Essays & Culture

Μαζί με τη μικρή μελέτη για τον Μοντεσκιέ, το δοκίμιο του Αλτουσσέρ για τον Ρουσσώ αποτελεί μια υποδειγματική ανάγνωση φιλοσοφικού έργου. Είναι υποδειγματική για τον τρόπο συστηματικής και εμμενούς κριτικής του Κοινωνικού συμβολαίου. Είναι όμως υποδειγματική και για τον τρόπο με τον οποίο αξιοποιεί τον φιλοσοφικό λόγο από τη σκοπιά μιας κοινωνικής θεωρίας ταγμένης υπέρ της κοινωνικής χειραφέτησης. Έτσι, τα ερωτήματα με τα οποία ξεκίνησε η νεωτερικότητα και οι αξιώσειες του Διαφωτισμού γίνονται εργαλεία κριτικής της αστικής σκέψης. Ο Ρουσσώ του Αλτουσσέρ δεν είναι μόνο ένας ιδιοφυής θεμελιωτής της σύγχρονης δημοκρατίας, αλλά και ο φιλόσοφος που διαβλέπει και αναπαράγει τις αντιφάσεις της προϊδεάζοντας για την ανάγκη υπέρβασής της. Ο Αλτουσσέρ μας δίνει τη δυνατότητα να ξαναδιαβάσουμε το Κοινωνικό συμβόλαιο του Ρουσσώ σαν ένα σύγχρονο και προκλητικό μανιφέστο.

Από την τεχνική αναπαραγωγή, που φετιχοποιεί και ταυτόχρονα απομαγεύει την τέχνη, στην εμπειρία του έργου τέχνης, που για να απαλλαγεί από τον εσωτερισμό εξωτερικεύεται άναρχα κι αυθόρμητα, κι από εκεί στη μεσσιανική συνθήκη της διάσωσης του παρελθόντος πολιτισμού: αυτές είναι οι κεντρικές ιδέες και ταυτόχρονα το συνδετικό νήμα των δοκιμίων του Μπένγιαμιν που περιέχονται στο ανά χείρας βιβλίο. "Με τα μεγάλα πλάνα που έχει στη διάθεσή του, με τον τονισμό κρυμμένων λεπτομερειών σε οικεία μας αντικείμενα, με την εξερεύνηση τετριμμένων καταστάσεων που επιτυγχάνει μέσω της ιδιοφυούς καθοδήγησης του φακού, ο κινηματογράφος ενισχύει την επίγνωση των καταναγκασμών που εξουσιάζουν την ύπαρξή μας. Κατορθώνει έτσι να μας εξασφαλίσει ένα τεράστιο και αδιανόητο περιθώριο δράσης! Τα καπηλειά και οι μεγάλοι λεωφόροι μας, τα γραφεία και τα επιπλωμένα δωμάτιά μας, οι σιδηροδρομικοί σταθμοί και τα εργοστάσιά μας έμοιαζαν να μας περικλείουν ασφυκτικά χωρίς καμιά ελπίδα διαφυγής. Τότε ήρθε ο κινηματογράφος κι ανατίναξε αυτό το κάτεργο με τον δυναμίτη του δεκάτου του δευτερολέπτου. Κι έτσι μπορούμε, ανάμεσα στα διασκορπισμένα ερείπια, να επιχειρήσουμε πλέον με ηρεμία περιπετειώδη ταξίδια" (Το έργο τέχνης την εποχή της δυνατότητας τεχνικής αναπαραγωγής του) "Ο αναγνώστης, ο σκεπτόμενος, ο αναμένων, ο flaneur είναι εξίσου τύποι του φωτισμένου ανθρώπου όπως και ο οπιοπότης, ο ονειροπαρμένος, ο μεθυσμένος. Και είναι πιο γήινοι. Για να μη μιλήσουμε για εκείνο το φοβερό ναρκωτικό -εμάς τους ίδιους- που παίρνουμε μέσα στη μοναξιά μας. [...] Ο σουρρεαλισμός πλησιάζει όλο και πιο κοντά στην επαναστατική απάντηση του ερωτήματος για τη σχέση ηθικής και πολιτικής. Κι αυτό σημαίνει: πεσσιμισμός σε όλα τα μέτωπα. Ασφαλώς και απολύτως. Δυσπιστία στη μοίρα της λογοτεχνίας. Δυσπιστία στη μοίρα της ελευθερίας, δυσπιστία στη μοίρα των ευρωπαίων ανθρώπων, αλλά προπάντων δυσπιστία, δυσπιστία και πάλι δυσπιστία σε κάθε είδους κατανόηση: μεταξύ των τάξεων, μεταξύ των λαών, μεταξύ των ατόμων" (Ο σουρρεαλισμός, το τελευταίο στιγμιότυπο της ευρωπαϊκής διανόησης) "Το ενδιαφέρον του συλλέκτη για τα περιφρονημένα, απόκρυφα αντικείμενα συνιστά την πραγματική του δύναμη. Και τον δρόμο προς αυτά τον διανοίγει μόνος του -ο μαρξισμός δεν του έχει υποδείξει παρά μόνον την αφετηρία. Αυτό που χρειαζόταν ήταν ένα πάθος που άγγιζε τα όρια της μανίας. Αυτό το πάθος διαμόρφωσε τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα. Ωστόσο, το κατά πόσο οι αναφορές του στους ανώνυμους καλλιτέχνες, και σε ό,τι αυτοί διέσωσαν με τα ίχνη που άφησαν τα χέρια τους, συμβάλλουν λιγότερο ή περισσότερο στον εξανθρωπισμό της ανθρωπότητας απ' ό,τι η λατρεία του ηγέτη -την οποία φαίνεται να θέλουν να επιβάλουν εκ νέου πάνω της-, αυτό μέλλει, όπως και τόσα άλλα πράγματα που το παρελθόν ματαίως προσπάθησε να μας διδάξει, να μας το μάθει ξανά και ξανά το μέλλον" (Έντουαρντ Φουξ, συλλέκτης και ιστορικός)

