Φιοντόρ Ντοστογέφσκι

Ο κροκόδειλος του Ντοστογιέβσκη δεν ασκεί μόνο έμμεση κοινωνική κριτική στα κακώς κείμενα της εποχής αλλά συνιστά και ένα δριμύ κατηγορώ για την αναξιοπιστία του Τύπου και την απουσία δημοσιογραφικής ηθικής. Ούτε καν ένα τόσο εξωφρενικό γεγονός, όπως είναι το να καταβροχθίσει ένας κροκόδειλος έναν άνθρωπο, δεν μπορεί να παρουσιαστεί με τον ίδιο τρόπο από τις εφημερίδες της εποχής του Ντοστογιέβσκη. Και άραγε έχει αλλάξει κάτι ως προς αυτό με το πέρασμα των χρόνων…; Ο σουρεαλισμός και η σάτιρα στον Κροκόδειλο θυμίζουν σε μεγάλο βαθμό Νικολάι Γκόγκολ, του οποίου η επιρροή στον Ντοστογιέβσκη –τουλάχιστον όσον αφορά τα μικρότερα σε έκταση έργα του– είναι αδιαμφισβήτητη. Ένας κυβερνητικός υπάλληλος, ένας γελοίος ημιμαθής, που θεωρεί τον εαυτό του σχεδόν ιδιοφυΐα -αλλά οι συνάδελφοί του τον θεωρούν «κοκορόμυαλο»-, πριν αναχωρήσει από την Πετρούπολη για ταξίδι αναψυχής στην Ευρώπη, επισκέπτεται με την νεαρή και ευπαρουσίαστη σύζυγό του, μια ανεγκέφαλη και φιλάρεσκη μικροαστή, το εμπορικό κέντρο του Περιδρόμου, όπου εκτίθεται ένας κροκόδειλος. Κι ενώ η σύζυγος διασκεδάζει με τους πιθήκους, που εκτίθενται στην ίδια αίθουσα, ο «κοκορόμυαλος» σύζυγος αρχίζει να ενοχλεί τον κροκόδειλο. Και ξαφνικά, μια τρομερή, αφύσικη κραυγή συγκλόνισε την αίθουσα…

Δεν κατέβηκες από το Σταυρό, όταν Σου φώναζαν χλευαστικά: Κατέβα από το σταυρό και θα πιστέψουμε ότι είσαι ΕΣΥ. Δεν κατέβηκες, γιατί και πάλι δεν ήθελες να υποδουλώσεις τον άνθρωπο με ένα θαύμα και διψούσες για ελεύθερη πίστη και όχι πίστη στο θαύμα. Διψούσες για αγάπη και ελευθερία και όχι για τη δουλοπρεπή γοητεία ενός σκλάβου μπροστά σε μια δύναμη που τον υποδουλώνει για πάντα. Αλλά και στο ζήτημα αυτό εκτίμησες πολύ τους ανθρώπους, γιατί δεν είναι, μα την αλήθεια τίποτε άλλο παρά σκλάβοι, αν και γεννημένο επαναστάτες. Κοίτα γύρω Σου και κρίνε. Πέρασαν ήδη δεκαπέντε αιώνες. Δες τους ανθρώπους Σου. Ποιον εξύψωσες ως τον εαυτόν Σου;

