Γιάννης Σκαρίμπας

Δύο κωμωδίες του Σκαρίμπα (Ο Καραγκιόζης λαθρέμπορος και Ο Καραγκιόζης Γαβγαβγόπουλος), με φωτογραφίες από τα πρωτότυπα σκηνικά και τις φιγούρες του. Το 1969, όταν τα ήθη των καιρών απειλούσαν τον Καραγκιόζη με "ζελατινοποίηση", έγραφε ο Γιάννης Σκαρίμπας: "Το θέμα του Καραγκιόζη δεν είναι καμμιά αμελητέα υπόθεσι, που-τάχα-μόνο τον παιδόκοσμο ενδιαφέρει, αλλά μια από τις πολύ λαϊκές μας πτυχές, όπου-και σ' αυτήν-πάλλει η καρδιά ασταμάτητη, μες στις χιλιετηρίδες του έθνους [...]. Ο Μορφονιός, ο καπετάν-Γκρης, ο σιορ-Διονύσιος, ο Βεληγκέκας, ο γλυκομίλητος Χατζηαβάτης, ο Μεγαλέξαντρος, ο μπαρμπα-Γιώργος, όλοι τύποι κοινωνικοί, απαραβίαστοι, στητοί ως κολώνες του Θησείου, αναστενάριοι της δουλείας ή εκδικητές της καταδυναστευομένης Ρωμηοσύνης μπαίνουν σιγά-σιγά στο περιθώριο, ή παίζουν διακοσμητικό μονάχα ρόλο" (επιστολή προς την εφημερίδα Το Ποντίκι, που δημοσιεύθηκε, μεταθανατίως, στις 27 Ιανουαρίου 1984). Ο Σκαρίμπας αντιδρά δυναμικά στη διαφαινόμενη, κάτω από την ευμάρεια και αισιοδοξία της δικτατορίας των συνταγματαρχών, απαξίωση του Θεάτρου Σκιών ως λαϊκού θεάματος και αυθεντικού καταγραφέα της ιστορίας, από τον απελευθερωτικό αγώνα του 1821 και την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους μέχρι την πρόσφατη κατοχική τραγωδία και το έπος της Αντίστασης. Για του λόγου το αληθές, κατασκευάζει ο ίδιος φιγούρες, τα περίφημα "χαρτονόμουτρα", οι οποίες σχεδιαστικά παρεκκλίνουν, ανάλογα με τη γραφή του, από την κανονιστική όψη του Καραγκιόζη, και οργανώνει παραστάσεις στην αυλή του σπιτιού του, στην οδό Γκομίνη 8 (σήμερα οδό Γ. Σκαρίμπα) στην Χαλκίδα. Με τον τόμο αυτό ο Σκαρίμπας ολοκληρώνει τον κύκλο της ζωής του εικονοποιώντας στο χαρτί τη φωνή των ηρώων των ίσκιων, όπως τυπώθηκε στην παιδική του μνήμη και μπολιάστηκε με τη συγγραφική εμπειρία μισού αιώνα. Λίγο πριν από την εκδημία του, στις 21 Ιανουαρίου 1984, φρόντισε να απελευθερώσει τους χάρτινους ήρωές του με την επωδό: "Τώρα οι φιγούρες μου παίζουν στο άπειρο".

Απροσδόκητη, ανατρεπτική και εντελώς προσωπική, η ποίηση του Γιάννη Σκαρίμπα συνιστά terra incognita, παρά τις κατά καιρούς εύστοχες παρατηρήσεις της κριτικής. Συμπλέοντας με το πεζογραφικό του έργο, αλλά μένοντας πάντα στη σκιά του, το ποιητικό έργο του αιρετικού Χαλκιδαίου ελάχιστα προσείλκυσε το ενδιαφέρον των μελετητών, και έτσι χώρεσε εύκολα σε γενικεύσεις, που εύλογα το κατατάσσουν στον "καθυστερημένο Μεσοπόλεμο", στις "χαμηλές φωνές" των συνοδοιπόρων του Καρυωτάκη ή στη Γενιά του '20, δίχως, ωστόσο, να αποτιμούν επαρκώς εκείνα τα χαρακτηριστικά στα οποία οφείλει την ιδιοπροσωπία του και με τα οποία ακυρώνει κάθε ταξινομική απόπειρα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ποίηση του Σκαρίμπα περιμένει τον συστηματικό μελετητή της. Ίσως τότε αποδειχθεί ότι η ειρωνική του γλώσσα, το κατακερματισμένο ύφος του και η πρωτοφανής θεματική του συνιστούν στοιχεία μιας νεωτερικής ποιητικής, η οποία αποτυπώνει την ταυτότητα του μεσοπολεμικού ανθρώπου.

