Μάνος Ελευθερίου

Ό,τι γράφτηκε απ’ τους προφήτες ήταν εκ Θεού. Ό,τι κακό έγινε οφείλεται στους ανθρώπους. Παντού σχεδόν υπάρχουν τα ζεύγη. Υπήρχαν από την αρχή του κόσµου και µ’ αυτά θα κλείσουν τον κύκλο του. Από τη µια µεριά η δολοφονική δυναστεία των δυνατών, η οποία από αλλού ξεκίνησε και αλλού έφθασε. Ξεκίνησε από τα οράµατα ενός καλύτερου κόσµου και κατέληξε να κρατά τη στραταρχική ράβδο µιας εξουσίας βουτηγµένης στο µίσος, στη µνησικακία, στην κατάθλιψη και στη νευρωτική υστερία της εκδίκησης και της εκτέλεσης όποιου νόµιζε ότι σήκωσε κεφάλι, ότι δεν συµφωνούσε σε όσα έπρατταν ή έγινε αστέρι στη δουλειά του· είτε στρατηγοί ήταν αυτοί είτε καλλιτέχνες, σαν κι εσένα, είτε µεγάλοι επιστήµονες, και από την άλλη οι αιώνιοι αντίπαλοι, για να δηµιουργηθεί το ζεύγος, η συµµορία των αδυνάτων, γιατί συµµορία καθαρµάτων την κατάντησαν όσοι τους πήραν στον λαιµό τους, και ήταν όλοι αυτοί οι οποίοι πραγµατικά πίστεψαν και πολέµησαν και φυλακίστηκαν και εξορίστηκαν και έδωσαν το αίµα της καρδιάς τους για τη λύτρωση της πατρίδας τους, της έρµης πατρίδας που αναστέναζε, και αν ήταν δυνατό τη λύτρωση της ανθρωπότητας, τέτοιο όραµα και τέτοια ελπίδα, που αλλιώς ξεκίνησαν κι αυτοί και αλλού έφθασαν, αφού χρησιµοποίησαν το µαχαίρι και το αίµα κι αφού το ένα µαχαίρι ζητάει κι άλλα µαχαίρια και το λίγο αίµα ζητάει ποταµούς αιµάτων. Όλοι τους, τελικά, είναι άνδρες του αίµατος. Ένα δυνατό αλληγορικό μυθιστόρημα, το κύκνειο άσμα ενός μεγάλου δημιουργού.

Κείμενα για συνθέτες, τραγουδιστές και στιχουργούς, και κυρίως για την υπόθεση του ελληνικού τραγουδιού. Ο συντάκτης αυτών των κειμένων ευτύχησε να συνεργαστεί με όλους σχεδόν τους συνθέτες. Ορισμένοι ήταν "θηρία". Άλλοι μικρά θηρία του γάλακτος, χαμένων γονέων, που βύζαιναν από άλλα ζώα, και ορισμένοι αδιάφοροι και ανθρωπάκια. Ωστόσο τα τραγούδια όλων ταξίδευαν μυστικά σε δίσκους, σε CD, ραδιόφωνα, πίστες, θέατρα και στάδια, αδιαφορώντας και για τις συνθήκες που γράφτηκαν και για κείνους που τα 'γραψαν. Δεν είναι ντροπή να αγαπάει κανείς το τραγούδι. Και όπως υπάρχουν άνθρωποι που εθελοντικά αγωνίζονται για την ισορροπία της φύσης, για τα δέντρα, τα ζώα και τα πουλιά, και όπως υπάρχουν κέντρα για τα σπάνια είδη που κινδυνεύουν και τα περιθάλπουν με αγάπη κι αφοσίωση, έτσι θα 'πρεπε να υπάρχουν και αντίστοιχα κέντρα για ό,τι κινδυνεύει σ' αυτόν τον τόπο και για το ελληνικό τραγούδι! Γιατί το τραγούδι πολλές φορές κινδύνεψε και πολλές φορές επουλώθηκε από τις πληγές που του άνοιξαν τα σκάγια αδέξιων κυνηγών δολοφόνων. Έστω και έναν αν βοηθήσουν τούτα τα κείμενα να αγαπήσει περισσότερο το ελληνικό τραγούδι, το παιχνίδι έχει κερδηθεί.