Η ιστορία του Μεγάλου Ιεροεξεταστή, αν και είναι μόνο ένα επεισόδιο των "Αδελφών Καραμάζοβ" του Ντοστογιέβσκη, συγκέντρωσε την αποκλειστική προσοχή των φιλοσόφων, των θεολόγων, των πολιτικών και φυσικά των κριτικών. Ο προβληματισμός του εισέβαλε στον 20ό αιώνα με την ανατριχιαστική ορμή που εισέβαλαν οι απόψεις περί ευρωπαϊκού μηδενισμού του Nietzsche, ο οποίος ισχυρίστηκε πως το ΄γκρέμισμα΄ όλων των αξιών θα καθορίσει την εφιαλτική μοίρα του ευρωπαίου ανθρώπου. Ο Ντοστογιέβσκη είδε με τρόμο αυτόν τον μηδενισμό να καλπάζει, πάνω στο θηρίο του ορθολογισμού και αντέταξε τη βαθιά, άλογη πίστη της Ορθοδοξίας στην εφιαλτική μοίρα του Ανθρώπου εν γένει. Οι διανοούμενοι του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα το διαισθάνονταν, αλλά μόνο λίγοι ψέλλισαν κάτι. Οι περισσότεροι αντιμετώπισαν το ζήτημα από την ηθική ή θεολογική πλευρά, αλλά το πραγματικό ζήτημα που θέτει ο Μέγας Ιεροεξεταστής δεν είναι θεολογικό - είναι πολιτικό. Τα ερωτήματα που θέτει σχετίζονται με την ικανότητα του ανθρώπου να οικοδομήσει μια δίκαιη ζωή. Πώς γίνεται αυτό; Με την πίστη ή με τη μεθοδευμένη επιβολή ιδεών; Με την αγάπη ή με τη βία; Από τις μάζες ή από τους ηγέτες; Από τον λαό ή από την εξουσία;

Άδραξα τη σάρπα της και τη φιλούσα έξαλλος από χαρά. Για κάμποση ώρα ήμουν σαν τρελλός!... Με κόπο παίρνοντας την αναπνοή μου περίφερνα ασυναίσθητα το βλέμμα μου στους τριγυρινούς λόφους, στα κατάσπαρτα χωράφια, στον ποταμό που τα περίβρεχε και που χανόταν πιο πέρα μέσα σε άλλους λόφους και σε γραφικά χωριουδάκια, στα δάση που πλαισίωναν σαν καπνίζουσες γραμμές τις άκρες του πυρωμένου ουρανού και μια γλυκειά γαλήνη στη θέα της επιβλητικής ομορφιάς της εικόνας αυτής, καταπράυνε σιγά-σιγά την επαναστατημένη καρδιά μου. Παρηγορήθηκα, κι' ανάπνευσα μ' ανακούφιση... Η ψυχή μου ωστόσο πονούσε ακόμα σαν κάποιο προαίσθημα, και συγχρόνως μια δειλή χαρά έκανε την καρδιά μου να σιγοτρέμει... Και ξάφνου το στήθος μου φούσκωσε, πόνεσε, σαν κάποιο πυρωμένο σίδερο να το διαπέρασε και δάκρυα, άφθονα δάκρυα πλημμύρισαν τα μάτια μου. Έκρυψα το πρόσωπό μου στα χέρια κι' αφέθηκα στον συγκλονισμό του πρώτου κι' αόριστου ξυπνήματος της ύπαρξής μου. Η πρώτη παιδιάστικη περίοδος της ζωής μου, τέλειωσε με κείνη τη στιγμή.

Μια από τις αδυναμίες του Ντοστογιέβσκη δίνει μορφή συμβολική, χειροπιαστή, σ’ ό,τι είναι η ίδια η ουσία του Είναι του: η αρρωστημένη μανία για τα τυχερά παιχνίδια. Από μικρό παιδί έχει το πάθος της χαρτοπαιξίας – αλλά μόνο στην Ευρώπη ανακαλύπτει το διαβολικό καθρέφτη της νευρικότητάς του: το Κόκκινο και το Μαύρο, τη ρουλέτα, αυτό το τόσο επικίνδυνο παιχνίδι μέσα στον πρωτόγονο δυϊσμό του. Η πράσινη τσόχα του Μπάντεν, η ρουλέτα του Μόντε Κάρλο είναι οι εντονότερες εκστάσεις του στην Ευρώπη: τον υπνωτίζουν πιο πολύ από τη Μαντόνα της Σιξτίνα, από τ’ αγάλματα του Μιχαήλ Άγγελου, από τα μεσημβρινά τοπία, από την τέχνη και τον πολιτισμό ολόκληρου του κόσμου. Επειδή εκεί βρίσκει την ένταση, την τελεσίδικη απόφαση: μαύρο ή κόκκινο, μονά ή ζυγά, ευτυχία ή εκμηδένιση, χασούρα ή κέρδος – συμπυκνωμένα στα δευτερόλεπτα εκείνα που η ρόδα γυρίζει: η ένταση συγκεντρωμένη μέσα σε αυτήν την αστραπή του πόνου ή της απόλαυσης, όπως τη λαχταράει η ιδιοσυγκρασία του.