Χωρίς να αντικαθιστά την προγραμματισμένη από καιρό φιλολογική έκδοση όλου του ποιητικού έργου του Σκαρίμπα, η έκδοση των "Απάντων στίχων 1936-1970", που συντροφεύει το CD του φίλτατου Διονύση, περιλαμβάνει τα ογδόντα πέντε ποιήματα που δημοσίευσε ο ποιητής στις τρεις ποιητικές συλλογές του "Ουλαλούμ" (1936), "Εαυτούληδες" (1950), "Βοϊδάγγελοι" (1968) -και στη δεύτερη έκδοσή τους (1975, 1976 και 1976, αντίστοιχα)-, οι οποίες συναποτέλεσαν τη συγκεντρωτική έκδοση του 1970. Στόχος μας είναι να δοθεί στο κοινό μια "νοικοκυρεμένη" έκδοση του ποιητικού έργου που ο συγγραφέας του θέλησε να μας κοινωνήσει. Δίχως να "βαραίνει" τον αναγνώστη που έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με το έργο του Σκαρίμπα, αλλά και θέλοντας να καλύψει τις ανάγκες του μυημένου αναγνώστη, η φιλολογική, χρηστική έκδοση των "Απάντων στίχων" παρέχει πραγματολογικά και ερμηνευτικά σχόλια, ένα κατατοπιστικό σημείωμα για το ποιητικό έργο του Σκαρίμπα, πληροφορίες για την πρώτη δημοσίευση των ποιημάτων, γλωσσάριο και τα απαραίτητα ευρετήρια.

Η συνοδοιπορία της έκδοσης με το CD εκπληρώνει ίσως την ευχή του δαιμόνιου Χαλκιδαίου να κατορθώσει "έν' αψηλό τραγούδι για σιρόκους", και, με τις "πένες του πενιές σ' ένα σαντούρι", από δεσμώτης της γραφής να μεταμορφωθεί σε ρυθμό, έξω από τα δεσμά της γλώσσας.

Γραμμένο μέσα στην εκδοτικά υποτονική για τον συγγραφέα δεκαετία του 1950, "Η μαθητευομένη των τακουνιών" αποτελεί το τελευταίο δημοσιευμένο μυθιστόρημα του Σκαρίμπα. Επαναλαμβάνοντας κάποια από τα χαρακτηριστικά της ιδιαίτερης γραφής του, η "Μαθητευομένη..." συνιστά έναν κόσμο που αιωρείται μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας, εφόσον η πιθανοφάνεια του μύθου του υπηρετείται από τον συγγραφέα τόσο μέσα από την αφηγηματική του τεχνική όσο και από την αρχική σύλληψη της μυθιστορίας. Εξωτισμός, φιλοσοφικές ιδέες της Άπω Ανατολής, θρησκευτικές πεποιθήσεις ασιατικών λαών διανθίζουν την αφήγηση όπου κυριαρχεί η λεπτομερής και εξαντλητική πληροφόρηση του αναγνώστη για τη ζωή της θάλασσας. Γραμμένη κάποτε με τη λογική μιας πραγματείας, αλλά και πιστή στην ειρωνεία και το χιούμορ της γραφής του Σκαρίμπα, η "Μαθητευομένη..." εμπεριέχει κάποιες από τις ωραιότερες και πιστότερες περιγραφές της ζωής των ναυτικών στη νεοελληνική λογοτεχνία. Παράλληλα, είναι εμφανή δύο βασικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του συγγραφέα. Η αγάπη του για τη γλώσσα εκφράζεται μέσα από τη μείξη πλήθους γλωσσών (αγγλικά, γαλλικά, ιαπωνικά, κ.ά.) ή την ειρωνική επινόηση λέξεων και φράσεων (ρομπ ντι βαπόρ, καρτ ντε σαλμ, κ.ά.) ή, ακόμα, τη θεματοποίηση του προβλήματος της επικοινωνίας μέσω της γλώσσας, με διάφορους τρόπους. Επίσης, η συμβίωση τόσων διαφορετικής εθνικότητας ανθρώπων πάνω στο πλοίο δίνει στον συγγραφέα θαυμάσια ευκαιρία για να διακωμωδήσει ένα αγαπημένο του θέμα: πόσο επισφαλές είναι αυτό που θεωρούμε αλήθεια και πόσο υποκειμενική μπορεί να είναι η ηθική, εφόσον διαφορετικές νοοτροπίες, διάφορα ήθη, αντικρουόμενες φιλοσοφικές απόψεις, μπορούν να παρουσιάζονται με την ίδια εγκυρότητα.

