Γιώργος Σκαμπαρδώνης

Μέσα από την Casa Μπιάφρα, το πρώτο κοινόβιο της Θεσσαλονίκης, και από τα Καραγάτσια, τον φτωχοσυνοικισμό των καταραμένων, ξεπηδούν αυτοί οι αντιφατικοί τυχοδιώκτες που μπλέκονται σε άγριες περιπέτειες με τον άρχοντα της πόλης, τον πανίσχυρο εκδότη- ραματιστή Γιάννη (Γρύπα) Βεντήρη, και τελικά μετέχουν στο πιο κρίσιμο γεγονός της νεότερης Ελλάδας, την "αποστασία", ή τα "Ιουλιανά" του 1965, που οδήγησαν τη χώρα στην άκρη του γκρεμού και επηρεάζουν τη μοίρα της μέχρι σήμερα. Πρόκειται για αντιήρωες που κινούνται ανάμεσα στις Συμπληγάδες του Ψυχρού Πολέμου, στη φτώχεια, στον πλούτο, στη βιομηχανοποίηση, στις ανταύγειες του Εμφυλίου, στις παλιές αντιλήψεις, στις νέες αναζητήσεις και στους σπασμούς της κρίσιμης μετάβασης, πασχίζοντας με το πείσμα και την απάτη, την περηφάνια και τον συμβιβασμό, την τόλμη και την απόκρυψη να υπάρξουν, να επινοήσουν το πρόσωπό τους, να βρουν έναν δρόμο, μια διέξοδο.

Μεσοπόλεμος, πρώτο εξάμηνο του 1931. Ο ταγματάρχης Γόρδιος Κλήμεντος, επικεφαλής της αντικατασκοπίας στη Θεσσαλονίκη, αναλαμβάνει να «ενοποιήσει τις πεποιθήσεις» στη γοητευτική πόλη που σπαράσσεται από συγκρούσεις: εθνικιστές εναντίον αριστερών και Εβραίων, βενιζελικοί κατά βασιλικών, τροτσκιστές κατά κομμουνιστών, 140.000 πρόσφυγες, κομιτατζήδες, παρακρατικοί, πράκτορες ξένων δυνάμεων, απεργίες και δολοφονίες. Όλοι εναντίον όλων. Ο ταγματάρχης, που υποφέρει και από ένα ανεξέλεγκτο ερωτικό πάθος, προσπαθεί να κρατήσει τις αρχές του στον απελπισμένο αγώνα του να ελέγξει τη δυναμική των γεγονότων, που ωστόσο καταλήγουν, τον Ιούνιο του '31, στην πρώτη μεγάλη επίθεση κατά των Ισραηλιτών στην Ευρώπη του 20ού αιώνα: στο πογκρόμ και στον εμπρησμό του εβραϊκού συνοικισμού Κάμπελ. 

Παίρνω το λεωφορείο της Γραμμής "10" στη Θεσσαλονίκη, από την αφετηρία Χαριλάου ως το Τέρμα, ως τον Σιδηροδρομικό Σταθμό, και γράφω ό,τι θυμάμαι, επινοώ και φαντάζομαι από κάθε στάση. Δεκαεννιά στάσεις. Γράφοντας καταλαβαίνω πως το μυαλό είναι ένα ανοιχτό στρατόπεδο αιχμαλώτων. Ή, ένα πριονιστήριο γεμάτο ακρωτηριασμένες, λειψές μνήμες, επινοήσεις, φαντασιώσεις κι εμπειρίες που διαρκώς αλλάζουν νόημα, χάνονται, επανέρχονται, διασταυρώνονται και πάλι διαφεύγουν. Ξέρω, δηλαδή, ότι δεν κοπαδιάζουν οι λαγοί, αλλά εδώ συνημμένως ψάλλονται. Έπειτα, κάθε λεωφορείο που ξεκινάει από μια συγκεκριμένη αφετηρία, κάνει μιαν απαρέγκλιτη διαδρομή και πάει προς ένα σταθερό Τέρμα, ποτέ δεν κάνει όντως το ίδιο δρομολόγιο - κυρίως για τον ίδιο επιβάτη, που βλέπει έξω και εντός του με το μέτωπο κολλημένο στο τζάμι. Κάθε επιβάτης, κάθε φορά, είναι κι ένα διαφορετικό λεωφορείο.

