Φιλοσοφία

Οι σύγχρονες μαζικές δημοκρατίες και το κοινωνικό τους κράτος μπορούν, σύμφωνα με τον ίδιο τους τον αυτοπροσδιορισμό, να θεωρηθούν ως συνεχιστές του φιλελεύθερου κράτους δικαίου μόνο στο βαθμό που εκπληρώνουν το αίτημα για μια δημοσιότητα που λειτουργεί πολιτικά. Όπως σημειώνει ο Habermas, αντικείμενο του έργου, που στην αρχική του μορφή αποτέλεσε τη διατριβή υφηγεσίας του, αποτελεί η ανάλυση του τύπου της «αστικής δημοσιότητας». Ο κορυφαίος Γερμανός φιλόσοφος επηρέασε καθοριστικά την αντίληψη των σημερινών κοινωνικών επιστημών για τη δομή και τη λειτουργία του σύγχρονου κράτους, την έννοια της δικαιοσύνης και της νομιμότητας, την επικοινωνιακή διάσταση της πράξης, την αξίωση ισχύος και τη φυσιογνωμία της επιστήμης καθώς και τη σχέση της με την τεχνολογία.

Ο "Αλλόκοτος ελληνισμός" φωτίζει επτά έκκεντρες μορφές της νεοελληνικής πνευματικής ιστορίας, οι οποίες αφοσιώθηκαν με πάθος στις σχέσεις ελληνισμού και χριστιανισμού, Ανατολής και Δύσης και αποτόλμησαν ασυνήθιστους πειραματισμούς με τη νεοελληνική ταυτότητα. Οι παραγνωρισμένες αυτές αναζητήσεις της ελληνικότητας γεννήθηκαν λίγο πριν και λίγο μετά τα δύο κρίσιμα ιστορικά ορόσημα του ελληνισμού, την πτώση του Βυζαντίου (1453) και τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους (1830), απολήγοντας σε επτά εκδοχές οριακής εμπειρίας των ιδεών στον ευρύτερο ελληνικό χώρο: περιπλάνηση (Κυριάκος Αγκωνίτης), ουτοπία (Πλήθων), εκτοπισμός (Μάρουλλος Ταρχανιώτης), βλασφημία (Χριστόδουλος Παμπλέκης), αίρεση (Θεόφιλος Καΐρης), αλλόκοτο (Παναγιώτης Σοφιανόπουλος), ψευδολογία (Κωνσταντίνος Σιμωνίδης).

Συνδυάζοντας τη μελέτη των πηγών με την ιστορία των ιδεών και τον φιλοσοφικό στοχασμό, το δοκίμιο του Νικήτα Σινιόσογλου χαρτογραφεί μια λησμονημένη μεθόριο της νεοελληνικής ιστορίας των ιδεών, την οποία η κυρίαρχη διανοητική ιστορία αντιμετωπίζει με δυσπιστία και αμηχανία.
Στην παρούσα συγκυρία ακραίας πολιτικής ρευστότητας και ιδεολογικών ανακατατάξεων, τα ανοίκεια άκρα της νεοελληνικής ιστορίας των ιδεών αποκτούν μιαν αναπάντεχη πολιτική σημασία.

"Κάθε σύστημα ωφελείται αναγνωρίζοντας την ανάγκη παρέκκλισης, ενώ συνάμα τρέμει την υπερβολή της. Μοιραία η αλλόκοτη σκέψη δεν ζει πολύ. Λίγες ιδέες κατορθώνουν να διαφύγουν από τη βία του κανόνα, κι όταν το πετυχαίνουν είναι για λίγο μόνο. Το αλλόκοτο δεν διαλέγεται παρά σημαίνει. Αλλόκοτο είναι ό,τι αντιστέκεται".
Ν.Σ.