Η συλλογή διηγημάτων "Καϋμοί στο Γριπονήσι" αποτελεί το σημείο εκκίνησης της λογοτεχνικής ζωής του Γιάννη Σκαρίμπα. Γραμμένα από το 1923 έως το 1929, τα δώδεκα διηγήματα που απαρτίζουν τη συλλογή δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό "Ελληνικά Γράμματα" και χάρισαν στο δημιουργό τους το Α' Βραβείο Διηγήματος του περιοδικού, καθώς και μια ενθουσιώδη κριτική τόσο από τους φορείς του διαγωνισμού όσο και από τους κριτικούς.

Το ΤΡΙΠΡΑΚΤΟ ΔΡΑΜΑ "Ο ήχος του κώδωνος" είναι το σημαντικότερο, από τα ευρισκόμενα, θεατρικό έργο του Γιάννη Σκαρίμπα (1893-1984) και ένα άγνωστο αριστούργημα της νεοελληνικής δραματουργίας. Η δικαστική του περιπέτεια, το 1943, και η απόρριψή του από τις Κρατικές σκηνές συνηγορούν σήμερα στον μύθο ενός σκηνικού φαντάσματος, ενός "αόρατου θιάσου" που έρχεται από την Χαλκίδα.
Η επίσημη παράστασή του, το 1969, από τον θίασο Γ. Εμιρζά στο Πειραματικό Θέατρο της Μ. Ριάλδη, επαινέθηκε από σημαντικά πρόσωπα των Γραμμάτων. Ωστόσο, παραμένει, ακόμη και ως τίτλος, έργο αμάρτυρο και άγνωστο.
Ως προς το τυπικό της πλοκής το έργο μπορεί να τοποθετηθεί πλάι στα ομόθεμα έργα του Ερρίκου Ίμπσεν, ενώ δείχνει εξαιρετική αντοχή στη σύγκρισή του με έργα του Λουίτζι Πιραντέλλο και του Σόμερσετ Μώμ. Η μεγάλη του, ωστόσο, αρετή και ο ρυθμιστής της πλοκής είναι η γλώσσα του που ακροβατεί τολμηρά, υπακούοντας σε άλλων καιρών αισθητικά μέτρα, πάνω από τα γραμματικά και συντακτικά στερεότυπα του μεταπολεμικού αστικού, πολεοδομικού σχεδιασμού

"Ο κύριος του Τζακ" είναι ένα ώριμο διήγημα του Σκαρίμπα το οποίο γνώρισε πολλές επεξεργασίες και δημοσιεύσεις ανάμεσα στο 1948 και το 1973. Η κριτική συνηθισμένη στις υφολογικές ακροβασίες του συγγραφέα δεν ασχολήθηκε μαζί του. Ωστόσο, το διήγημα αυτό αποτελεί το αποκορύφωμα ενός αγαπημένου τεχνάσματος του Σκαρίμπα, της μεταμφίεσης, η οποία συνιστά βασική τεχνική της σάτιρας. Έτσι, ό,τι φαίνεται να επιβάλλεται και να κυριαρχεί, στο τέλος του διηγήματος ανατρέπεται. Η ανδρική φιλία και ο ανορθόδοξος ερωτισμός δεν είναι παρά το άλλοθι για την εκτροπή μιας κοινότοπης ιστορίας στο παράδοξο και την υπονόμευση του προσδοκώμενου. Η απατηλή ταυτότητα, η αμφίσημη όψη των πραγμάτων, το παιχνίδι και το ψέμα δημιουργούν τον βασικό άξονα με απόληξη την απόλαυση του κειμένου. Το "Πατς κι απαγάι" είναι η απάντηση στον "Κύριο του Τζακ". Ο ίδιος ο συγγραφέας, ανεξήγητα, δεν το συμπεριέλαβε σε καμιά συλλογή διηγημάτων του, ενώ υπάρχει μαρτυρία του ότι δεν τον ικανοποιούσε η εκδοτική ιστορία του διηγήματος "Ο κύριος του Τζακ". Τα δύο διηγήματα ανήκουν στην ίδια περίοδο και είναι συμμετρικά, συμπληρωματικά και ομότιμα· βασίζονται στην ίδια λογική και η αυτόνομη έκδοσή τους φωτίζει καλύτερα τη συγγραφική διάνοια του Σκαρίμπα.