Μπήκα μέσα στο ναρκοπέδιο να πάρω ένα σκοτωμένο τρυγόνι. Βρήκα κι έναν σκαντζόχοιρο, τον βαλσάμωσα κι από τότε τον έχω για προσκέφαλο, ώστε να μην μπορώ να κοιμηθώ. Μόλις, όμως, κάπως λαγοκοιμάμαι, κάτι ξανοίγει – σπάζει η καλαμωτή του μυαλού. Και από εκεί βλέπω μέσα στα νερά μικρές ιστο­ρίες-γυρίνους να τοξεύονται ακτινωτά προς τον βυθό. Νεογέννητοι γυρίνοι με κεφάλια πιο μικρά κι απ’ της καρφίτσας, σαν εκείνα του αμάρανθου. Και πρόσωπα που ρέουν, χάνονται κι επανέρχονται. Χειρονομίες και κουβέντες, χέλια λέξεων που τρέχουνε στα βαθιά – βουβά τρέιλερ. Τι να κάνω, νταγιαντώ μ’ αυτά, τώρα που πέρασαν οι παλιές Παρασκευές. Τα ξαναγεννώ, τα ξαναπλάθω και παρακαλώ: «Μούσα, όρυξόνμοι, ως δικέλλη, τη γλώττηδιέξοδον».

Στη γραμμή, στην παραίσθηση μεταξύ ύπνου και ξύπνου μισοβλέπω ακόμα ιστορίες (κρύβε-μίλα) που μπλέκονται με άλλες, δικές μου, ή τρίτων, προηγούμενες κι επόμενες. Από τσιγάρο σε τσιγάρο μετακινούνται αυθαίρετα στα πίσω λατομεία του νου ως τακτικοί θαμώνες, ή κατάδικοι που χωρίζονται, χάνονται κι επανέρχονται ίδιες και διαφορετικές. Παλιά σκυλιά που κοπάδιασαν στη μνήμη και γαυγίζουν μετά θάνατον. Σαν να βγάζεις δυό, τρία τομάρια από ένα πρόβατο, ή σαν την υστεροφημία ενός φιλιού. Πέσε-σήκω αλλοιώνονται πάλι όλα, οπότε κρατώ συνάψεις και νήματα μπλέκοντάς τα με νέες, αιωρούμενες εικόνες και θαμμένα γεγονότα που μεταβάλλονται διαρκώς απ’ την επεξεργασία και την επινόηση, φτιάχνοντας ρευστούς τάπητες-απολυτίκια πεταμένα στο νερό. Ξαναγεννιέται ο πολφός των λέξεων και οι σπαστές αυτές αφηγήσεις γίνονται ντεπό, θυρίδες για το αύριο που θα έχω ένδεια φωσφόρου. Αν και όλα, εντέλει, σπαργανώνονται στην περιοχή του απρόσληπτου.

Γεννήθηκα το 1953 στη Θεσσαλονίκη. Μεγάλωσα μεταξύ Χαριλάου και Βούλγαρη, δίπλα στη γειτονιά όπου μεγάλωσε και η Ζωή Σαμαρά, γυναίκα του Τσιτσάνη κι όπου για ένα διάστημα έζησε κι ο συνθέτης. Περπατώ ακόμα στα ίδια χώματα. Μια Συννεφιασμένη Κυριακή του 1993 μου γίνεται έμμονη ιδέα να μπω, για λίγες σελίδες, στην ψυχή του κουνιάδου του Βασίλη Τσιτσάνη, Αντρέα Σαμαρά, με τον οποίο ο συνθέτης ανοίγει το 1942 ένα ουζερί, στην οδό Παύλου Μελά 22, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης – δεν ζούσα τότε για να είμαι στην παρέα τους: μέρες γερμανικής κα-τοχής, αντίστασης, εμφυλίου, εξόντωσης των Εβραίων, πείνας και μέσα σ’ όλα αυτά ο Τσιτσάνης να γράφει τα καλύτερα τραγούδια του. Το “Ουζερί Τσιτσάνης” δουλεύει ακριβώς στο μάτι της καταιγίδας, κόντρα και ταυτόχρονα έξω απ’ αυτήν και συνεχίζει, μετά τη φυγή του συνθέτη στην Αθήνα το ’46, να ζει θρυλικά μέσα στο μυαλό μου, σε διάφορες παραλλαγές. Η ιστορία, επομένως, που ακολουθεί είναι τόσο πραγματική και τόσο φανταστική όσο κι ο τεκές του Σιδέρη και τα περιγιάλια της Παραγουάης του Τσιτσάνη – της δικής του Παραγουάης… Γ.Σ.