Γεννήθηκες σ' έναν κόσμο όπου βασιλεύουν η αδικία και η ανισότητα, σε έναν πλανήτη που καταρρέει. Αφυπνίσου και προετοιμάσου! Είσαι ένας παρτιζάνος της Επανάστασης - ενός πολέμου που μαίνεται από τότε που οι άνθρωποι απαίτησαν για πρώτη φορά δημοκρατία. Ονειρεύεσαι έναν καλύτερο κόσμο, όπου η διαμαρτυρία θα είναι περιττή, αλλά για να γίνει αυτό πρέπει να προηγηθεί το τέλος της διαμαρτυρίας. Πώς; Το βιβλίο που κρατάς θα σε βοηθήσει να το ανακαλύψεις!

Με το βιβλίο αυτό ο συγγραφέας και ακτιβιστής Micah White απευθύνεται στους επαναστάτες του αύριο. Με αφορμή το κίνημα Occupy Wall Street, του οποίου υπήρξε ιδρυτής, και τη μετέπειτα "εποικοδομητική" -όπως τη χαρακτηρίζει ο ίδιος- αποτυχία του, αναζητά την επόμενη μέθοδο κοινωνικού ακτιβισμού που θα τερματίσει τη σημερινή κατ' επίφαση δημοκρατία και την κυριαρχία του πλούτου. Η αποστολή του είναι να πείσει τους εν δυνάμει επαναστάτες να σταματήσουν να επαναλαμβάνουν τις ίδιες τακτικές και να προβλέψουν μια καινοτόμο μέθοδο. Με μια βαθιά ματιά στο παρελθόν αλλά και στα επαναστατικά κινήματα του παρόντος, αναπτύσσει μια ενιαία θεωρία για την επανάσταση και προτείνει τρία σενάρια, ώστε να επιτύχει η επόμενη δική μας διαπλανητική εξέγερση!

"Ο καλλιτέχνης δεν είναι το χαϊδεμένο παιδί της ζωής: Δεν έχει κανένα δικαίωμα να ζει ανεύθυνα, έχει αναλάβει την εκτέλεση ενός δύσκολου έργου που γίνεται συχνά ο Σταυρός του". "Ωραίο είναι εκείνο που πηγάζει από μια εσωτερική ψυχική αναγκαιότητα. Ωραίο είναι εκείνο που είναι εσωτερικά ωραίο". "Όλα τα μέσα είναι ιερά, όταν είναι εσωτερικά αναγκαία". "Και ο καθένας που εμβαθύνει στους κρυμμένους εσωτερικούς θησαυρούς της τέχνης του, είναι ένας αξιοζήλευτος συνεργάτης στην πνευματική πυραμίδα, η οποία πρόκειται να φθάσει στον ουρανό". Wassily Kandisky

