Δοκίμιο & Πολιτισμός

Το 1984, το St. James Festival διοργανώνει μία αναδρομική παρουσίαση των ταινιών του Αντρέι Ταρκόφσκι. Ο ίδιος, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων προς τιμήν του, δίνει δύο διαλέξεις στο Λονδίνο και δράττεται της ευκαιρίας να απευθυνθεί στο δυτικό κοινό. Διαυγής, ετοιμόλογος, κατατοπιστικός, ανυποχώρητος και ενίοτε αιχμηρός, σε αυτές τις δύο «συναντήσεις» ο Ταρκόφσκι μιλάει ανοιχτά για τον σκοπό του κινηματογράφου και της τέχνης και προβαίνει σε μια ενδελεχή, αποκαλυπτική ανασκόπηση της κοσμοθεωρίας, του καλλιτεχνικού αισθητηρίου και των φιλοδοξιών του, απαντώντας δίχως περιστροφές στα ερωτήματα των ακροατών.

     Όλα όσα χαρακτηρίζουν τη σκέψη του Ταρκόφσκι και στην πορεία των ετών καθόρισαν τη στάση, τη δράση και τον κινηματογράφο του βρίσκονται εδώ ― δια στόματος του ιδίου.

Οδός Ευριπίδου, Ψυρρή, πλατεία Κουμουνδούρου, Γεράνι. Το εμπορικό κέντρο της παλιάς Αθήνας. Γειτονιές που τις αγάπησαν και τις κατοίκησαν άνθρωποι απλοί, αλλά και σπουδαίοι συγγραφείς και καλλιτέχνες (Παπαδιαμάντης, Μητσάκης, Πικιώνης, Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Εγγονόπουλος, Χατζιδάκις κ.ά.). Μυρωδιές που διεγείρουν. Ήχοι ασυνήθιστοι, ξεχασμένοι. Περιοχές που μεταλλάχθηκαν με την πάροδο του χρόνου.

Οικονομική κρίση, μετανάστες, ναρκομανείς, κι ανάμεσά τους κάτοικοι και επαγγελματίες που αρνούνται να απομακρυνθούν, να λιποτακτήσουν. Παλιές και νέες συνθήκες προσπαθεί ν’ αφουγκραστεί το βιβλίο. Ένα μέσον για ν’ ακουστεί η φωνή των παλιών και των τωρινών κατοίκων.

Βασικός σκοπός του είναι να παρακινήσει τον αναγνώστη να επισκεφθεί την περιοχή, όχι μόνο για την κάλυψη των πρακτικών αναγκών. Να διαβεί τα κατώφλια παλιών παντοπωλείων, εργαστηρίων, και παντός είδους καταστημάτων. Να θαυμάσει παλιά κτίρια, εκκλησίες, δρομίσκους και μπαλκόνια αλλοτινών καιρών, να γνωρίσει την Εταιρεία των Φίλων του Λαού και την Διπλάρειο Σχολή. Έτσι, ακολουθώντας τις διαδρομές αυτού του βιβλίου, ο αναγνώστης θα ακούσει το παρελθόν να συνομιλεί με το παρόν και θα συναντηθεί με ένα κομμάτι σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού.

