Φιοντόρ Ντοστογέφσκι

Ένας σύζυγος στέκεται μπροστά στη νεκρή γυναίκα του και λίγο λίγο καταφέρνει να συγκεντρώσει τις σκέψεις του. Mια σειρά από αναμνήσεις τον φέρνει τελικά αναπότρεπτα στην αλήθεια και αυτή η αλήθεια ανυψώνει το μυαλό και την καρδιά του.

H Eκδοτική Eταιρεία Aνατολή εγκαινιάζει τη «Mικρή Λογοτεχνική Bιβλιοθήκη» της με ένα μικρό αριστουργηματάκι του μεγαλύτερου Pώσσου λογοτέχνη Θ. Δοστογιέβσκυ. Tα έργα που θ’ ακολουθήσουν, σε γλαφυρές μεταφράσεις και με την ίδια και μεγαλύτερη εκδοτική επιμέλεια, θα κάνουν γνωστά στο αναγνωστικό κοινό τα ωραιότερα έργα της παγκοσμίου διανοήσεως. Με χαμηλές τιμές, με το μικρότερο εκδοτικό κέρδος, μια φιλοδοξία έχει η Eκδοτική Eταιρεία Aνατολή: Nα διαδώση το βιβλίο και να το καταστήση προσιτό στον καθένα. Αυτή είναι η βάση πάνω στην οποία θα στηριχθή και ο χρόνος θα δείξη κατά πόσο το πέτυχε. [...]

"Ο Ντοστογιέφσκι συνθέτει έναν πίνακα στον οποίον αυτό που έχει κυρίως και κατ' εξοχήν σημασία είναι ο καταμερισμός του φωτός. Το φως πηγάζει από ένα εστιακό σημείο... Το σπουδαιότερο πράγμα σε ένα έργο του Ντοστογιέφσκι, όπως ακριβώς και σ' έναν πίνακα του Ρέμπραντ, είναι η σκιά", μας λέει ο Αντρέ Ζιντ. Πράγματι, καθώς η ίδια η Νιέτοτσκα Νιεσβάνοβα μας διηγείται τις αναμνήσεις της παιδικής της ηλικίας, παρακολουθούμε να αναδύεται μέσα από τις σκιές της αφήγησής της η λανθάνουσα ερωτική σχέση της παιδίσκης Νιέτοτσκα με τον μητριό της, τον κακορίζικο βιολιστή Εφίμωφ. Ύστερα από την καταστροφή που επέρχεται, η ορφανή πλέον εννιάχρονη Νιέτοτσκα βρίσκεται προστατευόμενη στο μέγαρο ενός πρίγκιπα, ενός πολύ ασυνήθιστου ανθρώπου. Εκεί ερωτεύεται την ατίθαση και υπερήφανη κόρη του Κάτια, η οποία παρά την αρχικά αγέρωχη στάση της τελικά ανταποκρίνεται. Και πάλι ακολουθεί σχεδόν αναπόφευκτα ο χωρισμός. Τα εφηβικά της χρόνια, η Νιέτοτσκα τα περνά κοντά στην αρκετά μεγαλύτερη, ετεροθαλή αδελφή τής Κάτιας, την Αλεξάνδρα, η οποία παρόλη τη μελαγχολία της αποδεικνύεται εξαιρετική κηδεμόνας της ηρωίδας.

Στον "Αιώνιο σύζυγο", υπάρχει μια ψυχολογική διάσταση, που για πρώτη φορά εμφανίζεται στην παγκόσμια λογοτεχνία: πριν ο Ντοστογιέφσκι περιγράψει τον χαρακτήρα του Πάβλοβιτς, υπήρχε μια θέση κενή, στην πινακοθήκη των ψυχολογικών τύπων. Κι αυτό, γιατί η γαλλική λογοτεχνία, περιόρισε τους απατημένους συζύγους στη διάσταση της τραγωδίας και της φάρσας. Όλα τα συζυγικά ατυχήματα, τα παρουσίαζε σαν κωμικά ή συγκινητικά ερωτικά επεισόδια. Αγνοούσε τον τύπο εκείνον, που στον "Αιώνιο σύζυγο" ενσαρκώνεται από τον Πάβλοβιτς, και χαρακτηρίζεται από ένα είδος έμφυτης παρόρμησης, όπου τον ωθεί σε μια μόνιμη παραίτηση, η πιο συνηθισμένη μορφή της οποίας είναι, η τυφλή αφοσίωση. Πολλοί άνθρωποι των γραμμάτων εντυπωσιάστηκαν από τον "Αιώνιο σύζυγο". Ανάμεσά τους, ο Χένρι Μίλερ και ο Αντρέ Ζιντ: "...πρόκειται για το έργο του Ντοστογιέφσκι, που πιο πολύ προτιμώ, απ όλα τα άλλα", θα γράψει ο Χένρι Μίλερ. Ενώ ο Αντρέ Ζιντ αφιερώνει σ' αυτό το έργο μια ολόκληρη διάλεξη στο αμφιθέατρο όπου δίδασκε λογοτεχνία.