Σε ύφος λογοτεχνικό και ρηξικέλευθο, ο Adam Phillips εξετάζει μερικά φαινομενικώς συνηθισμένα ζητήματα με τα οποία η ψυχανάλυση δεν έχει ασχοληθεί αρκετά:το γαργάλημα, το φίλημα, την ανησυχία, την πλήξη, τον κίνδυνο, τη μοναξιά, την αταραξία, ακόμα και το πέρδεσθαι. Φωτίζοντας αυτές τις κατά τα άλλα κοινές πτυχές της καθημερινής ζωής, υποστηρίζει ότι η ψυχανάλυση ξεκίνησε ως ένας δεξιοτεχνικός αυτοσχεδιασμός εντός της ιατρικής επιστήμης, ο οποίος όμως υποχώρησε μπροστά στο όνειρο της επιστήμης που αξιώνει πως μόνο τον "εξετασμένο βίο" αξίζει να ζει κανείς. Ο Phillips δείχνει πώς η ορμή για παντογνωσία αποδείχτηκε δυσοίωνη τόσο για την ψυχανάλυση όσο και για τη ζωή και αποκαλύπτει ότι μεγάλο μέρος της ψυχικής υγείας εξαρτάται από την καθιέρωση μιας ζωής που αντιστέκεται επιτυχώς στην εξέταση. Όπως λέει, την ψυχανάλυση -ως μορφή συζήτησης- αξίζει να την έχουμε μόνον αν καθιστά τη ζωή μας πιο ενδιαφέρουσα ή πιο αστεία ή πιο θλιβερή ή πιο βασανισμένη ή οτιδήποτε θεωρούμε ότι έχει αξία και θέλουμε να προαγάγουμε· και ιδίως αν μας βοηθά να βρούμε νέα πράγματα για τον εαυτό μας στα οποία δεν γνωρίζαμε ότι θα μπορούσαμε να δώσουμε αξία.

Από το 1927 έως το 1934 ο Μπένγιαμιν καταγράφει και ερευνά την επήρεια του χασίς και άλλων ναρκωτικών ουσιών μέσα από ιδιότυπα πειράματα με φίλους του. Αυτή η διαδικασία τον οδηγεί στο "αποκορύφωμα της πεζογραφικής δύναμης" και μας αποκαλύπτει την αντιδιαστολή και τη σύνδεση μεταξύ αντικειμενικού και υποκειμενικού νοήματος κάθε φράσης. Ταυτόχρονα ο λόγος του διανθίζεται από ξαφνικά νευρικά γέλια, παρανοϊκές σκέψεις και μια "περίεργη" επιθυμία για πλάκες σοκολάτας. Ο Μπένγιαμιν θα περιπλανηθεί στο λιμάνι της Μασσαλίας, θα παρατηρήσει αντιδράσεις σε σπίτια φίλων και θα καταγράψει τη μοναξιά του ναρκωτικού σε προσωπικές στιγμές, για να βρει τη θλίψη μιας πραγματικότητας τυλιγμένης σε "δίχτυ" και την ελπίδα στην αναμονή μιας "πνοής να το φυσήξει". Έχοντας συνείδηση ότι ακολουθεί τη μακρά παράδοση κειμένων που αναφέρονται σε ναρκωτικά, από τον Μπωντλαίρ μέχρι τον Έσσε, ο Μπένγιαμιν "αντλεί την ομοιομορφία από την καθημερινότητα με το κουτάλι" και στο κυρτό, ασημένιο κάτοπτρό του αντανακλάται ένας διαφορετικός τρόπος να βλέπουμε τα πράγματα. Άλλοτε κωμικός, άλλοτε τραγικός, ποτέ όμως τετριμμένος, η ματιά του είναι μια πρόσκληση να κινηθούμε προσεκτικά προς ψεύτικους αντικατοπτρισμούς της μέθης αλλά και πρόκληση για την ανακάλυψη μιας νέας πραγματικότητας.

Το κείμενο αυτό εκφωνήθηκε από τον Ε. Κακναβάτο στην παρουσίαση του Μεγάλου Ανατολικού στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Ιλεάνα Τούντα στις 19 Δεκεμβρίου 1990, μαζί με τις ομιλίες του Διονύση Καψάλη και του Γιώργη Γιατρομανωλάκη