Το βιβλίο αυτό δεν ζητάει να πείσει για τις θέσεις του, ούτε να μεταπείσει υποθετικούς αντιπάλους. Δεν είναι μια «απολογητική» της χριστιανικής πίστης και δεν επιδιώκει να προσηλυτίσει στις απόψεις του τον αναγνώστη. Έχει μια και μόνη φιλοδοξία: Να ξεχωρίσει αυτό που είναι η χριστιανική πίστη, απ’ ό,τι δεν είναι χριστιανική πίστη. Κι αυτό να γίνει με τρόπο προσιτό στον μέσο, όπως λέμε, «διανοούμενο» άνθρωπο ― σε αυτή την «ταλαίπωρη γενιά, τη θρεμμένη με λογική και Διαφωτισμό», καθώς λέει ο ποιητής. Να αναιρέσει το βιβλίο, όσο το μπορεί, τη σύγχυση, που συχνά μάς κάνει να απορρίπτουμε κάτι, το οποίο στην πραγματικότητα αγνοούμε.

"Ως πολιτική διανοήτρια, όπως και σε όποιο άλλο πεδίο, η Σιμόν Βέιλ δεν μπορεί να ταξινομηθεί σε κάποια κατηγορία. [...] Από τη μια υποστήριζε παθιασμένα τους απλούς ανθρώπους και ιδίως τους καταπιεσμένους - όσους καταπιέζονταν από τη μοχθηρία και την ιδιοτέλεια και όσους καταπιέζονταν από τις ανώνυμες δυνάμεις της μοντέρνας κοινωνίας. Είχε εργαστεί σε εργοστάσιο της Ρενό, είχε εργαστεί ως αγρότισσα, για να μοιραστεί τις ίδιες συνθήκες ζωής με τους ανθρώπους της πόλης και της υπαίθρου. Από την άλλη, ήταν εκ φύσεως μοναχική και ατομικίστρια, ένιωθε βαθιά φρίκη για ό,τι αποκαλούσε συλλογικότητα - το τέρας που δημιουργήθηκε από τον μοντέρνο ολοκληρωτισμό. Νοιαζόταν ιδίως για τις ανθρώπινες ψυχές. [...] Δεν μπορεί να ταξινομηθεί ούτε ως αντιδραστική ούτε ως σοσιαλίστρια.
Το παρόν βιβλίο ανήκει σ' εκείνη την κατηγορία των προοιμίων στην πολιτική, που οι πολιτικοί σπανίως διαβάζουν και τα οποία οι περισσότεροι εξ αυτών θα ήταν απίθανο να κατανοήσουν ή να αντιληφθούν τον τρόπο εφαρμογής τους. [...] Είναι ένα από εκείνα τα βιβλία που μελετούν οι νέοι πριν χάσουν την άνεση χρόνου που διαθέτουν και πριν καταστρέψει την ικανότητά τους να σκέφτονται μια ζωή προεκλογικών αγώνων και ενδημίας στο νομοθετικό σώμα· είναι ένα από τα βιβλία η επίδραση των οποίων θα φανεί, όπως μπορούμε απλώς να ελπίζουμε, στη νοοτροπία μιας άλλης γενιάς".

(από τον Πρόλογο του T.Σ. Έλιοτ)

Αξιοποιώντας μεγάλο όγκο εμπειρικής και κριτικής θεωρητικής εργασίας και προσφεύγοντας σε μια καινούργια γλώσσα –η οποία επιτρέπει την παράθεση της θεωρητικής κατασκευής και των γεγονότων που αποκαλύπτει η ερευνητική διαδικασία–, η παρούσα έρευνα, η οποία πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία και χρηματοδότηση του ΟΣΔΕΛ, επαναδιατυπώνει τα βασικά παραδοσιακά ερωτήματα για την ανάγνωση, τα οποία συνδέονται οργανικά με την κατανόηση των κοινωνικών συνθηκών που γεννούν τη φιλαναγνωσία. Παράλληλα αναλύει τους σύνθετους δεσμούς μεταξύ ανάγνωσης, κουλτούρας, κοινωνικών σχέσεων και εξουσίας στη σημερινή ελληνική κοινωνία. Η έρευνα οδηγήθηκε στην επεξεργασία και στη διατύπωση των βασικών, επιστημονικά θεμελιωμένων αρχών οι οποίες είναι σκόπιμο να διέπουν κάθε σχέδιο ισχυρής ενδυνάμωσης, πλατιάς διάχυσης και καθολικής νομιμοποίησης της πρακτικής της ανάγνωσης. Ειδικότερα, εξέτασε τους όρους ενός πραγματικού εκδημοκρατισμού μιας πρακτικής τόσο ασκητικής και τόσο σπάνιας όσο η εντατική ανάγνωση.