Ο Γιάννης Μαρής είναι ο συγγραφέας που εγκαινίασε το ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα γράφοντας με τρόπο συστηματικό επί εικοσιπέντε χρόνια (1953-1978). Τις αστυνομικές του ιστορίες τις δημοσίευε καθημερινά σε συνέχειες σε εφημερίδες και περιοδικά. Βασίζονταν στο είδος του ελαφρού θεάματος που έγινε δημοφιλές στον ελληνικό κινηματογράφο στις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Κράτησε την πλούσια γκάμα των χαρακτήρων του και ξέφυγε από την αφέλειά του, μετατρέποντάς το σε ερωτικό θρίλλερ ή σε αγωνιώδες αφήγημα μυστηρίου. Πρωταγωνιστές του είναι ζιγκολό και μαιτρέσσες και ίνδαλμά του η "πολυτελής" γυναίκα. Στόχος του να διασκεδάσει και να ξαφνιάσει τον αναγνώστη με την πλοκή του. Εξόρισε την πολιτική από το έργο του και στη θέση της σχημάτισε τον δικό του κόσμο μέσα από σαρανταέξι μυθιστορήματα και δεκαέξι νουβέλες. Η μελέτη του Ανδρέα Αποστολίδη είναι η πρώτη που παρουσιάζει συστηματικά το συνολικό έργο του Γιάννη Μαρή και τον κόσμο του και τον αντιμετωπίζει σαν ένα μεγάλο σταυρόλεξο, ένα θέατρο σκιών πολύχρωμων χαρακτήρων. Παρουσιάζει επίσης όλα τα έργα του ξεχωριστά και αναλύει τον τρόπο που στήνει τις πλοκές και λύνει τους γρίφους του. Καταγράφει εξονυχιστικά το Κολωνάκι στις ιστορίες του και μας ξεναγεί στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, στη Χαλκιδική, στη Μύκονο και στην Ύδρα, στις γκαρσονιέρες, στις βίλες, στα ξενοδοχεία και στα καμπαρέ που στήνει την πλοκή του. "Αν ήθελα να συνοψίσω τον Γιάννη Μαρή ", γράφει ο Α. Αποστολίδης, "θα έλεγα πως σχημάτισε ένα σταυρόλεξο μυστηρίου και αγωνίας γύρω από ερωτικά και άλλα εγκλήματα που απορρέουν από την εισδοχή των ασήμαντων ή κάλπικων στον κόσμο της πολυτέλειας· ένα σταυρόλεξο ή ένα θέατρο σκιών που αποκαλύπτει, αλλά και ικανοποιεί τις ηδονοβλεπτικές ορέξεις και τις μικροαστικές εμμονές της εποχής του γύρω από τον πλουτισμό, την ανδροπρέπεια και το σεξ". Στην παρούσα έκδοση περιέχεται ένθετο τριανταδύο σελίδων με φωτογραφίες του Ιάσονα Αποστολίδη από την Αθήνα του '50 και του '60, στο ύφος των βιβλίων του Γιάννη Μαρή.

"Αναμνήσεις από τον κόσμο του xθες" - η αυτοβιογραφία του Στέφαν Τσβάιχ, του πιο πολυδιαβασμένου συγγραφέα του μεσοπολέμου, ζωντανεύει μια πόλη και μια εποχή για πάντα χαμένη: τη Βιέννη της μπελ επόκ, τη χρυσή εποχή της πολυεθνικής πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων, που συγκέντρωσε στο γύρισμα του εικοστού αιώνα τις εκλεκτότερες δυνάμεις στις τέχνες και τις επιστήμες, έναν ονειρικό κόσμο, που κατέρρευσε μεμιάς μ' έναν μοιραίο πυροβολισμό στο Σεράγεβο. Κι αργότερα, τη μεταπολεμική εποχή του πληθωρισμού και της ένδειας, το Βερολίνο την εποχή της Βαϊμάρης, το χαρούμενο Παρίσι του μεσοπολέμου, την ελπίδα για έναν καλύτερο κόσμο, την απρόσμενη μεγάλη επιτυχία. Και μια ζωή γεμάτη ανατροπές, εκπλήξεις και καινούριους συνοδοιπόρους: Φρόυντ, Ρολλάν, Πιραντέλλο, Στράους, Ρίλκε... Κι ύστερα ο Χίτλερ καταλαμβάνει την εξουσία, τα βιβλία του Τσβάιχ καίγονται δημόσια, ο αντισημιτισμός κυριεύει την Αυστρία, οι γνωστοί γυρίζουν το κεφάλι όταν τον βλέπουν, κι ακολουθεί η αυτοεξορία στην Αγγλία, η φυγή στη Βραζιλία, η βιαστική συγγραφή αυτής της αυτοβιογραφίας, η αυτοκτονία το 1942.

Η ιστορία της ζωής του Στέφαν Τσβάιχ, ένας φόρος τιμής στην Ευρώπη μιας άλλης εποχής, στη γενιά του μοντερνισμού, στους χαρισματικούς Εβραίους της Βιέννης, που της χάρισαν τη λάμψη της και πέθαναν καταδιωγμένοι σ' έναν ολόκληρο κόσμο που χάθηκε για πάντα: στον "κόσμο του xθες".