Δεκέμβριος 1944. Μες στην παραφροσύνη ενός εμφυλίου πολέμου, το ευτελέστερο πράγμα είναι η ανθρώπινη ζωή. Τη συνέλαβαν και το ίδιο βράδυ την εκτέλεσαν. Ανθρωποθυσία; Εκείνο όμως το γυμνό σώμα που της αποδόθηκε δεν ήταν το δικό της. Το μοιραίο λάθος έγινε μέσα στον πανικό και την απόγνωση του αδελφού της στο νεκροτομείο. Έτσι, στο άγνωστο σώμα δόθηκε το ένδοξο όνομά της. Εκείνη όμως ζούσε. Αλλού. Πενήντα χρόνια μετά ένας νέος γιατρός προσπαθεί να μάθει την αλήθεια από κείνον που συνέλαβε τη γυναίκα, την Καλλιτέχνιδα. Να μάθει τι κρύβεται πίσω από την ηλικιωμένη γυναίκα που περιθάλπει σπίτι του και που ο ίδιος υποστηρίζει ότι είναι Εκείνη. Είναι όμως Εκείνη; Ποιο φως μπορεί να φωτίσει το παρελθόν μας και τη ζωή μας, ακόμα κι αν εμφανιστούν εκατό μάρτυρες και εκατό χαρτιά; Μια φανταστική ιστορία για τα παιχνίδια που παίζει ο χρόνος ακόμα και σ' εκείνους οι οποίοι κάποτε κρατούσαν μαστίγιο.

Η ιδέα να συγγράψουμε, συνομιλώντας με τον Μάνο Ελευθερίου, τη βιογραφική (μυθ)ιστορία του μας ήρθε όπως έρχονται οι ωραίες ιδέες. Τυχαία, μια αυγουστιάτικη βραδιά στις κοινές μας διακοπές, το 2010. Τον γνωρίζαμε ήδη μερικά χρόνια, έχοντας αναπτύξει μια φιλική σχέση. Τον ξέραμε όμως καλά, πολλά χρόνια πριν από αυτή τη γνωριμία, μέσα από το έργο του, που είχε σημαδέψει τη νεότητά μας. Όταν του αποκαλύψαμε, Σεπτέμβρη του ίδιου χρόνου, τις προθέσεις μας, δεν απάντησε τίποτα σαφές. Είπε μόνο: "Σας περιμένω την Κυριακή στις 10.30". Έτσι, για τα επόμενα τρία χρόνια συναντιόμασταν τα κυριακάτικα πρωινά, στο σπίτι του στο Νέο Ψυχικό, και εκείνος, καθισμένος στην πολυθρόνα του, ορμώμενος από τις ερωτήσεις μας, άφηνε αβίαστη τη μνήμη του να κυλάει σε τόπους όπου τον πήγαινε η ανάμνηση και το συναίσθημα. "Θυμάμαι ότι έφευγα από το σχολείο και πήγαινα σπίτι μου για να γράψω το ίδιο ποίημα εκατό φορές. Είχα ανακαλύψει πώς να γράφω το ίδιο πράγμα με διαφορετικούς τρόπους, κάτι που μου έμεινε σε όλη μου τη ζωή".