Η ζωή του κυβερνητικού υπαλλήλου Γκολιάντκιν αλλάζει ριζικά όταν συναντά έναν άνθρωπο ολόιδιο με αυτόν. Ο Σωσίας είναι η άλλη πλευρά του καθρέφτη για τον καλοπροαίρετο και ταπεινό ήρωα. Διπρόσωπος και υποκριτής, ο Σωσίας μπαίνει στη ζωή του πραγματικού Γκολιάντκιν και την ταράζει συθέμελα. Η σύγκρουση των δύο αυτών ανθρώπων είναι αναπόφευκτη και η κατάληξη της συγκλονίζει.
Μέσω της αντιπαράθεσης των δύο Γκολιάντκιν, ο Ντοστογιέφσκι καταδεικνύει το πόσο δύσκολο είναι να μείνει κάποιος πιστός στον εαυτό του κι ανυπότακτος στις υποκριτικές, κοινωνικές συμβάσεις. Μέσα από τα νοήματα της κοινωνικής απομόνωσης και της σιωπής που προσεγγίζει ο "Σωσίας", ο δημιουργός του καταφέρνει να καταδυθεί στα μύχια της ανθρώπινης ψυχής.
Ο Σωσίας αποτέλεσε σημείο αναφοράς ακόμα και για συγγραφείς που δεν εκτιμούσαν τον Ντοστογιέφσκι. Ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ που τον θεωρούσε "μέτριο συγγραφέα" παραδεχόταν πως ο Σωσίας είναι "το καλύτερο πράγμα που έγραψε ποτέ" και πως είναι "ένα σπάνιο και τέλειο έργο τέχνης"

Ο Φτωχόκοσμος βγήκε από το τυπογραφείο του Νεκράσοφ το Γενάρη του 1846. Την ίδια χρονιά ο Μπελίνσκι θα γράψει σε άρθρο του: «Στη ρωσική λογοτεχνία δεν υπάρχει άλλο προηγούμενο μιας τόσο γοργής φήμης, σαν τη φήμη του κ. Ντοστογιέφσκι. Τα σχόλια για Το Φτωχόκοσμο και για την εμφάνιση ενός νέου και σπάνιου ταλέντου στο στίβο της ρωσικής λογοτεχνίας έχουν προηγηθεί αρκετά από την έκδοση του ίδιου του βιβλίου. Το να πετύχει κανείς ν’ αναστατώσει, να συγκλονίσει βαθιά την ψυχή του αναγνώστη, αλλά και, από την άλλη, να τον αναγκάσει ταυτόχρονα να χαμογελάσει ανάμεσα από τα δάκρυά του, ε, αυτό είναι Τέχνη! Αυτό είναι Ταλέντο! Τιμή και δόξα στο νέο ποιητή, που η μούσα του αγαπάει τους ανθρώπους που ζουν μέσα στις τρώγλες και στα υπόγεια!» Και γιατί όλ’ αυτά; Μα γιατί εσύ είσαι μια ορφανή, γιατί είσαι μια κοπέλα απροστάτευτη, γιατί δεν έχεις κανένα φίλο ισχυρό που να σου δώσει την προστασία του. Αλλά τι κόσμος μπορεί να είναι αυτός, τι άνθρωποι, όταν δεν το λογαριάζουν για τίποτα να προσβάλουν μια ορφανή; Αυτοί είναι κατακάθια, είναι σκουπίδια και όχι άνθρωποι ... Κατά τη δική μου γνώμη, καλή μου, να, εκείνος ο λατερνατζής που είδα σήμερα εκεί στην Γκοροχοβάια εμπνέει περισσότερο σεβασμό στους άλλους απ’ ό,τι αυτοί. Αυτός, έστω, μπορεί να περπατάει όλη μέρα, μπορεί να κατασκοτώνεται, να περιμένει τη μουχλιασμένη, την ελεεινή πεντάρα για να φάει, για να ζήσει. Και παρόλ’ αυτά, αυτός ο λατερνατζής είναι ο ίδιος κύριος του εαυτού του, συντηρεί μόνος του τον εαυτό του. Δεν καταδέχεται να γυρέψει ελεημοσύνη.