Ο Διπλός άνθρωπος γράφηκε από τον Ντοστογιέφσκι το 1845, αλλά, αν και μυθιστόρημα, περιέχει πολλές ψυχαναλυτικές διαπιστώσεις που προοιωνίζονται αυτά που είπε στις αρχές του 20ού αιώνα ο Φρόυντ. Κεντρική του ιδέα είναι ο διχασμός της προσωπικότητας, που ξεκινάει ως λανθάνουσα ασθένεια (ένα είδος μανίας καταδίωξης), και καταλήγει στην πλήρη σύγκρουση των δύο εγώ και στην τελική τραγική διάσπαση. Τέσσερα χρόνια πριν γράψει αυτό το έργο, ο Ντοστογιέφσκι είχε γνωρίσει τον γιατρό Ρίζενκαμπφ και, το 1843, εγκαταστάθηκε στο ίδιο διαμέρισμα μαζί του. Του έκανε πολλές ερωτήσεις και διάβασε πολλά ιατρικά βιβλία για να στηρίξει την αφήγησή του σε σίγουρες βάσεις. Η φαντασία του τον έκανε να "μαντέψει" εκείνο που θα έγραφε ο Φρόυντ το 1911 σχετικά μ' ένα υπαρκτό πρόσωπο, τον πρόεδρο Σρέμπερ. Στο μυθιστόρημα υπάρχει ένας "διπλός διάλογος": Εκείνος που κάνει ο κύριος Γκολιάντκιν με τον εαυτό του, κι εκείνος που κάνει με τον δεύτερο εαυτό του, αυτόν που του "κλέβει" την ίδια του τη γλώσσα. Φυσικά, υπάρχει και μια τρίτη φωνή, εκείνη του αφηγητή, του μυθιστοριογράφου. Όλο το έργο, λοιπόν, είναι χτισμένο ως μια αδιάκοπη συνομιλία ανάμεσα σε τρεις φωνές, που δημιουργούν μια εσωτερική αποσύνθεση. Τα άλλα πρόσωπα δεν αντιλαμβάνονται την ύπαρξη του "δεύτερου ανθρώπου": βρίσκουν απλώς άπρεπη τη συνύπαρξη αντιφατικών εκδηλώσεων και κάνουν ό,τι μπορούν για ν' αποκλείσουν τον Γκολιάντκιν απ' την ανθρώπινη κοινωνία.