Ο Μάνος Ελευθερίου στήνει ένα καλειδοσκοπικό κείμενο στο οποίο συνδυάζει την προσωπική μαρτυρία του ίδιου του Μάρκου Βαμβακάρη για τα πρώτα νεανικά του χρόνια με πλούσιο αρχειακό υλικό (περιγραφές εφημερίδων για χορούς, αστυνομικές διατάξεις, δικαστικά έγγραφα, σπάνιες φωτογραφίες και ντοκουμέντα κ.ά) ανασυστήνοντας την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της συριανής κοινωνίας εκείνου του καιρού. Έτσι, αναδεικνύεται η Σύρος των αντιθέσεων -όχι μόνο ταξικών-, λαμπερή και σκοτεινή ταυτόχρονα, σε μια περίοδο που το κομβικό λιμάνι παρακμάζει, δίνοντας τη σκυτάλη στον Πειραιά. Εκεί άλλωστε θα πλεύσει και ο νεαρός Μάρκος αναζητώντας την τύχη του. Η Άνω Χώρα με τους καθολικούς Φράγκους συνυπάρχει με την Κάτω Χώρα των ορθοδόξων. Από τη μια η ευμάρεια των πλουσίων, από την άλλη οι τεκέδες, τα πορνεία και οι κουτσαβάκηδες. Τα εφοπλιστικά πλοία και οι καρβουνιάρηδες, τα εργοστάσια και η παιδική εργασία... Όλα αυτά που πότισαν την ψυχή του μικρού Μάρκου κι έγιναν μουσική, στίχος, τραγούδι.

Δωμάτιο ενός πτωχοκομείου ή οίκου ευγηρίας. Μέσα σε αυτό ένας μοναχικός ηλικιωμένος άνδρας μονολογεί. Συνομιλεί με τη γυναίκα του, που βρίσκεται σε διπλανό δωμάτιο, χωρίς ποτέ να του απαντά. Και περιμένει με λαχτάρα έναν δημοσιογράφο, που ζήτησε να τον επισκεφτεί. Αυτό είναι το σκηνικό του θεατρικού μονολόγου του Μάνου Ελευθερίου με τίτλο "Ο γέρος χορευτής", τον οποίο ο ίδιος ο ποιητής "ζωντάνεψε" το καλοκαίρι του 2009, στο Φεστιβάλ Φιλίππων - Καβάλας.

Ο θίασος της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου -της μεγαλύτερης θεατρικής δόξας της εποχής της- καταφθάνει χειμώνα του 1896 στην Ερμούπολη που βαδίζει πλέον προς τη δύση της ένδοξης ιστορίας της. Το τελευταίο βράδυ, μετά την τιμητική της πρωταγωνίστριας με τη Φαύστα του Δημητρίου Βερναρδάκη, ο θίασος θα δειπνήσει στο μέγαρο των Πινά, μιας παλαιάς οικογένειας που έχει χάσει πια την αίγλη και τα πλούτη της.
Το αποχαιρετιστήριο δείπνο θα μεταβληθεί σε σκηνικό θαυμάτων: Πρώτη φορά θα αντηχήσουν από το γραμμόφωνο άριες αγαπημένων μελοδραμάτων και η ομήγυρη θα γνωρίσει ένα κορίτσι, το οποίο αργότερα θα ανακηρυχθεί σε αγία από την Καθολική Εκκλησία. Όλα συντελούνται ανάμεσα σε πολλούς έρωτες, ανομολόγητα πάθη, αντιπαλότητες και μελλοντικές χαρές.
Μια κατανυκτική Ακολουθία των Παθών, και της πόλης και των ηρώων, η οποία, ωστόσο, θα τελειώσει με το θρίαμβο της αγάπης και την αποκατάσταση της ευτυχίας.

Έξι χρόνια μετά την ποιητική συλλογή του "Η πόρτα της Πηνελόπης" ο Μάνος Ελευθερίου κυκλοφορεί τον "Νοητό λύκο". Ο τίτλος του παραπέμπει σε μια ευχή του Ιωάννου Χρυσοστόμου. Πρόκειται για ένα μεγάλο, συνθετικό, ομοιοκατάληκτο ποίημα που καταγράφει την ολιγόλεπτη επίσκεψη του ποιητή στον Άδη ακολουθώντας τον Άγγελό του. Όταν επιστέφει, καταλαβαίνει ότι όλα ήταν απλώς της φαντασίας του καθότι Και Κάτω Κόσμος είναι πάντα η Σμύρνη. Πλαστήρας. Βενιζέλος. Το Γουδί. Στο αίμα η Βασιλεύουσα. Κοφίνι με τ' άπλυτα της Γης. Το κομποσκοίνι. Ο αυτοκράτωρ πίσω απ' το ναδίρ. Ο Σολωμός κι ο Κάλβος. Η Σελήνη.