Ένα από τα σπουδαιότερα μυθιστορήματα του Ντοστογέφσκι. Αποτελεί μια δριμεία κριτική στην τρομοκρατία, τους συνωμότες και τον μηδενισμό του ρωσικού 19ου αιώνα, σχεδιάζοντας ταυτόχρονα ένα από τους πλέον εμβληματικούς ήρωες της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τον περίφημο Σταβρόγκιν.

Είμ' ένας γελοίος άνθρωπος. Τώρα με παίρνουν για τρελό, μα δεν είμαι τέτοιος, δεν προβιβάστηκα κι έμεινα πάντα ο ίδιος γελοίος άνθρωπος, όπως ήμουν πάντα. Μα δε θυμώνω πια τώρα. Τώρα όλοι οι άνθρωποί μου είναι εξίσου ευχάριστοι, ακόμα κι όταν με κοροϊδεύουν: τότε μάλιστα μου είναι πιο ευχάριστοι. Θα γελούσα με την καρδιά μου εις βάρος τους, όχι γιατί μ' ευχαριστεί αυτό, αλλά γιατί είμαι φίλος τους, αν δεν ένοιωθα τον εαυτό μου τόσο λυπημένο κοιτάζοντάς τους. Και νοιώθω τον εαυτό μου λυπημένο, γιατί δεν ξέρουν την αλήθεια, κ εγώ την ξέρω! Ω! πόσο είναι οδυνηρό να ξέρεις μόνος την αλήθεια! Και να σκέφτεται κανένας πως δε θα τη μάθουν ποτέ! - Δε μπορούν να την καταλάβουν...

Ευρύτατα γνωστός στο παγκόσμιο κοινό από τα μεγάλα του έργα ο Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι έχει και μία άλλη, λιγότερο γνωστή, πλευρά, εκείνη του επιφυλλιδογράφου και του σχολιαστή της σύγχρονης με αυτόν περιρρέουσας πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής και πολιτισμικής πραγματικότητας. Η πλευρά αυτή του δημιουργικού του έργου φωτίζεται μέσα από τα άρθρα, τα σχόλια, τις επιφυλλίδες και τα δοκίμια που κατά καιρούς δημοσίευσε, τόσο στον ημερήσιο όσο και στον περιοδικό Τύπο της Ρωσίας κατά την διάρκεια της πολυετούς του παρουσίας στα γράμματα και τις τέχνες της μεγάλης αυτής χώρας του Βορρά. Από το πλήθος των χιλιάδων σελίδων που δημοσιεύτηκαν με την υπογραφή του σε εφημερίδες και περιοδικά της εποχής του, ξεχωριστή θέση κατέχουν τα κείμενα που περιλήφθηκαν στο γνωστό, εδώ και χρόνια, στους αναγνώστες και άλλων χωρών πλην της Ρωσίας «Ημερολόγιο του Συγγραφέα». Πρόκειται για κείμενα που, αρχικά, δημοσιεύτηκαν ως ξεχωριστά κεφάλαια στο περιοδικό «Πολίτης», κάτι σαν «παράρτημα», αν θα θέλαμε να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία της εποχής μας, ή κάτι σαν «περιοδικό μέσα στο περιοδικό», σύμφωνα με την ορολογία της εποχής του συγγραφέα. […] (από τον πρόλογο του Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη)