Μαρία Στεφανοπούλου

Τι θέση έχει το επαναλαμβανόμενο έγκλημα στην καθημερινότητα ενός πολέμου που διαρκεί - εθνικοαπελευθερωτικού, εμφυλίου, κοινωνικού ή ατομικού πολέμου για την επιβίωση; Ποιο είναι το νόημα της θυσίας των αμάχων, όταν πρόκειται για ανυποψίαστα θύματα αντιποίνων; Στις 13 Δεκεμβρίου 1943, στα Καλάβρυτα, οι Γερμανοί διαπράττουν αντίποινα εκτελώντας όλο τον άμαχο αντρικό πληθυσμό. Μένουν οι γυναίκες για να θάψουν τους άντρες. Η Μαριάνθη και η κόρη της η Μαργαρίτα εγκαταλείπουν την πόλη. Η Λευκή, γιατρός, κόρη της Μαργαρίτας γεννημένη το 1955, έχει στοιχειωθεί από το πολεμικό αυτό έγκλημα και ζει στη σκιά του παππού της, του Άθου, συζύγου της Μαριάνθης, δασονόμου της επαρχίας Καλαβρύτων. Αφοσιώνεται στον πόνο και στη θεραπεία των ασθενών της και στη διερεύνηση του ναζιστικού φονικού. Είναι όμως ο Άθος πράγματι ένας από τους δεκατρείς επιζώντες της ομαδικής εκτέλεσης; Ο κόσμος της σκιάς, όπως στα δασικά μονοπάτια όπου περιπλανιέται ο Άθος, νεκρός ή ζωντανός (μυστήριο που μόνον η πράξη της γραφής μπορεί να φωτίσει), συντροφεύει εδώ τα πρόσωπα της αφήγησης. Οι ήρωες αυτοί, δέσμιοι ενός άπιαστου ονείρου, σκέφτονται πάντοτε το κακό αδιαχώριστα από το θαύμα της ομορφιάς, με όρους τραγικούς, γι' αυτό ίσως και λυτρωτικούς: ο πόλεμος κυοφορεί την ειρήνη, ο θάνατος τη ζωντανή μνήμη, ο αφανισμός το αίσθημα της ελευθερίας. Μόνο το φάσμα της εκδίκησης μένει στείρο και τυφλό, χωρίς έξοδο στην απέναντι όχθη. Ο "επιζών" Άθος και ο κόσμος της σκιάς και της περισυλλογής μέσα στον οποίο η Λευκή τον επινόησε και τον εξιστορεί ανήκει μάλλον στο χώρο της εσωτερικής εμπειρίας. Ο Άθος είναι ο τρίτος άνθρωπος: ούτε θύμα ούτε ένοχος (παλεύει και με τα δυο), ούτε δεξιός ούτε αριστερός, αντιήρωας μιας ηρωικής εποχής, ή απλώς ένας ήρωας παντός καιρού. Το θέμα της μετάδοσης του τραύματος του πολέμου στις επόμενες γενιές είναι εδώ κεντρικό. Όσο η κίνηση της Ιστορίας μετατοπίζει τα δεδομένα και τις αξίες και οι κοινωνίες αλλάζουν, ήρωας εντέλει είναι ο καθημερινός άνθρωπος που, χάρη στη ζωντανή του μνήμη, ξέρει να ζει ειρηνικά και δίκαια δίχως να καταχράται την ελευθερία του. Αλλά και το μεγαλείο της φύσης αντιμάχεται το μεγαλείο και τον ηρωισμό του πολέμου, με τη σκληρότητα που η μοίρα ξέρει να επιφυλάσσει στα πλάσματά της.

Στον τόμο περιλαμβάνονται είκοσι δοκίμια που δημοσιεύτηκαν από το 1987 ως το 2013. Τα κείμενα αυτά -για έργα λογοτεχνών, θεατρικές παραστάσεις ή ιστορικά γεγονότα- συνομιλούν, διασταυρώνονται, "φωτίζουν" το ζοφερό θέμα της βίας στην Ιστορία σε μια προσπάθεια κατανόησής της (ή εξορκισμού της). Μια κοινή θεματολογία τα διατρέχει, που περιστρέφεται γύρω από την έννοια της επιστροφής. Αν το κακό έρχεται δεύτερο, το φως πάντοτε επιστρέφει, όπως στον συγγραφέα Άνταλμπερτ Στίφτερ. Το φάντασμα της ιστορίας επιστρέφει, όπως το φάντασμα του νεκρού πατέρα του Άμλετ στον Σαίξπηρ ή στον Χάινερ Μύλλερ. Οι κλασικοί συγγραφείς επιστρέφουν, όπως το φάντασμα της σκηνοθεσίας στις ρηξικέλευθες παραστάσεις του Μπομπ Ουίλσον. Οι νεκροί της Ιστορίας επιστρέφουν στην πεζογραφία της ΄Ινγκεμποργκ Μπάχμαν και της Κλωντ Πυζάντ-Ρενώ αλλά και στα σχέδια από το Νταχάου του ζωγράφου Ζόραν Μούζιτς, όπως επιστρέφει από τον πόλεμο σαν ένας άγνωστος ο Οδυσσέας, στο βιβλίο Τηλεμάχου τύχαι του Φενελόν, ή η ευριπίδεια Άλκηστη από τον Άδη. Η κοινή θεματολογία των κειμένων στοχάζεται το μεταίχμιο ζωής και θανάτου (στον Χάινερ Μύλλερ, στην Ελένη Λαδιά ή στον Ίταλο Σβέβο), το φάσμα της εκδίκησης (στην αμλετική τραγωδία, στον χιτλερικό πόλεμο, στη βία του εμφυλίου ή στη σύγχρονη τρομοκρατία), την αίσθηση του τραγικού (στα διηγήματα του Γκυ ντε Μωπασσάν), την «πάλη των φύλων», αρσενικό/θηλυκό (στη Ντάτσα Μαραΐνι ή στην Μπάχμαν), τον εσωτερικό άνθρωπο (της Ε. Λαδιά ή του Ντενί ντε Ρουζμόν), την πολύπαθη σχέση Ανατολής-Δύσης (στον Βικτόρ Σεγκαλέν ή στον Γιάννη Τσαρούχη). Το φως και η σκιά του πέφτουν με την ίδια ένταση πάνω στη δική μας εποχή σαν εκβιαστική πρόκληση, δυσχεραίνοντας όλο και περισσότερο τη δημιουργία νοήματος, την ανεκτικότητα, την ανάληψη ευθυνών από το άτομο.