Στην Αναζήτηση της Αλήθειας, ο Ντεκάρτ επιθυμεί "να αποκαλύψει τα πλούτη της ψυχής μας". Η εμπιστοσύνη του φιλοσόφου στις φυσικές ικανότητες του ανθρώπινου όντος δε θα δοκιμαστεί μονάχα στον 20ό αιώνα μέσα από την ανακάλυψη της ψυχαναλυτικής εμπειρίας και της πραγματικότητας του ασυνείδητου, όπως την περιέγραψε ο Freud. Ο Nietzsche μέσα από το έργο του εξαπολύει μύδρους εναντίον του παρελθόντος, που καταδεικνύουν τη ρίζα του καρτεσιανού εγχειρήματος. Αν και η σύλληψή του είναι μεγαλοφυής και η σημασία του κεφαλαιώδης για την πορεία της νεώτερης σκέψης, συνοψίζεται στην εξής λέξη: αποσιώπηση. Τίνος πράγματος αποσιώπηση, θα το δούμε στη συνέχεια.

Η Άρεντ πιστεύει ότι "ακόμα και στους πιο ζοφερούς καιρούς δικαιούμαστε να ελπίζουμε ότι θα φωτίσει και ότι ο φωτισμός δεν θα έρθει από θεωρίες και έννοιες, αλλά μάλλον από το αβέβαιο, τρεμάμενο και συχνά αδύναμο φως που κάποιοι άνδρες και γυναίκες με τη ζωή τους και το έργο τους θα ανάψουν κάτω από οποιεσδήποτε περιστάσεις και θα φωτίσουν το διάστημα του χρόνου που τους δόθηκε πάνω στη γη".

Η φιλοσοφία με τη σχολαστική έννοια του όρου επιδιώκει τη συστηματική ενότητα της γνώσης, δηλαδή τη λογική της τελειότητα. Με την κοσμική έννοια όμως είναι η επιστήμη της σύνδεσης κάθε γνώσης με τον τελικό σκοπό του ανθρώπινου Λόγου, και από την άποψη αυτή ο φιλόσοφος δεν είναι ένας τεχνίτης του Λόγου, αλλά ο νομοθέτης του. Το πεδίο της φιλοσοφίας με αυτή την κοσμοπολιτική έννοια περιλαμβάνει τα ακόλουθα ερωτήματα: 1. Τι μπορώ να γνωρίσω; 2. Τι οφείλω να πράξω; 3. Τι επιτρέπεται να ελπίζω; 4. Τι είναι ο άνθρωπος; Στο πρώτο ερώτημα απαντά η Μεταφυσική, στο δεύτερο η Ηθική, στο τρίτο η Θρησκεία και στο τέταρτο η Ανθρωπολογία. Ουσιαστικά όμως μπορούμε να τα συμπεριλάβουμε όλα στην Ανθρωπολογία, αφού τα τρία πρώτα ερωτήματα αναφέρονται στο τελευταίο.

Πρόκειται για το τελευταίο βιβλίο του Καντ το οποίο εκδόθηκε με επιμέλεια του ιδίου (1798) και περιλαμβάνει τις αντίστοιχες πανεπιστημιακές του παραδόσεις (1772-1796).

Η πραγματολογική Ανθρωπολογία δεν επιδιώκει την εκτενή γνώση των πραγμάτων του κόσμου, αλλά τη γνώση του ανθρώπου ως πολίτη του κόσμου. Το πεδίο της επομένως είναι αυτό των ανθρώπινων ικανοτήτων και δεξιοτήτων, και των μορφών συμπεριφοράς και δράσης με τις οποίες ο άνθρωπος διαμορφώνει ως ελεύθερο ον τον εαυτό του, ορίζοντας ταυτόχρονα το πλαίσιο των σχέσεών του με τους άλλους.