Διηγήματα Είκοσι έξι διηγήματα που εκπτερώθηκαν την τελευταία τριετία. Ιστορίες αντλημένες από τις διαρκείς ένδον και έξω περιπολίες. Περιπέτειες εμπνευσμένες από τη γενέθλια πόλη και από άλλους τόπους, ελληνικούς, μεταπλασμένες κατά βούληση στο δικό τους, πια, αυτόνομο επέκεινα. Νομίσματα της βρύσης. Εκφωλεύσεις πτηνών. Καταστάσεις της δικής μου ζωής, φίλων, γνωστών και αγνώστων, άλλες που τράφηκαν στις όχθες της φαντασίας ή συμπληρώθηκαν απ' αυτήν κι άλλες που τις ακεραίωσε η ίδια, η σχεδόν υπαρκτή πραγματικότητα. Καημός μες στην καρδούλα μου. Μια προσπάθεια να ορίσω το "ψιλοβρέχει". Σκοτεινός λυρισμός αλλά και ευθυμία και τρέλα και το αναπάντεχο που καραδοκεί πίσω απ' τους θάμνους ως Βιετκόνγκ. Το απίστευτο που είναι πιο οικείο απ' το καθημερινό - έτσι συμβαίνει πάντα, άλλωστε. Θραύσματα από τη σύγχρονη παράνοια αλλά και από την παιδική και την εφηβική ηλικία, σκηνές και άνθρωποι που δεν πέθαναν ποτέ γιατί σημάδεψαν τα πράγματα με πράξεις μοναδικές, κι επανέρχονται - σαν λαγοί που πετάγονται απ' τη δεκαετία του '60, ξαφνικά, τώρα, μπροστά στα φανάρια μου τη νύχτα. Και κοκαλώνω εγώ αντί γι' αυτούς. Ξαναφτιάχνω ένα Καραμπουρνάκι χωρίς αθωότητα, με την ελπίδα τώρα, λέω, να φαίνεται πιο αθώο και λαμπερό, λόγω της αδαμαντίνης των λέξεων. Ίσως. Αδικολυμαίνομαι το τώρα και τη μνήμη, που είναι, έτσι κι αλλιώς, αναξιόπιστο όργανο. Συμβαίνει: έρχονται τα αύρια να διώξουν τα σήμερα. Στην ουσία πρόκειται για την αγωνία να πάμε σ' έναν βαθύτερο οίστρο. Σε νέες παθήσεις φωνηέντων. Τι μεσολάβησε; Πώς θ' αντέξουμε; Δεν ξέρω. Είκοσι έξι νέα διηγήματα. Ίσως θέλοντας, κατά βάση, να πετάξω δροσερά καρπούζια στον Κάτω Κόσμο.

Ο διοικητής της ΚΥΠ Κωνσταντίνος Δοβρόμηρος αναλαμβάνει την προστασία του Ντε Γκωλ κατά την επίσκεψη του Γάλλου προέδρου στη Θεσσαλονίκη στις 19 Μαΐου του 1963 - τρεις μέρες πριν δολοφονηθεί ο Λαμπράκης. Πολλοί δεν θέλουν τον Ντε Γκωλ ζωντανό και ο Δοβρόμηρος επιστρατεύει 3.000 παρακρατικούς για να τον βοηθήσουν - ο υπαρχηγός του όμως που συνδέεται με ξένες μυστικές υπηρεσίες και την "Κόκκινη Προβιά" έχει άλλες εντολές και άλλη άποψη. Μια πόλη φωτισμένη από τις ανταύγειες του Εμφυλίου. Φτωχοδιάβολοι που μπλέκονται στην παρανοϊκή πραγματικότητα του '63 και σε κάτι πολύ μεγάλο, που τους ξεπερνά. Μια ανάποδη ματιά στη μοίρα των πειραματικών ηρώων, κυρίως του Δοβρόμηρου, και η υπαρξιακή κρίση στην οποία τον οδηγούν οι παγκόσμιοι καταναγκασμοί, τα ιδεολογήματα και το στοιχειωμένο παρελθόν που αναδύεται μαζί με το σκοτάδι των κοντινών του ανθρώπων.

Μεταξύ φαντασίας-μύθου και γεγονότος μετακινούνται οι φράσεις, βάτραχοι που φεύγουν ομαδικά απ΄ την ξεραμένη λίμνη και πηγαίνουν και γεννάνε νοήματα και μυστικά σε κρυφούς λασπόλακκους ή σε χαμηλά ποτάμια: νέες λέξεις-γυρίνους με πυρακτωμένες ουρές και διαδρομές που φωσφορίζουν. Στην ανυφαντική της διήγησης αυτοί οι γυρίνοι, όταν μεγαλώσουν, γίνονται άλλοτε πρίγκιπες κι άλλοτε νεροκότσυφες.

"Οι πρώτες πέντε συλλογές διηγημάτων μου, που είχαν από χρόνια εξαντληθεί, επανεκδίδονται - περιέχονται μέσα στο καβούκι αυτού του τόμου.

Καταγράφεται έτσι η αρχική διαδρομή, οι διακυμάνσεις, οι σταθερές και οι μεταβλητές μιας πεζογραφικής πορείας - χελώνα που πασχίζει διαρκώς να επιταχύνει και να εκπτερωθεί".

Γιώργος Σκαμπαρδώνης