Το προτελευταίο μυθιστόρημα του Ντοστογέφσκι, άδικα παραγνωρισμένο, είναι η φωτισμένη εξομολόγηση ενός μοναχικού εφήβου. Ο αφηγητής και πρωταγωνιστής Αρκάντι Ντολγκορούκι είναι ένας αφελής νεαρός, φιλόδοξος και πείσμων. Νόθος γιος ενός ξεπεσμένου γαιοκτήμονα και μιας δουλοπάροικης, που τον κακομεταχειρίστηκαν στο σχολείο ο δάσκαλος και οι συμμαθητές του, κλείνεται σε μια μεγαλομανή απομόνωση και βυθίζεται σε χαώδεις στοχασμούς, όπου ανακατεύονται το φάντασμα του πλουτισμού, η εμμονή με την αριστοκρατία και το μυστικιστικό ντελίριο. Καίγεται από τον πόθο να αποκαλύψει τα σφάλματα του πατέρα του, που ελάχιστα τον γνωρίζει, αλλά και να κερδίσει την αγάπη του. Ταξιδεύει στην Αγία Πετρούπολη για να συναντήσει τη «συμπτωματική οικογένειά » του, που έχει κατακλύσει τα όνειρά του. Με μια αόριστη επιθυμία για επικοινωνία και επαφή, οπλισμένος με ένα μυστηριώδες γράμμα που πιστεύει ότι του δίνει δύναμη πάνω στους άλλους, έρχεται σε αντιπαράθεση με όλους και με όλα, χωρίς όμως τα αποτελέσματα που ονειρευόταν. Και όλα αυτά με φόντο τις ερωτικές ίντριγκες της πετρουπολίτικης κοινωνίας. Το μυθιστόρημα διατρέχουν αναφορές σε επαναστατικά μοτίβα, στα οδοφράγματα του Παρισιού του 1848, στη Γαλλική Κομμούνα, στο φάσμα των Ρότσιλντ και του υπέρμετρου πλουτισμού, στους στοχαστές Ρουσσώ, Φουριέ, Γκέρτσεν, Μπακούνιν και Προυντόν, στους Ρώσους συγγραφείς με τους οποίους συνδιαλέγεται ο Ντοστογέφσκι –Πούσκιν, Γκόγκολ, Τουργκένιεφ, Τολστόι– αλλά και στον Μπαλζάκ. Το αριστουργηματικό αυτό ηθογραφικό μυθιστόρημα, γεμάτο έξαρση και πάθος, συνδυάζει το τραγικό με το κωμικό. Συλλαμβάνει την πληθωρικότητα και τις απογοητεύσεις της εφηβείας, την ευδαιμονία και την κακοδαιμονία της, την αστάθεια και την εκρηκτικότητά της. Ο Έφηβος γράφτηκε το 1875 και συναρμόζει τέλεια ανάμεσα στους Δαιμονισμένους και τους Αδελφούς Καραμάζοφ. Δημοσιεύτηκε την ίδια χρονιά με την Άννα Καρένινα του Τολστόι. Διαβάζοντας τον Έφηβο, ο αναγνώστης προσλαμβάνει την αίσθηση κάποιου χάους και διαταραχής. ένας όρος έρχεται άμεσα στο μυαλό, η μεταμοντέρνα ευαισθησία, η αναπαράσταση του κόσμου ως χάους, αδειασμένου από αξίες και νόημα, ο «χάοσμος» (chaosmos) του Τζέημς Τζόυς. Μόνο στις αρχές του 20ου αιώνα ο Νικολάι Μπερντιάεφ δηλώνει ότι ο Έφηβος είναι ένα από τα λαμπρότερα μυθιστορήματα του Ντοστογέφσκι. Ο Χέρμαν Έσσε γράφει ότι τον συνεπήρε η γενική ατμόσφαιρα που υπάρχει στο βιβλίο, μια ατμόσφαιρα όπου εκφράστηκαν οι έγνοιες και τα προβλήματα μιας ολόκληρης γενιάς, ενός κόσμου που βασανίστηκε από σκοτεινούς εφιάλτες στο μεταίχμιο της πραγματικότητας και του ονείρου. Αντιστρέφοντας τον τίτλο του Τουργκένιεφ σε « Γιοι και πατέρες », ο Ντοστογέφσκι ομολογεί στο Ημερολόγιο ενός συγγραφέα ότι ο Έφηβος ήταν μια πρώτη δοκιμή της δικής του ιδέας για τους Πατέρες και γιους. Βεβαίως μπορεί να ανιχνεύσει κανείς δείγματα στους Δαιμονισμένους και στο ίδιο το Έγκλημα και τιμωρία, αλλά όπως φαίνεται ο Έφηβος είναι το μυθιστόρημα-κλειδί γι’ αυτό το θέμα, όχι όπως στον Τουργκένιεφ αλλά αντεστραμμένο. Στους Πατέρες και γιους το πρόβλημα των γενεών δείχνεται μέσα από τα μάτια ενός αντικειμενικού συγγραφέα, ενώ στον Ντοστογέφσκι είναι κάπως διαφορετικό : Παρακολουθεί κανείς το πρόβλημα από μέσα. Σε όλο το μυθιστόρημα ο γιος μελετάει τον πατέρα, προσπαθεί να καταλάβει τον πατέρα.