Καλύπτοντας το κενό που δημιουργήθηκε μετά την ανασκευή της ορθολογικής ψυχολογίας και την άρνηση της επιστημονικής εγκυρότητας της εμπειρικής ψυχολογίας, η πραγματολογική Ανθρωπολογία διαρθρώνεται εν πολλοίς (ιδίως με την υποδιαίρεση του πρώτου μέρους σε τρία Βιβλία) σε αντιστοιχία με τις τρεις Κριτικές, στις οποίες ανατρέχει άλλωστε διαρκώς για τη φιλοσοφική θεμελίωση των πορισμάτων της.

Απαντώντας στο ερώτημα "Τι είναι ο άνθρωπος;" -στο οποίο ανάγονται τα ερωτήματα της Μεταφυσικής ("Τι μπορώ να γνωρίσω;"), της Ηθικής ("Τι οφείλω να πράξω;") και της Θρησκείας ("Τι επιτρέπεται να ελπίζω;")-, η πραγματολογική Ανθρωπολογία εντάσσεται στην προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος της ενότητας της φιλοσοφίας, προπαρασκευάζοντας ταυτόχρονα το έδαφος για τη γένεση των ανθρωπιστικών επιστημών.

Ανθρωπολογία και εικαστικές τέχνες: συμπαράθεση δραστηριοτήτων και αναφορών που επιφυλάσσει, ίσως, κάποιες εκπλήξεις στον αναγνώστη. Δεν πρόκειται για μια εισαγωγή στη μελέτη της "πρωτόγονης" τέχνης, με την οποία συνδέεται συνήθως η ανθρωπολογία, ούτε για μια εγκυκλοπαιδικού τύπου συγκριτική παρουσίαση της τέχνης μη δυτικών πολιτισμών. Η συλλογή έχει στόχο να αναδείξει τη στροφή του ερευνητικού ενδιαφέροντος των ανθρωπολόγων, από τη δεκαετία του 1980 και μετά, προς κάθε είδους διασυνδέσεις μεταξύ εικαστικών τεχνών και ανθρωπολογίας. Δίνεται έμφαση στη σύγχρονη τέχνη, κυρίως της Ευρώπης και των ΗΠΑ, και εξετάζονται θεματικές και ερωτήματα που απασχολούν τόσο ανθρωπολόγους και άλλους κοινωνικούς επιστήμονες όσο και καλλιτέχνες, ιστορικούς και θεωρητικούς της τέχνης και επιμελητές εκθέσεων, αλλά και όσους ενδιαφέρονται για τις κοινωνικές και διαπολιτισμικές όψεις της σύγχρονης παραγωγής και διακίνησης έργων τέχνης.

Στον τόμο παρουσιάζονται ορισμένα κείμενα ιστορικής σημασίας, από τα πρώτα και ελάχιστα εκείνα που βοήθησαν να διευκρινιστεί ο χαρακτήρας της ανθρωπολογικής προσέγγισης ειδικότερα στη σύγχρονη τέχνη και να ξεκινήσει η έρευνα σ` αυτό το πεδίο. Θίγονται σημαντικά ζητήματα που έχουν προκύψει ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, όπως ο προβληματισμός γύρω από τις κοινές "πριμιτιβιστικές" ανησυχίες ανθρωπολόγων και καλλιτεχνών, η αναζήτηση μιας χαρακτηριστικά ανθρωπολογικής θεώρησης της τέχνης και οι συζητήσεις γύρω από την αισθητική ως διαπολιτισμική κατηγορία. Δίνεται έμφαση στις κριτικές επαναγνώσεις της ιστορίας της ανθρωπολογίας της τέχνης, ενώ κατατίθενται νέες προτάσεις σχετικά με την ικανότητα δράσης που διαθέτει το έργο τέχνης. Σχολιάζονται εικαστικές εκθέσεις, διερευνώνται καλλιτεχνικές πρακτικές και αναδεικνύεται ευρύτερα ο διάλογος ανθρωπολόγων και καλλιτεχνών, μέσα από τον οποίο διαμορφώνεται ένα εργαστήριο έρευνας, κριτικής των στερεοτύπων και νέων τρόπων σκέψης και δράσης.