Τέσσερις Ρώσοι φίλοι και ποιητές που μίλησαν και έγραψαν σαν ένας άνθρωπος. Που ο ανέτοιμος ψυχισμός τους κατακερματίστηκε πολύ νωρίς από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και από την κοσμογονικής σημασίας Οκτωβριανή Επανάσταση. Που η ηθική τους διχάστηκε από την ιστορική καταστροφή, ό, τι δηλαδή διαδέχθηκε την Επανάσταση του 1917: εμφύλιος, δικτατορία του προλεταριάτου, σταλινικές εκκαθαρίσεις. Όλα στο όνομα του καλού. Τέσσερις ξεχωριστές καρδιές ενός και μοναδικού ποιητή, ενός μόνου ενώπιον όλων, που έπρεπε να παλέψουν διχασμένες ανάμεσα στην αυτοθυσία και στην επιβίωση (Μαρίνα Τσβετάγιεβα), ανάμεσα στην υποταγή και στη συνείδηση (Μπορίς Παστερνάκ), ανάμεσα στην τραγωδία και στην υπέρβαση (Όσιπ Μαντελστάμ), ανάμεσα στην αντοχή και στην παραίτηση (Άννα Αχμάτοβα).

Αν και στην πραγματικότητα δεν ήταν ο βράχος που έκρυβε ένα μυστήριο αλλά αυτός ο ίδιος ο Ιβάν, που, στη θέα του "κενού σημείου τ' ουρανού" αναζητούσε το σκοπό της φυγής του, τη λύση του δικού του μυστικού, και τότε ο ουράνιος βράχος μες στην αιώνια ακινησία του του χάριζε μια βεβαιότητα: το χρόνο που κυλάει ανεπιστρεπτί. ...Πώς ήταν δυνατόν, αναρωτιόταν, εκείνη η ουράνια βραχόπετρα με το ναό, που την έβλεπε συνήθως να αιωρείται απ' τα σύννεφα όταν αυτός καθόταν στον ξύλινο φράχτη τ' απογεύματα κι αγνάντευε, πώς μπορούσε να είναι συγχρόνως και μια πόλη-καταφύγιο; ..."Εγώ νομίζω ότι ο ουρανός υπάρχει μόνον όταν πατάμε τα πόδια μας γερά στη γη. Όταν ακουμπάς την πλάτη σ' έναν κορμό δέντρου."

Η ιστορία του θεάτρου διδάσκει ότι πίσω από κάθε μέθοδο εκπαίδευσης του ηθοποιού υπάρχει μια φιλοσοφία της ύπαρξης, μια θεώρηση του κόσμου. Στις δεκαετίες του 1960-1970, εποχή εξεγέρσεων και μεγάλων αμφισβητήσεων, ο μοντερνισμός συνυπάρχει με έναν ιδιότυπο ρομαντισμό που επικαλείται την "επιστροφή στις πηγές" και καταγγέλλει το αρνητικό στίγμα του δυτικού πολιτισμού: την απώλεια του στοιχείου της ιερότητας και της αυθεντικότητας, την παρακμή της θρησκείας και της πνευματικότητας προς όφελος της τεχνοεπιστήμης. Στο πνεύμα αυτό του αναγεννησιακού νεοουμανισμού, αναμορφωτές του θεάτρου στρέφονται στις εξωδυτικές ζωντανές παραδόσεις πρωτόγονων λαών και αιωνόβιων πολιτισμών που ακόμα επικοινωνούν με τις πηγές, από τα βάθη της Ιαπωνίας ως την Αμαζονία και από την Αϊτή ως τη Δυτική Αφρική. Ο Πολωνός Γέρζυ Γκροτόφσκι και ο Ιταλός Εουτζένιο Μπάρμπα αναδεικνύονται σε θεμελιωτές της θεατρικής ανθρωπολογίας. Η σύμπραξη ανθρωπολογίας και θεάτρου φανέρωσε το κοινό πρόβλημα της ανθρώπινης μοίρας και της ουσίας της τέχνης, στα ίχνη του προδρόμου Αντονέν Αρτώ. Στο βιβλίο αυτό, συγχρόνως δοκίμιο, προσωπική μαρτυρία και θεατρολογική μελέτη, εξετάζεται το όραμα και η έρευνα του Γκροτόφσκι και του Μπάρμπα στο χώρο της αναπαραστατικής τέχνης: Η καταγωγή του θεάτρου από το τελετουργικό, η δύναμη των αρχέτυπων και του μύθου, ο διαπαιδαγωγικός χαρακτήρας της τέχνης και η αυθεντικότητα, η θεμελιώδης σχέση μεταξύ δασκάλου και μαθητή, η ατομική εργασία πάνω στον εαυτό μέσα από τις τεχνικές του σώματος, το παραδόσιμο των αξιών του ανθρώπου και η μοναξιά του, η γονιμότητα της ανταλλαγής του εγχώριου πλούτου μεταξύ των διαφορετικών λαών.