτίζει το λεξιλόγιο του ομιλητή με απαιτητικές λέξεις για δημιουργική και αποτελεσματική χρήση της γλώσσας. Περιλαμβάνει: -4.000 λήμματα με ετυμολογικές πληροφορίες -15.000 παραδείγματα -1.100 παραθέματα από τη νεοελληνική γραμματεία -300 σχόλια Χαρακτηριστικά τού Λεξικού: -4.000 επιλεγμένα λήμματα που είναι χρήσιμα στον απαιτητικό λόγο· μικρά και απλά ερμηνεύματα· συνώνυμα· φράσεις -έμφαση στα παραδείγματα χρήσης των λέξεων, ώστε να κατανοεί ο ομιλητής πώς αυτές χρησιμοποιούνται στον λόγο -λεξικές συνάψεις, δηλαδή με ποιες άλλες λέξεις εμφανίζεται συνήθως μαζί στον λόγο μια λέξη -ετυμολογικές πληροφορίες σε κάθε λήμμα -ανάδειξη της λογοτεχνικής αξιοποίησης των λέξεων μέσω παραθεμάτων από τη νεοελληνική γραμματεία -σύντομα σχόλια σε επιλεγμένες λέξεις, που συμβάλλουν στην πληρέστερη κατανόησή τους

Στη νεοελληνική γλώσσα, οι "απολιθωμένες" λέξεις - φράσεις της αρχαίας, βυζαντινής, εκκλησιαστικής ακόμη και της δημοτικής, πλουτίζουν, διανθίζουν και κάνουν πιο ευχάριστη και ζωντανή τη γλώσσα μας. Το "Λεξικό φράσεων" αποτελεί μια συλλογή αποφθεγμάτων, ρήσεων, παροιμιών και εν γένει φράσεων που προέρχονται από τη μυθολογία, τη φιλοσοφία, τα επιγράμματα, τους χρησμούς, τη θρησκεία, τη λαϊκή παράδοση, τη σάτιρα, τα σκώμματα. Αντλεί τέλος και εκείνες τις ξενικές φράσεις από τα λατινικά, γαλλικά, αγγλικά, ισπανικά, γερμανικά, που έχουν πολιτογραφηθεί στο γραπτό και προφορικό λόγο μας.