Μπορούν άραγε τα όνειρα να βελτιώσουν τις επιδόσεις μας στη δουλειά ή τις σπουδές μας; Μπορούν να μας βοηθήσουν να ξεπεράσουμε το πένθος ή έναν χωρισμό; Μπορούν ακόμη να μας ειδοποιήσουν εγκαίρως ότι κάτι δεν πάει καλά στην υγεία μας; Τι είναι τα συνειδητά όνειρα και πώς μπορούμε να επωφεληθούμε από αυτά;

Στο κύριο έργο του, Ο κόσμος ως βούληση και παράσταση, δημοσιευμένο σε πρώτη έκδοση το 1819, ο Σοπεγχάουερ εκθέτει την φιλοσοφία του συνολικά και συστηματικά. Στα δύο πρώτα από τα τέσσερα συνολικά «βιβλία» του έργου, αυτά που περιλαμβάνει ο ανά χείρας πρώτος τόμος της ελληνικής έκδοσης, πραγματεύεται κατ’ αρχάς το αντικείμενο, την σύσταση και τα όρια της ανθρώπινης γνώσης (βιβλίο Α´), στην δε συνέχεια το καθ’ αυτό των όντων, την ουσία της πραγματικότητας (βιβλίο Β´). Η ανθρώπινη γνώση καθορίζεται από τις απριόρι μορφές του γνωστικού μηχανισμού του υποκειμένου και διεξάγεται κατ’ αρχάς στο επίπεδο της εποπτείας και κατόπιν σ’ εκείνο της αφηρημένης γνώσης. Την δε πρόσβαση στο καθ’ αυτό των όντων μας την παρέχει η άμεση εντός μας εμπειρία της βούλησης, η οποία συνιστά την μεταφυσική ουσία της πραγματικότητας. Το Ο κόσμος ως βούληση και παράσταση συγκαταλέγεται, αναμφίβολα, στα μεγάλα κλασικά έργα της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας, με μεγάλη επιρροή σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης διανόησης. Ενσωματώνει εντός του μεγάλο μέρος της πρότερης φιλοσοφικής παράδοσης και αποτελεί το ίδιο, τόσο άμεσα όσο και έμμεσα, πολύ σημαντική πηγή της σύγχρονης φιλοσοφίας.

Στα πρώτα δύο «βιβλία» του κύριου έργου του, ο Σοπεγχάουερ εξέθεσε με την πρώτη θεώρηση του κόσμου ως παράστασης τη γνωσιολογία του και με την πρώτη θεώρηση του κόσμου ως βούλησης τη μεταφυσική του, θέτοντας έτσι τα θεμέλια για τις αντίστοιχες δεύτερες θεωρήσεις, με τις οποίες παρουσιάζει τώρα αφενός την αισθητική του θεωρία και αφετέρου τη διδασκαλία του για τον ανθρώπινο βίο εν γένει (πεσιμισμός, θεωρία του δικαίου, ηθική και σωτηριολογία). Με αυτά, ολοκληρώνεται ουσιαστικά το συστηματικό μέρος της φιλοσοφίας του. Τα «βιβλία» που περιλαμβάνονται σε τούτο τον 2ο τόμο είναι εκείνα που θεμελίωσαν τη μεγάλη φήμη του έργου, άφησαν ανεξίτηλο στίγμα στο πνεύμα και το έργο πολλών δημιουργών και κατέστησαν την καθ’ αυτήν φιλοσοφία του Σοπεγχάουερ γνωστή σ’ ένα ευρύτερο κοινό. Τις ενίοτε δυσνόητες αναλύσεις των δύο πρώτων βιβλίων τις διαδέχονται τώρα οι εξίσου μεν εμβριθείς, όμως πιο εύληπτοι στοχασμοί για την τέχνη εν γένει και τις επιμέρους τέχνες, για το ποιόν και το νόημα της ανθρώπινης ζωής, για την ελευθερία και το δίκαιο, για την ηθική και τη λύτρωση από τα δεινά και τον πόνο της ύπαρξης. Με τον τόμο αυτόν, ολοκληρώνεται η έκδοση των τεσσάρων βασικών κεφαλαίων («βιβλίων») του πρώτου και συστηματικού μέρους τού Ο κόσμος ως βούληση και παράσταση. Από το μέρος αυτό, δεν απομένει πλέον παρά μόνο το Παράρτημα με την εκτενή κριτική της καντιανής διδασκαλίας, το οποίο θα εκδοθεί προσεχώς σε αυτοτελή τόμο, τον τρίτο και τελευταίο του μέρους Α΄. Ακολούθως, προβλέπεται η έκδοση και του μέρους Β΄ του έργου, επίσης σε 3 τόμους. Έτσι, το περίφημο τούτο έργο, που τόσο βαθιά επέδρασε στον φιλοσοφικό στοχασμό, την τέχνη και την επιστήμη του 19ου και του 20ού αιώνα, θα είναι διαθέσιμο στον Έλληνα αναγνώστη για πρώτη φορά σε πλήρη μορφή, καθώς επίσης και με όλα τα απαιτούμενα (εισαγωγή, σχόλια, επίμετρο, ευρετήρια, βιβλιογραφία) για την ουσιαστική κατανόησή του.