Σύμφωνα με τον περίφημο κριτικό Harold Bloom, τέσσερις συγγραφείς ανήκουν στον κανόνα της μεταπολεμικής αμερικανικής λογοτεχνίας: ο Philip Roth, ο Cormac McCarthy, ο Don DeLillo και ο Thomas Pynchon. Ο Thomas Pynchon εμφανίστηκε στη λογοτεχνία στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Τα βιβλία που έχει εκδώσει από τότε είναι σχετικά περιορισμένα σε αριθμό (όχι όμως και σε έκταση): οχτώ μυθιστορήματα και μία συλλογή διηγημάτων. Ο Pynchon είναι επίσης γνωστός για τις ελάχιστες δημόσιες εμφανίσεις του και τον ζήλο με τον οποίο προστατεύει τον ιδιωτικό του βίο αλλά και τη δημόσια εικόνα του. Έχει φανατικούς θαυμαστές σε όλο τον κόσμο και θεωρείται cult συγγραφέας. Το παρόν βιβλίο δεν αποτελεί βιογραφία του Pynchon· ελάχιστα, άλλωστε, γνωρίζουμε για τη ζωή του. Ούτε κριτική αποτίμηση του έργου του αποτελεί. Αντίθετα, αφενός αναζητά τις ρίζες της πυντσονικής γραφής του και τα στοιχεία που διαμόρφωσαν το προσωπικό ύφος του συγγραφέα, αφετέρου καταπιάνεται με μια σειρά θεμάτων που τον έχουν απασχολήσει στα σημαντικότερα μυθιστορήματά του (V, Η συλλογή των 49 στο σφυρί, Το ουράνιο τόξο της βαρύτητας, Mason & Dixon, Ενάντια στη μέρα, Έμφυτο ελάττωμα): τον πόλεμο, την εξαπάτηση και τη συνωμοσία, την παράνοια που χαρακτηρίζει ορισμένες πτυχές του αμερικανικού τρόπου ζωής, τη σχέση του με το κίνημα (the Movement) και τη μουσική της δεκαετίας του 1960, την επιστήμη με έμφαση στην έννοια της εντροπίας, που ο Pynchon τη δανείζεται από τη θερμοδυναμική και την εισάγει στην οντολογία. Συνδυάζοντας μια γραφή ευφυή και συγχρόνως απολαυστική με μια ευρεία εγκυκλοπαιδική μόρφωση, ο Thomas Pynchon είναι ένας συγγραφέας που αξίζει να τον ανακαλύψει κανείς.

«Όπως ο Ντοστογιέφσκι και ο Τολστόι, καθένας κατά τον τρόπο του, εκφράζανε με απόλυτη γενικότητα την ψυχή του ρωσικού λαού, έτσι και, κατά τη γνώμη μου, ο Ανατόλ Φρανς βρίσκεται, στην πιο παραμικρή λεπτομέρεια, σε βαθιά συγγένεια, με το πνεύμα του τόπου του. Από το μέρος των Ρώσων πιθανόν να προκύψει διαμαρτυρία για τέτοια παρομοίωση, όμως αυτό θα φέρει ως αποτέλεσμα μια συζήτηση πάνω στις προτιμήσεις του καθενός. Κι ύστερα δεν συγκρίνω αισθητικές αξίες, αλλά μονάχα βαθμό τελειότητας με τον οποίο αποδίδεται το πνεύμα του ενός ή του άλλου έθνους. Απ’ αυτή λοιπόν την άποψη, ο Ανατόλ Φρανς είναι ολωσδιόλου ίσος με τις μεγαλύτερες μεγαλοφυΐες όλων των χωρών».

Τον Δεκέμβριο του 2017 συμπληρώνονται είκοσι χρόνια από τον θάνατο του Κορνήλιου Καστοριάδη (26.12.1997). Με αφορμή αυτή την επέτειο, το βιβλίο της δημοσιογράφου Τέτας Παπαδοπούλου δίνει ερεθίσματα που εξοικειώνουν τον αναγνώστη με την πολυδιάστατη και συναρπαστική σκέψη του Καστοριάδη: τις βασικές φιλοσοφικές του ιδέες, την αντίληψή του για τη Δημοκρατία, τις θέσεις του για την κρίση των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών. Δραματικά επίκαιρες είναι και οι επισημάνσεις του για τη σύγχρονη ελληνική κατάσταση: από την «αντιφατική και ψυχοπαθολογική σχέση μας με τον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό» έως τη γνωστή και βολική επίκληση ότι ο ελληνικός λαός δεν ευθύνεται για όσα του συμβαίνουν. Ο Έλληνας στοχαστής τονίζει ότι «ο ελληνικός λαός –όπως και κάθε λαός– είναι υπεύθυνος για την ιστορία του, συνεπώς, είναι υπεύθυνος και για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται σήμερα».