"Ο Έφηβος" (1875) είναι μια από τις μεγαλειώδεις δημιουργίες του διάσημου Ρώσου μυθιστοριογράφου. Είναι οι εκμυστηρεύσεις ενός νόθου γιου, του Αρκάντι Ντολγκορούκι, που περιγράφει τις περιπέτειες που έζησε στην Αγία Πετρούπολη, προσπαθώντας να κερδίσει τη στοργή του πατέρα του Βιερσίλοφ. Ο Βιερσίλοφ είναι διχασμένη προσωπικότητα και στο πρόσωπο του ο Ντοστογέφσκι εκφράζει προσφιλείς του πεποιθήσεις, όπως ότι ο Ρώσος είναι ο μοναδικός οικουμενικός άνθρωπος, ενώ ο Ευρωπαίος διανοούμενος βρίσκεται στο χείλος της καταστροφής εξαιτίας του υλισμού του και της άρνησης του Χριστού.
Ο ίδιος έλεγε γι' αυτό το μυθιστόρημα: "Υπάρχουν τέσσερα μυθιστορήματα μέσα στον 'Έφηβο'".

Η κοινότητα όπου τείνουν οι ήρωες του Nτοστογιέβσκη δεν είναι κοινωνική, αλλά θρησκευτική· δεν αναζητούν την κοινωνία, αλλά την παγκόσμια αδερφοσύνη· αυτή η κατάληξη μέσ’ στα ενδόμυχα βάθη του Eίναι τους, που οδηγεί μετά στη μυστικιστική κοινότητα, είναι η μόνη ιεραρχία που συναντάς μέσ’ στο έργο του. Tα μυθιστορήματά του δεν ασχολούνται παρά μ’ αυτόν τον ύστατο άνθρωπο· η κοινωνική τάξη, οι διάφορες κοινωνικές κλιμακώσεις με τις πενιχρές ψευτοπερηφάνειες τους και τα ποταπά, τα ντροπιασμένα τους μίση, έχουν ξεπεραστεί· ο άνθρωπος του υποκειμενικού Eγώ φτάνει στην παγκοσμιότητα· η απομόνωσή του, που δεν ήτανε παρά αλαζονεία, έπαψε· με απέραντη ταπεινοφροσύνη, με φλογερή αγάπη, η καρδιά του σκύβει για να ’ρθει όσο μπορεί πιο κοντά προς τον αγνό άνθρωπο, προς τον αδερφό που βρίσκεται μέσα σε κάθε άνθρωπο· αυτό το ύστατο κι εξαγνισμένο πλάσμα δε βλέπει, δεν αναγνωρίζει, δεν ξέρει πια τι θα πουν κοινωνικές διακρίσεις· η ψυχή του είναι γυμνή, όπως στον Παράδεισο, αγνοεί την αιδώ, την περηφάνεια, το μίσος, την περιφρόνηση.

Ο "Ηλίθιος", μαζί με τους "Δαιμονισμένους" και τους "Αδελφούς Καραμάζοβ", παραμένει ένα απ' τα κυρίαρχα έργα του Ντοστογιέβσκη. Ο πρίγκηπας Μίσκιν, ένας επιληπτικός, γυρίζει από μια κλινική της Ελβετίας, όπου κάποιος γιατρός τον είχε φροντίσει από ευσπλαχνία. Είναι ορφανός. Όλη κι όλη η περιουσία του ένα μπογαλάκι ρούχα. Δεν ξέρει τίποτα απ' τη ζωή. «Βεβαιώθηκα απόλυτα», του λέει ο γιατρός, «πως είστε ένα παιδί, δηλαδή ολότελα παιδί. Μονάχα στο μπόι και στο πρόσωπο μοιάζετε με άντρα, μα στην ανάπτυξη, στην ψυχή, στο χαρακτήρα, ίσως ίσως και στο μυαλό, δεν έχετε ενηλικιωθεί και θα μείνετε έτσι έστω κι αν ζήσετε εξήντα χρόνια». Αυτό το παιδί των είκοσι έξι χρόνων είναι ευγενικό, χωρίς δουλοπρέπεια, δειλό, καλό κι απλοϊκό. Δεν έχει ζήσει. Ή, τουλάχιστον, δεν έχει ζήσει "εν δράσει". Η ζωή του έχει διαβεί σε εσωτερικές ενατενίσεις. Έχει ταμπουρωθεί έξω απ' τα κοινωνικά τείχη, έξω απ' τον κόσμο του "δυο και δυο κάνουν τέσσερα". Κι όταν πέφτει ανάμεσα σ' αυτόν τον κόσμο, μέσα σε τούτη την πολιτεία την κατοικημένη από άρπαγες, απατεώνες, φιλήδονους, παλιάτσους και μέθυσους, φαίνεται σαν παρείσακτος.