Καρπός της γόνιμης δεκαετίας του 1930, το μυθιστόρημα "Το Βατερλώ δυο γελοίων" αποτελεί, μαζί με τα μυθιστορήματα "Μαριάμπας" (1935) και "Το Σόλο του Φίγκαρω" (1939), μια τριλογία, η οποία συνιστά το σημαντικότερο μέρος του πεζογραφικού έργου του συγγραφέα. Το μυθιστόρημα ολοκληρώθηκε στις αρχές του 1937, είδε όμως το φως της δημοσιότητας μόλις είκοσι δύο χρόνια αργότερα, και, όπως προκύπτει από ποικίλα στοιχεία, σε νέα εκδοχή. Όταν εκδόθηκε "Το Βατερλώ δυο γελοίων" (1959), το νεωτερικό μυθιστόρημα θεωρείται πια κατορθωμένο γεγονός. Η κριτική, συνηθισμένη στις ακροβασίες της γραφής του Σκαρίμπα, υποδέχθηκε ευνοϊκά το νέο μυθιστόρημα, επαινώντας τη σατιρική του διάσταση και το προσωπικό του ύφος, την εκκεντρική του δομή και την ιδιωματική του γλώσσα. "Το Βατερλώ δυο γελοίων" αποτελεί το εκτενέστερο πεζογραφικό έργο του συγγραφέα, αλλά και οριακό σημείο ως προς την εξάρθρωση της γλώσσας και την απόκλιση από τις αφηγηματικές νόρμες. [...]

Γραμμένα σε διαφορετικές εποχές, από το 1931 έως το 1975, τα επτά διηγήματα που απαρτίζουν την τελευταία συλογή διηγημάτων του Γιάννη Σκαρίμπα, που εκδόθηκε το 1976 με τον τίτλο "Τρεις άδειες καρέκλες", αντανακλούν τη συγγραφική πορεία και πιστοποιούν τις κατακτήσεις του συγγραφέα στο χώρο της δημιουργικής πεζογραφίας. Τόσο η θεματική του όσο και η αφηγηματική του τεχνική δεν διαφοροποιούνται από το λοιπό έργο του, ενώ κυριαρχούν οι γνωστοί άξονες που συνέχουν τον πλασματικό του κόσμο: ο διαφορετικός άλλος, η παράδοση του Καραγκιόζη, η πρόσληψη και η ροή του χρόνου, η ζωή ως αντανάκλαση της τέχνης, ο κλόουν, η φάρσα. Και ενώ τα διηγήματα είναι γραμμένα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, συνδέονται υποδόρια -με εξαίρεση "Το λουλούδι της Μονεμπασιάς"- από τα καταλυτικά χαρακτηριστικά της προσωπικής γραφής του συγγραφέα: την ιλιγγιώδη γλώσσα, την υπονόμευση του ρεαλιστικού πεδίου, την αιώρηση μεταξύ πραγματικού και φανταστικού, το ειρωνικό ιδιόλεκτο, το παιχνίδι. Η συλλογή αυτή ουσιαστικά κλείνει τον κύκλο της πεζογραφικής παραγωγής του συγγραφέα, σφραγίζοντας την ιδιαιτερότητα και τη βαρύτητα της προσφοράς του. Στις καλύτερες στιγμές της -που είναι τα αφηγήματα "Η τελευταία των 6 1/2", "Ζόμιο, το παιδί του τσίρκου" και "Τρεις άδειες καρέκλες"- ο Σκαρίμπας μέσα από την άψογη ενορχήστρωση του υλικού του, τη μοναδική για τον ελληνικό χώρο γλωσσική του τόλμη και την αφηγηματική του δεξιοτεχνία κατορθώνει να χαρίσει στον αναγνώστη στιγμές γνήσιας αναγνωστικής απόλαυσης.

Η συλλογή διηγημάτων "Τυφλοβδομάδα στη Χαλκίδα" πρωτοεκδόθηκε το 1973, ανήκει δηλαδή στην όψιμη φάση του έργου του Σκαρίμπα. Αποτελείται από έξι διηγήματα που συνιστούν μια ενότητα και παρουσιάζουν ως κοινά χαρακτηριστικά την εκζήτηση του θέματος, το αναρχικό ύφος, την αιρετική γλώσσα και τη διάθεση για ανατροπή.