Στο κύριο έργο του, το Ο κόσμος ως βούληση και παράσταση, δημοσιευμένο σε πρώτη έκδοση το 1819, ο Σοπεγχάουερ εκθέτει την φιλοσοφία του συνολικά και συστηματικά. Στο Παράρτημα του έργου, το οποίο περιλαμβάνει ο τρίτος τόμος της ελληνικής έκδοσης, αντιπαρατίθεται ενδελεχώς με την θεωρητική κατά κύριο λόγο φιλοσοφία του Καντ (την Κριτική του καθαρού Λόγου), δευτερευόντως δε και με τα λοιπά μέρη του καντιανού συστήματος (την ηθική και την φιλοσοφία του δικαίου, την αισθητική και την φιλοσοφική τελεολογία). Η κριτική αυτή αντιπαράθεση, όπως ρητά επισημαίνει ο ίδιος ο Σοπεγχάουερ, συνιστά οργανικό μέρος του φιλοσοφικού του «συστήματος» (υπό μία ορισμένη έννοια και εισαγωγή σ’ αυτό) και η κατανόησή της αναγκαία προϋπόθεση για την ουσιαστική κατανόηση του όλου. Το Ο κόσμος ως βούληση και παράσταση συγκαταλέγεται, αναμφίβολα, στα μεγάλα κλασικά έργα της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας. Το Παράρτημα με την κριτική στον Καντ, χάρη στην μεστότητα, την εμβρίθεια και την συστηματικότητα που το χαρακτηρίζουν, είναι ένα κείμενο η μελέτη του οποίου αποβαίνει επωφελής για τον μελετητή της φιλοσοφίας του Σοπεγχάουερ εξίσου όσο και για εκείνον της θεωρητικής φιλοσοφίας του Καντ.

Ο άνθρωπος σήμερα οφείλει να γνωρίσει το ευρύτερο πολιτιστικό του περιβάλλον, να αναζητήσει τις παγκόσμιες αξίες του ανθρώπου και ως πολίτης του κόσμου να αποκτήσει μία ανανεωμένη θεώρηση της φύσης και του ανθρώπου.
Επιπλέον χρειάζεται να εναρμονίσει τις αντιθέσεις μεταξύ της φιλοσοφίας της Δύσης και της φιλοσοφίας της Ανατολής, και να κατακτήσει με την εξάσκηση της αρετής την ευδαιμονία.

Ηλίας Πετρόπουλος, ο οποίος πάτησε κιόλας τα εβδομήκοντα, καλά να 'ναι, ενσαρκώνει αυτό το αλλόκοτο είδος του αγοραίου που έχει καταπιεί βιβλιοθήκες, του αετονύχη που μπορεί να μιλάει τη γλώσσα του οιουδήποτε χωρίς να χάνει τίποτα από την προσωπικοτητά του. Το επίτευγμα δεν είναι μικρό αν αναλογιστούμε ότι η αδελφότητα των γραμμάτων και των επιστημών στα καθ' ημάς, διαπνεόταν πάντα από μιά έκδηλη αντιπάθεια προς την οζόστομη λαϊκότητα. [...] Για να αποτιμήσουμε την πετροπούλεια φιλολογία -μιλάμε για ένα πελώριο έργο- θα έπρεπε να σταθούμε στα επιμέρους θέματα: φυλακή, κλεψιά, καλιαρντά, μπουρδέλο, καφές, μουστάκι, χασίσι, υπόκοσμος, ψειρολογία, φουστανέλα, φασουλάδα κλπ., κλπ. Το ζήτημα δεν είναι τα παιδιά, όπως λένε οι γέροντες, αλλά η μήτρα που τα γεννάει. Σε τι σκαμνιά κάθισε, δηλαδή, ο συγγραφέας και σε τι σχολεία ξεσκόλισε. Ποιο είναι, τέλος πάντων, το κρυφό μεράκι αυτής της πρωτοφανούς λαογραφίας και σκατογραφίας, η οποία, χωρίς καλά καλά να το συνειδητοποιήσει, έχει προαχθεί σε πρώτης τάξεως πατριδογνωσία; [...]